Huta Fryderyk
Zabudowania Huty Fryderyk (niem. Friedrichshütte) ze Stawem Hutniczym (niem. Friedrichshüttenteich)[1] na pocztówce z lat 1910–1915 | |
Państwo | |
---|---|
Województwo | |
Siedziba | |
Data założenia |
27.09.1786 |
Data likwidacji |
15.02.1932 (decyzja) |
Położenie na mapie Tarnowskich Gór | |
Położenie na mapie Polski | |
Położenie na mapie województwa śląskiego | |
Położenie na mapie powiatu tarnogórskiego | |
50°28′39,1″N 18°47′55,8″E/50,477528 18,798833 |
Huta Fryderyk (niem. Friedrichshütte), oficjalnie Królewska Huta Fryderyk (niem. Königliche Friedrichshütte) – działająca w latach 1786–1933 huta srebra i ołowiu znajdująca się na Górnym Śląsku w Strzybnicy (od 1975 roku dzielnica Tarnowskich Gór)[2][3].
Została założona z inicjatywy zasłużonego dla rozwoju przemysłu na Górnym Śląsku hrabiego Fryderyka Wilhelma von Redena. Nosiła imię króla Prus – Fryderyka Wielkiego. Przetapiała rudy pochodzące z Królewskiej Kopalni Fryderyk (niem. Königliche Friedrichsgrube) w Bobrownikach Śląskich (współcześnie Zabytkowa Kopalnia Srebra w Tarnowskich Górach). Dała początek nowej miejscowości – Strzybnicy (niem. Friedrichshütte) – wybudowanej dla pracowników zakładu. W 1922 roku przejęta przez państwo polskie, gościła m.in. marszałka Józefa Piłsudskiego oraz prezydenta RP Stanisława Wojciechowskiego. W 1937 roku, po ponad 150 latach funkcjonowania, zakład został zamknięty. Wkrótce po II wojnie światowej na jego terenie działalność rozpoczęły Zakłady Metalowe „Strzybnica”, po 1976 – Zakłady Mechaniczne „Zamet” w Tarnowskich Górach.
Lokalizacja
[edytuj | edytuj kod]Teren dawnej huty Fryderyk (niegdyś Zakładów Mechanicznych „ZAMET” S.A., obecnie Zamet Budowa Maszyn S.A.) znajduje się w północno-zachodniej dzielnicy Tarnowskich Gór – Strzybnicy – między ulicami Zagórską (stanowiącą odcinek drogi krajowej nr 11), Ks. prałata Edwarda Płonki (dawniej Metalowców[4]), Kościelną i – do 22 grudnia 2016 roku[5] – Zametowską. W pobliżu przebiega linia kolejowa nr 144, która łączy stację Tarnowskie Góry ze stacją Opole Główne i do kwietnia 2018 roku miała bocznicę prowadzącą do zakładu[6][7].
Historia
[edytuj | edytuj kod]Lata 1786–1862
[edytuj | edytuj kod]Huta srebra i ołowiu na miejscu dawnej kuźnicy Donnersmarcków w Piasecznej (niem. Piassetzna[8]) koło Tarnowskich Gór (niem. Tarnowitz)[9] została zbudowana przez pruski rząd z inicjatywy hrabiego Fryderyka Wilhelma von Redena w ciągu zaledwie sześciu miesięcy w 1786 roku. Budową kierował Johann Friedrich Wedding, sprowadzony na Śląsk przez Redena[10]. Przetapianie rudy w dwóch piecach szybowych rozpoczęto 27 września 1786 roku, wykorzystując wodę z kanału odpływowego sztolni „Boże Wspomóż” (niem. Gotthelf)[11], natomiast rudę dostarczano z Królewskiej Kopalni Fryderyk (niem. Königliche Friedrichsgrube) w Bobrownikach Śląskich. Jako paliwa używano początkowo węgla drzewnego, który w celu ograniczenia kosztów produkcji i dla uzyskiwania wyższych temperatur był od około 1790 roku stopniowo zastępowany koksem własnej produkcji[12]. W latach 30. XIX wieku do opalania wprowadzono również węgiel kamienny[9].
W pierwszym okresie funkcjonowania huty wyprodukowano 32 384 kg srebra, 28 050 ton ołowiu oraz 30 142 tony glejty[13].
W 1799 roku huta zatrudniała niemal stu pracowników. Pod koniec tego okresu, wraz z rozbudową zakładu o 6 pieców opalanych koksem oraz o dmuchawę poruszaną maszyną parową o mocy 16 koni mechanicznych (w 1858 roku[9]), zatrudnienie wzrosło do 180 osób[12].
Lata 1863–1886
[edytuj | edytuj kod]W czasie drugiego etapu funkcjonowania huty Fryderyk doszło do jej usamodzielnienia. Ustanowiono w niej królewski urząd hutniczy (niem. Kgl. Hüttenamt zu Friedrichshütte). Wcześniej nadzór nad nią sprawował Królewski Górnośląski Urząd Górniczy w Tarnowskich Górach[12].
Początek tego okresu to zwiększone dostawy rudy z Królewskiej Kopalni Fryderyk oraz z mniejszych prywatnych kopalń. Wymusiło to rozbudowę zakładu i unowocześnienie technologii produkcji[12]. Wprowadzono nowy sposób odsrebrzania ołowiu, co umożliwiło zwiększenie produkcji ołowiu kosztem glejty[9]. Dodatkowo w 1868 roku wybudowano piec do destylacji cynku, dzięki któremu uzyskiwano czysty cynk z żużla powstającego przy wytopach rud[9]. Liczba pieców wzrosła do 11. W latach 1867–1886 produkcja ołowiu wzrosła z 3596 do 15 061 ton (o 319%), zaś glejty z 827 do 1697 ton (o 105%)[12].
Wzrastało również zatrudnienie, które w poszczególnych latach kształtowało się następująco[12]:
Rok | Liczba pracowników |
---|---|
1863 | 214 |
1866 | 230 |
1868 | 183 |
1876 | 312 |
1883 | 333 |
1886 | 544 |
Pracownikami huty byli głównie mieszkańcy okolicznych wsi – Rybnej, Starych Tarnowic oraz Piasecznej – dla których zbudowano 13 domów oraz szkołę zawodową. Były to początki nowej miejscowości, która swoją nazwę wzięła bezpośrednio od huty – Friedrichshütte lub Friedrichshütte O.S., gdzie skrót O.S. oznaczał Oberschlesien – Górny Śląsk[12]. W 1886 roku zakończono budowę kościoła ewangelicko-augsburskiego, zaś rok później – katolickiego[14]. Obecnie teren ten to dzielnica Tarnowskich Gór o nazwie Strzybnica.
Ogółem między 1786 a 1886 (w ciągu 100 lat) huta Fryderyk wyprodukowała 167 556 kg srebra, 178 011 ton ołowiu i 52 726 ton glejty o łącznej wartości 106 358 076 marek[12]. Od 1865 roku ołów był eksportowany do Austrii i Rosji, zaś w latach 1865–1877 również do Ameryki[9].
Lata 1887–1933
[edytuj | edytuj kod]W tym okresie nastąpił szczytowy okres modernizacji konstrukcji pieców umożliwiający prażenie uboższej rudy i oddzielanie od niej siarki, co umożliwiło w 1900 roku rozpoczęcie produkcji kwasu siarkowego. Zakład ponownie rozbudowano w latach 1900–1909, wzrosło zatrudnienie (do 640 osób w 1910 roku), a urządzenia zelektryfikowano[12].
W sąsiedztwie huty powstawały liczne zakłady przeróbcze, m.in. fabryka śrutu i blach ołowianych (będąca od 1887 roku własnością spółki Giesches Erben), a także założona w 1895 roku bezpośrednio obok Friedrichshütte fabryka wyrobów ołowianych będąca własnością spółki Bleiindustrie-Aktiengesellschaft vorm. Jung & Lindig z Freibergu w Saksonii[15].
W czasie III powstania śląskiego nadzór nad hutą przejął przedstawiciel polskiego komitetu plebiscytowego[16]. Natomiast 22 czerwca 1922 zakład oficjalnie został przejęty przez polski Skarb Państwa, stając się przedsiębiorstwem państwowym. 26 sierpnia tego samego roku do zakładu przyjechał Naczelnik Państwa Józef Piłsudski i osobiście odlał pierwszy blok srebra w polskiej już hucie[16]. 16 marca 1923 pod nazwą Polska Huta Skarbowa Ołowiu i Srebra w Strzybnicy (Górny Śląsk) Spółka Dzierżawna Tarnowskie Góry SA (w skrócie Tarnoferme) została przekazana spółce, w której połowa kapitału należała do Skarbu Państwa, a druga połowa do prywatnego kapitału francuskiego[17] (Mineraux et Métaux Paris)[3]. Skutkiem tego było ograniczenie zwierzchności władz państwowych nad hutą i praktyczny brak możliwości ingerencji w prawa właścicieli[18]. Miesiąc po ustanowieniu spółki dzierżawnej hutę odwiedził prezydent RP Stanisław Wojciechowski[16].
Załoga około 1927 roku liczyła w przybliżeniu 500 pracowników[17]. W 1925 roku w strzybnickiej hucie wyprodukowano 2100 ton ołowiu, 850 ton glejty oraz 1500 kg srebra. Co roku wytwarzano także około 6000 ton kwasu siarkowego. W 1932 roku było to już jedynie 1500 ton ołowiu, 630 ton glejty i 1000 kg srebra. Było to spowodowane utratą po podziale Górnego Śląska na rzecz Niemiec zachodniego pola wydobywczego kopalni Fryderyk; do 1922 roku przetapiano ponad 3 tys. ton rudy pochodzącej z tejże kopalni, od 1922 roku było to już jedynie 500 ton[16].
Około 1927 roku w skład dyrekcji huty wchodził inżynier Clemens Mülkay i były minister spraw wewnętrznych Antoni Kamieński[17]. 15 lutego 1932 zapadła decyzja o zamknięciu zakładu, zaś 21 kwietnia 1933 rozpoczęto likwidację spółki „Tarnoferme”. Żużel zgromadzony wokół zakładu oraz pozostałości rud z obszarów wydobywczych „Brzozowice”, „Cecylia” i „Nowa Helena” zakupiła spółka Giesche. Likwidacja zakładu zakończyła się 25 lipca 1937[16].
Wśród przyczyn zamknięcia huty wymienia się[16]:
- wspomnianą utratę zachodniego obszaru wydobywczego kopalni Fryderyk, co zmniejszyło ilość przetapianej rudy własnej,
- wzrost kosztów produkcji spowodowany koniecznością importu rud ołowiu m.in. z Australii, Niemiec i Rumunii oraz trudnościami w przeróbce kruszcu różnego pochodzenia,
- wyczerpywanie złóż ołowiu na własnym polu wydobywczym „Fryderyk”,
- spadający popyt na ołów oraz spadek jego cen na światowych rynkach spowodowany wielkim kryzysem gospodarczym.
Po likwidacji
[edytuj | edytuj kod]Działalność przemysłowa na terenie dawnej huty ołowiu i srebra została reaktywowana w 1946 roku. Uruchomiono odlewnię żeliwa, modelarnię oraz wydziały konstrukcyjny i mechaniczny[19]. W halach zaczęto montować nowe maszyny, jednocześnie w sposób bezmyślny niszcząc oryginalne piece z końca XVIII wieku[14]. W 1949 roku utworzono przedsiębiorstwo o nazwie Zakłady Metalowe „Strzybnica”, nad którym nadzór sprawował Centralny Zarząd Przemysłu Metali Nieżelaznych w Katowicach. Rok później zmieniono nazwę zakładu na Zakłady Przetwórcze „Strzybnica”[20]. W latach 1953–1954 zrealizowano projekt rozbudowy zakładu z odlewnią staliwa i parkiem obrabiarek[19].
1 kwietnia 1961 w wyniku połączenia strzybnickiego zakładu z Zakładem Mechaniczno-Montażowym Kopalnictwa Rud Nieżelaznych w Piekarach Śląskich powstały Zakłady Mechaniczne Przemysłu Metali Nieżelaznych „Zamet” w Strzybnicy[19].
W 1964 roku oddano do użytku nowy wydział obróbki mechanicznej, zaś w 1966 roku wydziały odlewni żelaza i prototypowni, utworzono ponadto zakłady: elektryczny i produkcji doświadczalnej. W 1971 rozbudowano wydział konstrukcyjny. W okresie tym uruchomiona została produkcja maszyn, urządzeń, konstrukcji stalowych, części oraz podzespołów na potrzeby zakładów podległych Zjednoczeniu Górniczo-Hutniczemu Metali Nieżelaznych w Katowicach. Wytwarzano m.in. zbrojenia i klatki szybów, urządzenia nadszybia i podszybia, kubły i wozy urobkowe i przenośniki taśmowe dla potrzeb górnictwa, maszyny flotacyjne i pompy dla zakładów wzbogacania rud, chłodnice i rurociągi dla zakładów chemicznych, wanny elektrolityczne, maszyny odlewnicze, piece i urządzenia do rektyfikacji cynku dla hutnictwa oraz urządzenia do plastycznej przeróbki metali innych niż żelazo. W okresie 1977–1979 uruchomiono produkcję zbrojeniową. W 1975 roku uruchomiono gniazda obróbcze kół zębatych oraz wydział obróbki cieplnej. Rok później w wyniku przyłączenia miasta Strzybnica do miasta Tarnowskie Góry nastąpiła zmiana nazwy zakładu na Zakłady Mechaniczne „Zamet” w Tarnowskich Górach[19].
W latach 1974–1980 kierownictwo „Zamet”-u podjęło się wsparcia odbudowy Pałacu Warkoczów w Rybnej[21], sponsorowało również rozwój budownictwa mieszkaniowego w latach 1981–1982[19] oraz budowę nad zalewem w Pniowcu ośrodka wczasów świątecznych dla pracowników zakładu[22].
W 1986 roku rozpoczęto eksport maszyn m.in. do Jugosławii, NRD, Czechosłowacji, ZSRR, Rumunii, RFN, Holandii i Włoch[19]. Odbyły się również obchody 200-lecia rozpoczęcia działalności hutniczej na terenie „Zametu” przez Hutę „Fryderyk”[23]. 5 lipca 1988 gospodarską wizytę w zakładzie złożył pierwszy sekretarz Komitetu Wojewódzkiego PZPR, Manfred Gorywoda[24].
W celu rozwoju jakościowego produkcji „Zamet” współpracował m.in. z Politechniką Śląską w Gliwicach, Akademią Górniczo-Hutniczą w Krakowie, Instytutem Metalurgii Żelaza i Instytutem Metali Nieżelaznych oraz biurami projektów: „Hutmaszprojekt”, „Biprohut” i „Bipromet”[19].
Wraz z początkiem lat 90. XX wieku „Zamet” wszedł w skład Grupy Famur jako ZAMET Budowa Maszyn S.A. W 2004 roku do spółki włączono zakład zamiejscowy w Bytomiu – jednostkę powstałą na bazie wydziału mechanicznego dawnej Huty Zygmunt[25].
W 2010 roku zakład został nabyty przez spółkę Pioma Industry S.A. z Piotrkowa Trybunalskiego. Wartość transakcji wynosiła 85 mln zł i skutkowała zmianą nazwy Pioma Industry S.A. na Zamet Industry Spółka Akcyjna[26][27]. W 2013 spółki ZAMET Budowa Maszyn S.A., Zamet Industry Spółka Akcyjna oraz Mostostal Chojnice utworzyły razem Grupę ZAMET[26].
Produkcja w latach 1787–1932
[edytuj | edytuj kod]Poniższa tabela przedstawia produkcję w Hucie Fryderyk (niem. Friedrichshütte) w latach 1787–1932. Pogrubioną czcionką zaznaczono największą produkcję danego materiału[13][9].
Rok | srebro [kg] | ołów [t] | glejta [t] |
---|---|---|---|
1787 | 6 | 72 | 26 |
1788 | 343 | 287 | 162 |
1790 | 185 | 180 | 153 |
1795 | 367 | 372 | 219 |
1800 | 398 | 340 | 439 |
1810 | 324 | 167 | 512 |
1820 | 270 | 339 | 367 |
1830 | 222 | 131 | 380 |
1835 | 300 | 516 | 90 |
1840 | 274 | 177 | 406 |
1847 | 440 | 304 | 407 |
1850 | 418 | 522 | 154 |
1853 | 763 | 514 | 311 |
1860 | 853 | 487 | 723 |
1861 | 2090 | 1414 | 845 |
1862 | 4016 | 2973 | 323 |
1863 | 4510 | 2905 | 925 |
1865 | 5000 | 4113 | 732 |
1870 | 5702 | 5463 | 948 |
1875 | 7753 | 7379 | 1145 |
1880 | 5865 | 7436 | 776 |
1882 | 5245 | 8683 | 1077 |
1886 | 6650 | 15 061 | 1 697 |
1890 | 6837 | 15 700 | 1660 |
1900 | 10 041 | 21 651 | 813 |
1905 | 12 475 | 41 611 | 658 |
1910 | 8339 | 32 138 | 813 |
1913 | 8111 | 34 350 | 1065 |
1925 | 1500 | 2100 | 850 |
1926 | 10 000[17] | 17 000[17] | 200[17] |
1932 | 1000 | 1500 | 630 |
Obiekty zabytkowe
[edytuj | edytuj kod]Wpisem do Gminnej Ewidencji Zabytków zostały objęte dwa obiekty pochodzące z okresu rozbudowy zakładu na początku XX wieku, znajdujące się obecne na terenie Zakładów Mechanicznych „Zamet”[28]:
- budynek dawnej hali fabrycznej,
- wieża ciśnień.
Zobacz też
[edytuj | edytuj kod]Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ Tadeusz B. Hadaś , Przyroda i jej przemiany w dziejach Tarnowskich Gór, [w:] Jan Drabina (red.), Historia Tarnowskich Gór, Tarnowskie Góry: Muzeum w Tarnowskich Górach, 2000, s. 712, ISBN 83-911508-3-6 .
- ↑ Dz.U. z 1975 r. nr 15, poz. 88.
- ↑ a b „Przemysł i Handel Górnośląski”. V (4/5), s. 19, sierpień 1924. (pol.).
- ↑ Uchwała nr XV/231/2004 Rady Miejskiej w Tarnowskich Górach z dnia 24 czerwca 2004 r. w sprawie zmiany nazwy ulicy w mieście Tarnowskie Góry. prawomiejscowe.pl. [dostęp 2017-10-05]. (pol.).
- ↑ Uchwała nr XXIX/334/2016 Rady Miejskiej w Tarnowskich Górach z dnia 30 listopada 2016 r. w sprawie usunięcia nazwy. Dziennik Urzędowy Województwa Śląskiego poz. 6671. [dostęp 2018-08-04]. (pol.).
- ↑ PKP Polskie Linie Kolejowe S.A: załącznik 2.8 Regulaminu przydzielania tras pociągów i korzystania z przydzielonych tras pociągów przez licencjonowanych przewoźników kolejowych w ramach rjp 2016/2017 – Wykaz odległości do terminali kolejowych, punktów zaopatrzenia w paliwo, torów postojowych i punktów utrzymania pojazdów kolejowych. PKP. [dostęp 2016-10-14]. (pol.).
- ↑ esp. Korki w Strzybnicy. „Gwarek”, s. 3, 2018-04-24. Wydawnicza Spółdzielnia Pracy „Gwarek Śląski”. ISSN 0209-0368. (pol.).
- ↑ Arkadiusz Kuzio-Podrucki. Piaseczna. „Montes Tarnovicensis”, 2001-04-12. Oficyna Monos. ISSN 1640-0216. [zarchiwizowane z adresu]. (pol.).
- ↑ a b c d e f g Jerzy Jaros: Sytuacja gospodarcza w okresie kapitalizmu pod panowaniem niemieckim. W: Red. Henryk Rechowicz: Tarnowskie Góry. Zarys rozwoju powiatu. Katowice: Wydawnictwo „Śląsk”, 1969, s. 123, 126–128. ISBN 83-911508-3-6.
- ↑ Łukasz Skop: Johann Friedrich Wedding – konstruktor najnowocześniejszych hut. [w:] naszemiasto.pl śląskie [on-line]. Polska Press, 2015-01-11. [dostęp 2018-02-13]. (pol.).
- ↑ Kornaczewski: Geschichtliche und Rechtliche Entwicklung. W: Red. H. Voltz: Handbuch des Oberschlesischen Industriebezirks. Katowice: Oberschlesischer Berg- und Hüttenmännischer Verein, 1913, s. 73.
- ↑ a b c d e f g h i Józef Moszny , Miasto pod panowaniem pruskim i w obrębie II Rzeszy Niemieckiej (1763–1918), [w:] Jan Drabina (red.), Historia Tarnowskich Gór, Tarnowskie Góry: Muzeum w Tarnowskich Górach, 2000, s. 187–189, ISBN 83-911508-3-6 .
- ↑ a b Max Dobers, Ernst Althans: Die Königl. Friedrichshütte bei Tarnowitz in Oberschlesien: Festschrift zur Feier ihres hundertjährigen Bestehens von 1786 – 1886. Berlin: Ernst & Korn Verlag, 1888, s. 36.
- ↑ a b SzS. Dawnej huty czar. „Montes Tarnovicensis”, wrzesień 2003. Oficyna „Monos”. ISSN 1640-0216. [zarchiwizowane z adresu]. (pol.).
- ↑ Józef Moszny , Miasto pod panowaniem pruskim i w obrębie II Rzeszy Niemieckiej (1763–1918), [w:] Jan Drabina (red.), Historia Tarnowskich Gór, Tarnowskie Góry: Muzeum w Tarnowskich Górach, 2000, s. 204, ISBN 83-911508-3-6 .
- ↑ a b c d e f Ryszard Bednarczyk. Ołów z tarnogórskim rodowodem. „Montes Tarnovicensis”, wrzesień 2012. Oficyna „Monos”. ISSN 1640-0216. (pol.).
- ↑ a b c d e f Polska Huta Skarbowa Ołowiu i Srebra w Strzybnicy. Henryk Cepnik (red.). Lwów–Katowice: Nakładem „Straży Polskiej”, 1927.
- ↑ Bogdan Cimała , Tarnowskie Góry w okresie międzywojennym (1918–1939), [w:] Jan Drabina (red.), Historia Tarnowskich Gór, Tarnowskie Góry: Muzeum w Tarnowskich Górach, 2000, s. 381, ISBN 83-911508-3-6 .
- ↑ a b c d e f g Jan Marciniak , Lata II wojny światowej i powojennego półwiecza, [w:] Jan Drabina (red.), Historia Tarnowskich Gór, Tarnowskie Góry: Muzeum w Tarnowskich Górach, 2000, s. 557–559, ISBN 83-911508-3-6 .
- ↑ Marek Grabania: W Polsce Ludowej. Przemysł. W: praca zbiorowa pod red. Henryka Rechowicza: Tarnowskie Góry. Zarys rozwoju powiatu. Katowice: Wydawnictwo „Śląsk”, 1969, s. 353.
- ↑ Kamil Łysik. Pałac w Rybnej po 1945 r.. „Montes Tarnovicensis”, kwiecień 2012. Oficyna Monos. ISSN 1640-0216. (pol.).
- ↑ Wypoczęci pracują lepiej. W: Monika Rosenbaum, Sebastian Rosenbaum: Srebrne miasto na czerwonej drodze. Tarnowskie Góry w PRL na fotografiach tygodnika „Gwarek”. Tarnowskie Góry: Drukpol sp.j., 2014, s. 112. ISBN 978-83-61458-10-4.
- ↑ Dużo, szybko i dobrze. W: Monika Rosenbaum, Sebastian Rosenbaum: Srebrne miasto na czerwonej drodze. Tarnowskie Góry w PRL na fotografiach tygodnika „Gwarek”. Tarnowskie Góry: Drukpol sp.j., 2014, s. 48. ISBN 978-83-61458-10-4.
- ↑ Zwartym kolektywem ku nowoczesności. W: Monika Rosenbaum, Sebastian Rosenbaum: Srebrne miasto na czerwonej drodze. Tarnowskie Góry w PRL na fotografiach tygodnika „Gwarek”. Tarnowskie Góry: Drukpol sp.j., 2014, s. 132. ISBN 978-83-61458-10-4.
- ↑ Zamet Budowa Maszyn S.A. – historia.
- ↑ a b Grupa Zamet Industry S.A. – historia.
- ↑ Dariusz Ciepela: Famur już jest właścicielem spółki Zamet Budowa Maszyn. portal gospodarczy wnp.pl, 2010-05-07. [dostęp 2016-10-14]. (pol.).
- ↑ BIP – Urząd Miejski w Tarnowskich Górach: Gminna Ewidencja Zabytków. 2013-09-06. [dostęp 2016-10-10]. (pol.).