Marilyn Monroe

To jest dobry artykuł
Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Marilyn Monroe
Ilustracja
Marilyn Monroe (1953)
Imię i nazwisko

Norma Jeane Mortenson

Data i miejsce urodzenia

1 czerwca 1926
Los Angeles

Data i miejsce śmierci

4 sierpnia 1962
Los Angeles

Zawód

aktorka, modelka, piosenkarka, producentka filmowa

Współmałżonek

James Dougherty
(1942–1946; rozwód)
Joe DiMaggio
(1954–1954; rozwód)
Arthur Miller
(1956–1961; rozwód)

Lata aktywności

1945–1962

Faksymile
Strona internetowa

Marilyn Monroe, właśc. Norma Jeane Mortenson (wym. [ˈmɛrələn mənˈroʊ]; ur. 1 czerwca 1926 w Los Angeles, zm. 4 sierpnia 1962 tamże) – amerykańska aktorka, modelka, piosenkarka i producentka filmowa. Gwiazda filmowa, ikona kultury popularnej[1] i seksbomba lat 50. i 60. XX w. American Film Institute umieścił ją na szóstym miejscu na liście największych aktorek wszech czasów (The 50 Greatest American Screen Legends)[a][2].

Karierę zaczęła w latach 40. jako pin-up girl. Później trafiła do świata filmu, gdzie pracowała dla 20th Century Fox (1946–47) i Columbia Pictures (1948). W 1951 związała się z wytwórnią Fox, wkrótce później zyskała popularność dzięki występom w filmach: Małpia kuracja, Niagara, Mężczyźni wolą blondynki czy Słomiany wdowiec. Zasłynęła z ról stereotypowych blondynek, ale wcielała się również w postacie bardziej złożone i dramatyczne. W 1955 studiowała aktorstwo metodyczne w Actors Studio u Lee Strasberga i założyła własną wytwórnię – Marilyn Monroe Productions. Za rolę Elsie w Księciu i aktoreczce otrzymała nagrody David di Donatello i Crystal Star Award, a za rolę Sugar „Kane” Kowalczyk w Pół żartem, pół serio zdobyła Złoty Glob. Film Skłóceni z życiem był ostatnim w jej karierze.

Wiele uwagi prasa poświęcała życiu prywatnemu Monroe. Aktorka zmagała się z uzależnieniami, m.in. od alkoholu i barbituranów, a także z zaburzeniami psychicznymi. Była trzykrotnie rozwiedziona, a jej małżeństwa z baseballistą Joe DiMaggio i dramaturgiem Arthurem Millerem były przedmiotem zainteresowania mediów. Nie miała dzieci, choć spekuluje się, iż w okresie nastoletnim urodziła syna, który został jej odebrany krótko po porodzie.

Zmarła w 1962 w wieku 36 lat z powodu przedawkowania barbituranów w swoim domu w Los Angeles. Choć jej śmierć została uznana za „prawdopodobne samobójstwo”, wokół niej pojawiło się kilka teorii spiskowych.

Życiorys[edytuj | edytuj kod]

Młodość[edytuj | edytuj kod]

Monroe w okresie niemowlęctwa

Norma Jeane Mortenson urodziła się 1 czerwca 1926 o godz. 9:30 w County Hospital w Los Angeles[3]. Była córką Gladys Pearl Baker z d. Monroe i Charlesa Stanleya Gifforda[4] – montażystów w Hollywoodzkiej Wytwórni Filmowej Consolidated Film Industries[5][6]. W jej akcie urodzenia (oraz w akcie ślubu z Arthurem Millerem[7]) jako jej ojciec widnieje Martin Edward Mortenson, agent ubezpieczeniowy i drugi mąż Gladys, który opuścił rodzinę tuż przed narodzinami Normy[3][8] i z którym Gladys rozwiodła się w 1928[9]. Marilyn miała dwoje rodzeństwa przyrodniego: Roberta (1917–1933) i Berniece (1919-2014), dzieci Gladys z jej pierwszego małżeństwa z Johnem Newtonem Bakerem, które po rozwodzie rodziców w 1923 zamieszkały z ojcem[10].

4. Frederick Almy Gifford
(1867-1957)[11]
     
    2. Charles Stanley Gifford
(1898-1965)[11]
5. Lizzie Easton Tennant Gifford
(1866-1904)[11]
       
      1. Marilyn Monroe
6. Otis Elmer Monroe
(1866–1909)[12]
   
    3. Gladys Pearl Baker
(1902–1984)[11]
   
7. Della Hogan Monroe
(1876–1927)[13]
     
 

W związku z tym, że Gladys nie mogła zrezygnować z pracy na rzecz opieki nad córką, po namowach swojej matki Delli Monroe, 13 czerwca 1926 Gladys oddała Normę pod opiekę rodziny zastępczej – Alberta i Idy Bolenderów, gorliwych protestantów[9][14], którzy byli sąsiadami Delli[14]. Bolenderowie mieszkali przy 459 East Rhode Island w Hawthorn, robotniczej dzielnicy Los Angeles[14]. W poniedziałek 6 grudnia 1926 Ida Bolender i Della Monroe (babka Monroe) ochrzciły Normę Jeane w kościele Foursquare Church w Hawthorne, w którym pastorką zielonoświątkową była siostra Aimee Semple McPherson[14]. Ceremonia odbyła się w kościele Zjednoczonego Kościoła Zielonoświątkowego, ponieważ Della Monroe była jego wyznawczynią tak samo jak Bolenderowie, i uważała, że jej wnuczka powinna zostać właśnie tam ochrzczona[14]. Matka Monroe łożyła na jej utrzymanie 25 dolarów miesięcznie[15] i sporadycznie ją odwiedzała[16], aż w 1933 odebrała ją i wspólnie zamieszkały przy ulicy Arbol Drive 6812 w Hollywood wraz z rodziną aktorską Atkinsonów. 15 stycznia 1934 Gladys zachorowała na schizofrenię paranoidalną (stwierdzono, że jest niepoczytalna) i została pacjentką Metropolitan State Hospital w Los Angeles[17]. Resztę życia spędziła w izolacji i rzadko miała okazję spotkać się z córką[b][8]. Norma wówczas trafiła pod opiekę Grace McKee, przyjaciółki Gladys, po czym trafiła do sierocińca, w którym pozostała do czerwca 1937[18]. Po latach tak wspominała ten czas: Rodzice wszystkich dzieci w sierocińcu umarli. Ja miałam co najmniej jednego rodzica – matkę, ale ona mnie nie chciała. Zbyt się wstydziłam, aby próbować wyjaśnić to innym dzieciom. Szczęśliwa byłam tylko wtedy, gdy zabierano nas do kina[19]. Wychowywało ją łącznie 11 różnych rodzin zastępczych[20], m.in. Olivia Monroe (szwagierka Gladys Monroe) i Edith Ana Atchinson Lower (ciotka Grace McKee)[21].

Twierdziła, że gdy miała osiem lat, padła ofiarą molestowania seksualnego ze strony mężczyzny o nazwisku Kimmel, lokatora rodziny zastępczej, u której w tym czasie mieszkała[22], ponadto zgwałcić mieli próbować ją Ervin Goddard (mąż Grace McKee) oraz jej starszy kuzyn[21].

Jako dziecko jąkała się[21] i była dość wstydliwa[23]. Była przeciętną uczennicą[24]. Po ukończeniu nauki w Emerson Junior High School kontynuowała edukację w Van Nuys High School, którą jednak porzuciła po roku, mając 15 lat[25], po czym przeszła do University High School[21]. W okresie szkolnym występowała w przedstawieniach, w których najczęściej obsadzano ją w rolach męskich[26]. W 1942 rodzina Goddardów, pod której opieką pozostawała Norma Jeane, planowała wyprowadzkę z miasta, jednak bez 16-letniej Mortenson[27][28]. Aby uniknąć powrotu do sierocińca, 19 czerwca 1942 poślubiła Jamesa Dougherty’ego[29][30].

Droga do sławy[edytuj | edytuj kod]

Monroe w 1945
Monroe w 1947

W kwietniu 1944, dzięki pomocy Ethel, swojej teściowej, znalazła zatrudnienie w Radio Plane, fabryce produkującej samoloty do celów szkoleniowych[31], dla której pracowała po 10 godzin dziennie[32] i zarabiała 20 dol. tygodniowo[33]. W trakcie pracy w fabryce spotkała fotografa Davida Connovera, który wykonywał zdjęcia na potrzeby fotoreportażu dla magazynu „Yank”[33]. Choć żadne z jej zdjęć nie zostało opublikowane, zdecydowała się na rozpoczęcie pracy jako fotomodelka. Porzuciwszy pracę w fabryce, kontynuowała współpracę z Connoverem, z którym zrealizowała kilka sesji zdjęciowych[33]. Za godzinę pozowania do zdjęć zarabiała pięć dolarów[33]. W sierpniu 1945 podpisała kontrakt z Blue Book Model Agency, a jej zdjęcia zdobiły okładki czasopism, takich jak „Pageant”, „Swank”, „Sir” czy „Peek”[34][35]. Pracowała także z fotografem André de Dienesem, który został jej kochankiem[36]. W tym okresie zmieniła swój wizerunek, prostując i farbując włosy na blond.

Dzięki pomocy Emmeline Snively, swojej pracodawczyni, w 1946 wkroczyła do świata filmu. Zainteresowanie współpracą z aktorką wyraził Howard Hughes, szef RKO Pictures, o czym poinformowano w notatce opublikowanej 29 lipca 1946 w magazynie „Los Angeles Times[37]. Ostatecznie została jednak aktorką kontraktową wytwórni 20th Century Fox, pomyślnie przechodząc zdjęcia próbne u Bena Lyona[38]. Jej gaża wówczas wynosiła 75 dol. tygodniowo[39]. W tym czasie za namową Bena Lyona, kierownika ds. obsady w 20th Century Fox, przybrała pseudonim artystyczny[39] – przez jakiś czas występowała jako Carole Lind, ostatecznie zaczęła przedstawiać się jako Marilyn Monroe, czym nawiązała do imienia aktorki Marilyn Miller i nazwiska panieńskiego swojej matki[39][40]. Marzyła o karierze pokroju Jean Harlow, która była jej idolką[41]. Podjęła naukę w Actors’ Laboratory Theatre, co opłacała jej wytwórnia[42]. Ponadto brała udział w lekcjach śpiewu, tańca i pantomimy, a także kontynuowała karierę fotomodelki[40]. Na początku 1947 zadebiutowała na planie filmowym epizodyczną rolą w komedii Scudda Hoo! Scudda Hay![42], następnie zagrała niewielką rolę kelnerki w dramacie Dangerous Years[43]. Po tym, jak w sierpniu 1947 wytwórnia nie przedłuża kontraktu z Monroe, aktorka wróciła do fotomodelingu oraz kontynuowała naukę w Actors’ Laboratory Theatre[24][44]. Pod wrażeniem ambicji Monroe był Sidney Skolsky, dziennikarz „New York Post”, który mówił: To było jasne, że Monroe jest gotowa ciężko pracować. Chciała być aktorką i gwiazdą filmową. Wiedziałem, że nic jej nie powstrzyma. Dorabiała, pracując jako dziewczyna na telefon[45][46]. W tym okresie przeszła kolejną zmianę wizerunku – przefarbowała włosy na kolor platynowego blondu oraz skorygowała wadę zgryzu[47][48][49].

Monroe w latach 40.

Dzięki ożywionym kontaktom towarzyskim i domniemanemu romansowi z Josephem Schenckiem w marcu 1948 podpisała półroczny kontrakt z Columbia Pictures[50][49][51], na którego mocy zarabiała 125 dol. tygodniowo[49]. Wiosną 1948 rozpoczęła naukę aktorstwa pod opieką Natashy Lytess, z którą miały ją łączyć również relacje romantyczne[52], jednak Monroe nie odwzajemniała uczucia swojej nauczycielki[49]. Niedługo później wystąpiła w niskobudżetowym musicalu Dziewczęta z chóru, w którym m.in. zaśpiewała piosenki „Every Baby Needs a Da Da Daddy” i „Anyone Can See I Love You”[53]. Produkcja przeszła bez echa, choć Monroe zebrała przychylne recenzje prasowe za swój występ, głównie za wykonanie utworów[54]. Mimo tego wytwórnia nie przedłużyła kontraktu z Monroe[55]. Pozbawiona źródła dochodu, była asystentką iluzjonisty i pozowała nago do zdjęć[56].

W grudniu 1948 poznała łowcę talentów Johnny’ego Hyde’a[57], z którym wkrótce się związała i który sfinansował jej operację usunięcia dwóch plamek na podbródku[58][59][60] oraz guzka z czubka nosa oraz wstawienia silikonowej protezy poniżej dolnych dziąseł[57]. Dzięki pomocy Hyde’a w 1949 wystąpiła epizodycznie w filmie braci Marx Szczęśliwa miłość[61]; za występ zainkasowała 500 dol.[57] Mimo niewielkiej roli w produkcji, została zaangażowana do promocji filmu w prasie, a jej zdjęcia ukazały się w czasopiśmie „Photoplay”[61]. Po zakończeniu pracy nad filmem zapozowała nago do zdjęć[62][57], za co miała zainkasować 50 dolarów. Fotograf Tom Kelley sprzedał zdjęcia firmie Western Lithograph Company, która jednak zwlekała z ich publikacją przez kilka lat[63].

Początki kariery w Hollywood[edytuj | edytuj kod]

Dzięki kontaktom Hyde’a i wsparciu Sama Spiegela John Huston jesienią 1949 powierzył Monroe główną rolę żeńską w Asfaltowej dżungli[58]; jej kreacja Angeli Phinlay została doceniona przez prasę[64] i uchodzi za punkt zwrotny w karierze aktorki[65]. Howard Hawks, wcześniej lekceważąco wypowiadający się o aktorce, wysłał telegram gratulacyjny Hustonowi. W 1950 wystąpiła w drugoplanowej roli młodej aktorki Claudii Caswell w filmie Josepha L. Mankiewicza Wszystko o Ewie[64]. 11 maja 1950 Hyde wynegocjował siedmioletni kontrakt dla aktorki z 20th Century Fox[66], dzięki któremu zarabiała do 1,5 tys. dol. tygodniowo[67]. W grudniu tego samego roku Hyde zmarł wskutek ciężkiej choroby[68][69][70], a śmierć promotora pchnęła Monroe do podjęcia próby samobójczej[71]. W marcu 1951 wzięła udział w 23. ceremonii wręczenia Oscarów, na której wręczyła statuetkę Thomasowi T. Moultonowi. W tym czasie rozpoczęła studia na kierunku literatura i sztuka renesansu na Uniwersytecie Kalifornijskim, podjęła lekcje aktorstwa u Michaiła Czechowa (wciąż pozostając podopieczną Natashy Lytess) oraz zagrała drugoplanowe role w kilku niskobudżetowych filmach[72], m.in. w Love Nest w reż. Josepha M. Newmana i Pobierzmy się w reż. Richarda Sale’a[73]. Krytycy chwalili ją za występ w roli sekretarki w komedii Harmona Jonesa As Young As You Feel (na planie filmu nawiązała romans z Elią Kazanem)[70], ponadto stała się ulubioną pin-up girl wśród amerykańskich żołnierzy walczących w czasie wojny koreańskiej, a wyrazem jej rosnącej popularności były tysiące listów, jakie otrzymywała od fanów[74][75].

Monroe na okładce „New York Sunday News” w 1952

W 1952 firma Western Lithograph Company opublikowała w kalendarzu dla dorosłych nagie zdjęcia Monroe, które zostały jej zrobione trzy lata wcześniej[63]. Fotografie publikowane były także m.in. na kartach do gry, breloczkach, długopisach i ubraniach[57]. Aktorce grożono zerwaniem kontraktu filmowego i przerwaniem jej zdjęć do filmu Na krawędzi[76]. Monroe wówczas udzieliła wywiadu reporterce United Press International, której wyjaśniła, że zdecydowała się na tę sesję, ponieważ była zdesperowana brakiem pieniędzy na życie, chociaż uważała, że „porządne dziewczyny nie pozują nago”[77][78]. Jej tłumaczenia w tej kwestii uznano za wiarygodne, a skandal ostatecznie nie wpłynął negatywnie na jej karierę[79]. Również w 1952 za sprawą Sidneya Skolsky’ego Monroe zagrała u Fritza Langa w Clash by Night[75], a jej występ został doceniony m.in. przez „The Hollywood Reporter”[80]. Z kolei w Proszę nie pukać zagrała swoją pierwszą główną rolę – wcieliła się w Nell Forbes, chorą psychicznie opiekunkę do dziecka[81]. Niepewna swoich umiejętności aktorskich, na planie zdjęciowym chowała się w garderobie i odmawiała wyjścia na plan[82]. Mimo tego jej występ w filmie zdobył uznanie krytyków[83].

Przez prasę została uznana w 1952 za „it girl”[c], czyli najbardziej atrakcyjną kobietę roku, ponadto pojawiła się na okładce magazynu „Life[84], który przygotował o niej reportaż[85]. Otrzymała również nagrodę Henrietta Award dla najpopularniejszej młodej aktorki[d][86]. Wprawdzie Monroe próbowała zdjąć z siebie odium seksbomby i pragnęła bardziej ambitnych ról, to jednak producenci postrzegali ją przede wszystkim przez pryzmat seksapilu, wskutek czego występowała w dość podobnych kreacjach aktorskich[67][87], m.in. sekretarki w Małpiej kuracji u boku Cary’ego Granta czy w Uprzejmie informujemy, że nie są państwo małżeństwem, gdzie zagrała z Ginger Rogers. Już wówczas aktorka znana była z tego, że na planie zapominała tekstu oraz spóźniała się do pracy[88][89], na co znaczący wpływ miały jej niska samoocena oraz trema, a także zmagania z bezsennością[90][91][92][93]. Problemy starała się niwelować poprzez spożywanie alkoholu i barbituranów[94] oraz zażywanie amfetaminy. Richard Widmark tak opisywał pracę z Monroe:

Lubiłem Marilyn, ale była okropna we współpracy. Niemożliwa, naprawdę. Ukrywała się w swojej garderobie i nie chciała wyjść. Kiedy w końcu wychodziła, okazywała się być kłębkiem nerwów. Wszystko to było wynikiem strachu. Była niepewna tak wielu rzeczy [...]. Od samego początku była jak ranny ptak.

Richard Widmark dla The Telegraph, 2002[95]
Monroe w Niagarze

Po zakończeniu zdjęć do Małpiej kuracji zagrała femme fatale w Niagarze[96], filmie nakręconym w Technicolorze. Sceny, w których występowała owinięta tylko w prześcieradło lub ręcznik, były wówczas szokujące i spotkały się z protestami środowisk kobiecych. Z kolei scena, w której aktorka spacerowała, kołysząc biodrami w uwodzicielski sposób, miała znaczący wpływ na odbieranie Monroe jako symbolu seksu[97]. Sam film okazał się jednak dużym sukcesem kasowym oraz utorował drogę do sławy Monroe i potwierdził jej status seksbomby[98]. Na rozdaniu nagród magazynu filmowego „Photoplay” ponownie skupiła na sobie uwagę, występując w złotej sukni, którą publicznie skrytykowała Joan Crawford[99]. Również w 1952 została bohaterką piosenki Raya Anthony’ego „Marilyn” i uczestniczyła w uroczystej premierze utworu[100].

W tym okresie prasa doniosła, że matka Monroe żyje, mimo że aktorka twierdziła, iż jest sierotą[101]. Kobieta wkrótce zachorowała i została zapisana do Sanatorium Rockhaven, gdzie przebywała do 1966, a jej główną opiekunką była Inez Melson, menedżerka Marilyn[102].

Mężczyźni wolą blondynki i Jak poślubić milionera[edytuj | edytuj kod]

Monroe w Mężczyźni wolą blondynki

Pod koniec 1952 zagrała wraz z Jane Russell w musicalu Mężczyźni wolą blondynki w reżyserii Howarda Hawksa[103]. Aby przygotować się do roli Lorelei Lee, codziennie przez miesiąc obserwowała broadwayowską wersję musicalu i grę Carol Channing, a lekcje tańca pobierała u Gwen Verdon. Upierała się przy dublach, chociaż reżyser był zadowolony z efektu. Zapytany w wywiadzie, co trzeba byłoby zrobić, aby przyspieszyć pracę na planie, odpowiedział: Zastąpić Marilyn, zmienić scenariusz, zwolnić reżysera[104]. Jako element kampanii promocyjnej Monroe odcisnęła swoje dłonie przed Grauman’s Chinese Theatre[105]. Gwiazda wykonała w filmie utwór „Diamonds Are a Girl’s Best Friend”, który stał się światowym przebojem[106] i którego teledyskiem zainspirowała się w 1985 Madonna, tworząc niemalże identyczny wideoklip do swojego utworu „Material Girl[107]. Monroe za rolę w filmie otrzymała 18 tys. dol. (500 dol. tygodniowo)[67][108]. Film został dobrze przyjęty przez krytyków i znalazł się na liście najbardziej dochodowych filmów 1953[109], a Rainer Werner Fassbinder wymieniał film jako jeden z ulubionych[110]. O kreacji Monroe tak pisał „Life”: Marilyn śpiewa i tańczy z zaskakującą sprawnością. Pełna kobiecości, wolna jak ptak[111].

Monroe w Jak poślubić milionera

We wrześniu wystąpiła jako dziewczyna ze snu w telewizyjnym show Jacka Benny’ego[112], a 5 listopada premierę miał kolejny film z udziałem Monroe – komedia romantyczna Jeana Negulesco Jak poślubić milionera, w którym zagrała postać Poli Debevoise[113]. Nakręcony dzięki CinemaScope obraz był czwartym najbardziej dochodowym filmem roku, przynosząc twórcom ponad 8 mln dolarów dochodu[114]. Bacall, opisując pracę przy powstawaniu filmu, zwróciła uwagę, że Monroe była przestraszona, niepewna siebie i kompletnie polegała na radach Natashy Lytess[115]. Zauważyła też, że Monroe poniekąd miała zazdrościć jej życia rodzinnego[116]. Z kolei Alexander D’Arcy stwierdził, że Lytess miała destrukcyjny wpływ na aktorkę[117]. Producent Nunnally Johnson stwierdził, że „Monroe jest trochę jak zombie”, a rozmowa z nią przypomina rozmowę z kimś, kto siedzi pod wodą[115][116]. Pod koniec roku nagie zdjęcia Monroe, autorstwa Toma Kelleya, zostały opublikowane przez Hugh Hefnera w pierwszym numerze „Playboya” z grudnia 1953[118][119]. Aktorka znalazła się także na liście najbardziej dochodowych gwiazd show-biznesu w 1953[120].

Słomiany wdowiec[edytuj | edytuj kod]

4 stycznia 1954 została zawieszona przez studio 20th Century Fox, bowiem odmówiła roli w filmie Różowe pończochy, ponieważ twierdziła, że ten nie spełnia jej ambicji aktorskich[121][122]. Jednakże w marcu szefostwo wytwórni porozumiało się z aktorką i zaangażowało ją do ekranizacji broadwayowskiego Słomianego wdowca[123], komedii romantycznej Billy’ego Wildera. Wcześniej jednak aktorka zagrała w nieudanym musicalu Nie ma jak show[124]. Ed Sullivan, oceniając wykonanie piosenki „Heat Wave” przez Monroe, stwierdził, że „było to jedno z najbardziej rażących naruszeń dobrego smaku, jakie kiedykolwiek widział“[125]. 30 kwietnia 1954 premierę miał kolejny film z Monroe w roli głównej – Rzeka bez powrotu, który kręciła latem 1953 i który zebrał chłodne recenzje[126][127].

Monroe pozująca dla fotoreporterów na planie Słomianego wdowca

W Słomianym wdowcu zagrała obiekt pożądania i seksualnych fantazji Richarda Shermana (Tom Ewell)[128]. Film znany jest głównie ze sceny, w której aktorka stara się powstrzymać uniesioną podmuchem z kanału wentylacyjnego metra białą sukienkę[129]. Początkowo scena została nakręcona 15 września 1954 zgodnie z wolą reżysera na nowojorskiej ulicy przed Trans-Lux Theatre, gdzie zebrało się kilka tysięcy gapiów[130][131]. Gwizdy i krzyki zgromadzonych spowodowały, że zrealizowany materiał nie nadawał się do filmu i całą scenę powtórzono w studiu[131]. Monroe potrzebowała na to 40 dubli[132]. Dla pewności, aby nie odsłonić zbyt wiele, założyła dwie pary białej bielizny. Sukienka, w którą wystąpiła w tej scenie, została zlicytowana w 2011 za 4,6 mln dolarów[133] i była to do 2016 najdroższa sukienka na świecie – wówczas to inna sukienka Monroe, w której wystąpiła dla Johna F. Kennedy’ego, została sprzedana za 4,8 mln dolarów[134]. Pod koniec 1954 drugi rok z rzędu znalazła się na liście najbardziej dochodowych gwiazd show-biznesu[120].

Słomiany wdowiec miał premierę w 29. urodziny aktorki, 1 czerwca 1955[135], i okazał się sukcesem komercyjnym. Z dochodem na poziomie 6 mln dolarów znalazł się na liście najbardziej dochodowych filmów roku, a Monroe otrzymała nominację do nagrody BAFTA[136][137]. Również w 1954 na potrzeby swojej biografii udzieliła wywiadu Benowi Hechtowi, jednak pod naciskiem ówczesnego męża Joe DiMaggio odmówiła publikacji książki i zerwała kontakty z pisarzem[138]. Gdy rozmowy wbrew woli aktorki zostały opublikowane w British Empire News, Monroe zagroziła autorowi procesem sądowym, zarzucając mu zmanipulowanie jej wypowiedzi[138].

Przystanek autobusowy[edytuj | edytuj kod]

Monroe w siedzibie Actors Studio

W styczniu 1955, wciąż niezadowolona z 20th Century Fox, odeszła z firmy i założyła wraz z fotografem Miltonem Greenem własną wytwórnię – Marilyn Monroe Productions (MMP)[139]. Sztuka Will Success Spoil Rock Hunter? z Jayne Mansfield w roli głównej była satyrą na odważną decyzję Monroe. Aktorka przeprowadziła się do Nowego Jorku, zrezygnowała z pomocy Lytess[140], podjęła lekcje aktorstwa u Constance Collier i zapisała się do Actors Studio, gdzie uczyła się u Pauli i Lee Strasbergów[141], u których pomieszkiwała, stając się niemal członkinią ich rodziny[142]. Pod wpływem nowego mentora zaczęła poddawać się psychoanalizie[143]. W międzyczasie wystąpiła wraz z Amy i Miltonem Greene’ami w programie telewizyjnym Twarzą w twarz[144]. Pod koniec 1955 porozumiała się z 20th Century Fox i podpisała z nią kontrakt[145], który obligował ją do gry w czterech filmach w ciągu siedmiu lat[146]. Za każdy obraz miała otrzymać 100 tys. dolarów, mogła również wybierać m.in. reżysera i operatora oraz miała możliwość produkcji filmu w MMP[146]. Batalia Monroe o niezależność artystyczną spowodowała, że prasa zaczęła ją traktować poważniej[147][148]; redakcja „Los Angeles Mirror News” w styczniu 1956 napisała: Weterani sceny filmowej stwierdzili, że był to jeden z największych indywidualnych sukcesów, jakie kiedykolwiek osiągnęła aktorka[149]. W tym czasie „Time” przygotował obszerny reportaż o życiu i karierze Monroe[150].

Don Murray i Monroe w Przystanku autobusowym

Pierwszym filmem, jaki zrealizowała Monroe po podpisaniu nowego kontraktu, był Przystanek autobusowy wyreżyserowany przez Joshuę Logana[151]. Na potrzeby roli Cherie aktorka nauczyła się akcentu z Ozarku i zdecydowała się wystąpić w skromniejszym makijażu, co symbolizowało swego rodzaju nowy rozdział w jej karierze. Pomimo dużej determinacji i poświęcenia Monroe wciąż zmagała się z tremą, gdy tylko kamera zaczynała pracować[152]. Logan obawiał się tego typu zachowań, niemniej doceniał aktorkę za jej zaangażowanie i zapał do pracy oraz porównał ją do Charliego Chaplina w umiejętności łączenia komizmu z tragizmem[153][154]. Monroe ponadto miała wykazywać ataki agresji wobec pozostałych aktorów[155]. W trakcie prac nad filmem trafiła do szpitala na dwa tygodnie wskutek infekcji wirusowej i wyczerpania organizmu; w tym czasie ekipa kręciła sceny niewymagające jej udziału aktorki na planie[156]. Film po premierze, która odbyła się 31 sierpnia 1956, spotkał się z uznaniem widzów i krytyków, podobnie jak rola Monroe[157], czego odzwierciedleniem była nominacja do Złotego Globu dla najlepszej aktorki pierwszoplanowej[86].

Książę i aktoreczka[edytuj | edytuj kod]

Laurence Olivier z Monroe

W międzyczasie, tj. latem 1956, Monroe rozpoczęła pracę na planie pierwszego niezależnego filmu swojej produkcji – Książę i aktoreczka[158]. Fabuła oparta była na sztuce Śpiący książę, w której zagrali wspólnie Laurence Olivier i Vivien Leigh. Monroe kupiła prawa do spektaklu, a reżyserem filmu został sam Olivier[159]. Na konferencji prasowej przed rozpoczęciem zdjęć pękło ramiączko sukienki Monroe, co odwróciło uwagę od tematu spotkania oraz wywołało wielkie poruszenie wśród fotoreporterów[159]. Ten incydent był niejako przedsmakiem trudnej współpracy obydwu gwiazd filmowych[160]. Olivier niejednokrotnie podnosił głos i krytycznie odnosił się do aktorki, a ta nie pozostawała mu dłużna, spóźniając się na plan[161]. Olivier nie mógł pogodzić się z obecnością Pauli Strasberg na planie, ponieważ był przeciwnikiem stosowanych przez nią metod (np. ciągłego i przesadnego wychwalania swojej podopiecznej)[162]. Monroe po zakończeniu zdjęć przeprosiła całą ekipę filmową za swoje zachowanie[160][163].

Film przyniósł mniejsze niż spodziewane zyski w USA, a krytycy chłodno oceniali grę głównych aktorów. Tymczasem w Europie film został lepiej przyjęty, a Monroe otrzymała francuskiego Césara, włoską nagrodę David di Donatello oraz nominację do nagrody BAFTA[164]. Współcześni znawcy kinematografii odnoszą się do filmu z większą estymą[165].

29 października 1956 uczestniczyła w premierze The Battle of the River Plate z udziałem Elżbiety II w Empire Theatre w Londynie[166].

Pół żartem, pół serio[edytuj | edytuj kod]

Monroe w Pół żartem, pół serio

W 1958 Monroe wzięła udział w sesji zdjęciowej dla „Life”, w której wcieliła się w dawne gwiazdy filmowe, m.in. Jean Harlow, Lillian Russell i Marlenę Dietrich[167]. W tym samym roku wróciła do filmu, aby zagrać wraz z Jackiem Lemmonem i Tonym Curtisem w komedii Billy’ego Wildera Pół żartem, pół serio[168]. Za namową męża Arthura Millera zgodziła się na rolę Sugar Kane, mimo że – wbrew swoim aspiracjom – miała po raz wtóry wcielić się w stereotypową blondynkę. W filmie zaśpiewała utwory: „Runnin’ Wild”, „I’m Thru with Love” czy „I Wanna Be Loved By You”, w którym dodatkowo zagrała na ukulele. Praca na planie była wyjątkowo trudna – Monroe była opryskliwa dla ekipy, znów spóźniała się do pracy i nie potrafiła zapamiętać swoich kwestii, przez co wymuszała na realizatorach liczne duble[169][170]. W pewnym momencie trafiła do szpitala z powodu „psychicznego wyczerpania”[171]. Curtis, zapytany o całowanie Monroe, odpowiedział, że „to jak całować Hitlera[172]. Wypowiedź urosła do miana hollywoodzkiej legendy, ale sam aktor powtarzał wielokrotnie, że ironizował sobie ze względu na jego zdaniem absurdalny poziom pytania[173]. Faktem jest, że postawa Monroe dawała się we znaki osobom pracującym na planie do tego stopnia, że nie została zaproszona na bankiet na zakończenie zdjęć. Z większą empatią o Monroe wypowiadał się Lemmon[174]. Billy Wilder z perspektywy czasu przyznał, że każdy może nauczyć się kwestii, ale to prawdziwa artystka może tak zagrać bez znajomości tekstu[175]. Film po premierze w 1959 zebrał przychylne recenzje od krytyków oraz zapewnił twórcom sukces komercyjny[176]. Monroe za rolę Sugar Kane otrzymała Złoty Glob, sam film uważany jest dziś za klasyk i jeden z najlepszych, jaki powstał w USA[177].

Pokochajmy się i Skłóceni z życiem[edytuj | edytuj kod]

W 1960 zagrała w filmowym musicalu Pokochajmy się wraz z Yves Montandem, z którym zamężna wówczas aktorka nawiązała romans[178]. Relacja obojga aktorów wyszła na jaw, gdy dziennikarka Hedda Hopper dowiedziała się w czasie wywiadu przeprowadzonego z Montandem o ich relacji i wstawiła tę informację na pierwsze strony gazet w Hollywood[179]. W późniejszym czasie Monroe miała pretensje do Hopper o rozpowszechnianie takich informacji[179]. Film został nisko oceniony przez krytyków[180] i został uznany za najbardziej wulgarny ze wszystkich, w których wzięła udział Monroe[181]. Krytycy docenili za to jej wykonanie coveru piosenki Cole’a Portera „My Heart Belongs to Daddy”[182]. Pokochajmy się był ostatnim filmowym musicalem, w którym wystąpiła Monroe[183][184].

Monroe w Skłóconych z życiem

Ostatnim filmem ukończonym przez Monroe był dramat Skłóceni z życiem wyreżyserowany przez Johna Hustona, do którego scenariusz napisał ówczesny mąż aktorki Arthur Miller[185]. Monroe na planie współpracowała z Montgomerym Cliftem, Elim Wallachem i Clarkiem Gable’em, którego w dzieciństwie uważała za swojego ojca[186]. Na pierwszą wspólną scenę filmowcy musieli czekać dwie godziny ze względu na stan zdrowotny aktorki, która z powodu zdenerwowania zażyła zbyt dużą dawkę Nembutalu. Kiedy zaspana pojawiła się na planie, nagle zniknęła, aby zwymiotować. Gdy wróciła, Gable objął ją i powiedział, że nic się nie stało, a następnie wspólnie udali się na prywatną rozmowę. Odtąd ich współpraca przebiegała na tyle poprawnie, na ile pozwalał stan psychofizyczny Monroe[187]. W trakcie prac nad filmem zdrowie aktorki znacząco się pogorszyło (cierpiała na kamicę żółciową), a jej nałogi doprowadziły do tego, że na tydzień przerwano kręcenie obrazu, ponieważ Monroe trafiła do szpitala na detoksykację[188]. W ostatni dzień zdjęciowy Gable z ulgą przyznał, że to już koniec, bo przez aktorkę nieomal dostał zawału serca; następnego dnia faktycznie miał atak serca i dwa dni później zmarł[189]. Premiera Skłóconych z życiem odbyła się w styczniu 1961, kiedy to Monroe znajdowała się w szpitalu psychiatrycznym. Aktorka później przyznała, że nie lubiła ani filmu, ani swojej gry[190]. Film zawiódł oczekiwania producentów, bowiem nie odniósł spodziewanego sukcesu komercyjnego, krytycy również mieli sprzeczne odczucia na temat produkcji, w tym gry Monroe[191]. Wraz z upływem czasu obraz został uznany za klasyk, a rola Monroe za jedną z najlepszych w jej karierze[192][193].

Schyłek kariery[edytuj | edytuj kod]

Monroe na planie filmu Coś do ofiarowania (1962)

W 1961 zrobiła sobie przerwę od pracy na planie[194]. 31 stycznia 1961 wzięła udział w przedpremierowym pokazie Skłóconych z życiem z Montgomerym Cliftem w Capitol Theatre na Broadwayu[195] a 11 czerwca była obecna na chrzcinach najmłodszego dziecka Clarka Gable'a, Johna Gable'a, które miały miejsce w kościele św. Cyryla Jerozolimskiego w Encino[195]. Ceremonia obaliła plotkę, według której Kay Gable, wdowa po Clarku, zarzucała Marilyn, że spowodowała śmierć jej męża przez jej ciągłe spóźnienia i kaprysy na planie Skłóconych z życiem[195]. Sam Clark zmarł przed narodzinami dziecka, dwa tygodnie po zakończeniu zdjęć do Skłóconych z życiem. W tym samym roku przeszła operację usunięcia pęcherzyka żółciowego i wyprowadziła się do Kalifornii, gdzie na początku 1962 kupiła dom w Brentwood[196]. W tym samym roku odebrała nagrodę Henrietta Award dla najpopularniejszej aktorki, odsłoniła własną gwiazdę w Hollywood Walk of Fame przy 6778 Hollywood Boulevard oraz rozpoczęła pracę na planie filmu George’a Cukora Coś do ofiarowania, na którym partnerował jej Dean Martin i Cyd Charisse[197]. I tym razem nie stawiała się na planie z powodu uzależnienia od używek, dlatego twórcy wysłali ją na urlop, który spędziła w Meksyku, gdzie miała poddać się zabiegowi aborcji, jednak nie ma na to jednoznacznych dowodów[198]. Po powrocie do kraju kontynuowała pracę nad filmem, jednak tym razem uskarżała się na zapalenie zatok przynosowych i wysoką gorączkę[199]. Problemy zdrowotne narastały, a włodarze 20th Century Fox sugerowali, że Monroe udaje schorowaną.

19 maja 1962 zaśpiewała „Happy Birthday” na organizowanym w Madison Square Garden przyjęciu z okazji 45. urodzin Johna F. Kennedy’ego[200]. Peter Lawford zapowiedział ją jako „late Marilyn Monroe”, co odnosiło się do znanej niemal wszystkim niepunktualności aktorki (jest to gra słów; przymiotnik late w języku angielskim oznacza spóźniona, ale także odpowiada polskiemu zwrotowi świętej pamięci)[201]. Powróciwszy na plan, wzięła udział w jednej z bardziej kontrowersyjnych scen w owym czasie – pływała nago w basenie[202]. Jej nagie zdjęcia z planu zostały opublikowane na łamach „Playboya” w 1963[203].

W chwili, gdy aktorka znów zachorowała, studio zwolniło ją z pracy 8 czerwca 1962, a następnie pozwało ją do sądu, żądając 500 tys. dolarów odszkodowania za przerwanie produkcji filmu[204]. Monroe stwierdziła, że to Elizabeth Taylor powinna zostać pozwana za straty związane z produkcją Kleopatry[e], a nie ona[205]. Tego samego dnia reżyser George Cukor oświadczył dziennikarce Heddzie Hoper, że Monroe zostanie usunięta z filmu, a jej kariera jest skończona[206]. Monroe w ostateczności przepracowała 13 z 30 dni zdjęciowych, a film przekroczył budżet o milion dolarów[206]. Studio chciało, by w produkcji Monroe została zastąpiona przez inną aktorkę. Gdy Kim Novak i Shirley MacLaine odrzuciły propozycję, wytwórnia zwróciła się do Lee Remick[207]. Gdy Dean Martin dowiedział się, kto ma zastąpić Monroe, od razu złożył swoją rezygnację, co miało doprowadzić do ostatecznego zawieszenia produkcji[208]. Po odwołaniu filmu członkowie ekipy umieścili wspólne ogłoszenie w magazynie „Variety”, ironicznie dziękując Marilyn za zwolnienie[208]. Wkrótce jednak studio próbowało porozumieć się z aktorką[209], ostatecznie rozpoczęło negocjacje nad nowym kontraktem, m.in. dotyczącym produkcji Pięciu mężów pani Lizy[210]. Monroe miała wrócić na plan Coś do ofiarowania we wrześniu 1962, pod warunkiem, że zrezygnuje z obecności swojej nauczycielki aktorstwa, Pauli Strasberg, na planie, w zamian za co reżyser George Cukor miał zostać zastąpiony przez Jeana Negulesco, który dziewięć lat wcześniej nakręcił z Monroe komedię Jak poślubić milionera[208]. W ramach odbudowania wizerunku gwiazdy Monroe wzięła udział w sesji dla magazynów „Vogue”[211], „Life” i „Cosmopolitan”[212]. Prowadziła też rozmowy o zagraniu głównych ról m.in. w dwóch musicalach i filmie o Jean Harlow[213]. Dziennikarz James Bacon, który spotkał się z Monroe kilka dni przed jej śmiercią, stwierdził w wywiadzie dla „Los Angeles Times”, że aktorka popijała szampana, wódkę i czasami zażywała pewne tabletki[214].

Śmierć i pogrzeb[edytuj | edytuj kod]

4 sierpnia 1962 przebywała w swoim domu. Nad ranem rozmawiała przez telefon z przyjaciółmi – Jeanne Carmen i Sidneyem Skolskym, a w ciągu dnia spotkała się z fryzjerką Agnes Flanagan i terapeutą Ralphem Greensonem[215]. Poza tym otrzymała maskotkę przedstawiającą tygryska, co – zdaniem Flanagan – ponoć ją przygnębiło, bo zabawka miała nawiązywać do Roberta Kennedy’ego, z którym to aktorka planowała się spotkać na organizowanym wieczorem przyjęciu[216]. Około godz. 19:00 rozmawiała przez telefon z pasierbem Joe DiMaggio juniorem i dr. Greensonem, którego miała zapytać o opakowanie Nembutalu[217]. Około godz. 20:00 weszła do swojej sypialni, następnie rozmawiała przez telefon z zaprzyjaźnionym producentem odzieży Henrym Rosenfeldem i fryzjerem Sydneyem Guilaroffem oraz Peterem Lawfordem, który dostrzegł niepokojące zachowanie aktorki (bełkotała, a jej głos stawał się coraz słabiej słyszalny), wskazujące na to, że jest pod wpływem jakichś środków[218]. Zaalarmowana o tym fakcie Eunice Murray, gosposia Monroe, stwierdziła, że wszystko jest w porządku[219]. Między godz. 21:30 a godz. 22:00 aktorka rozmawiała przez telefon z José Bolañosem i Jeanne Carmen, której miała poskarżyć się na nocne telefony od nieznajomej kobiety, która miała nakazać jej zerwanie kontaktów z Robertem Kennedym[220]. Około godz. 3:00 Murray się zorientowała, że w zamkniętej sypialni Monroe wciąż świeci się światło, o czym poinformowała Greensona, który po przyjeździe na miejsce rozbił szybę, aby dostać się do sypialni aktorki[221]. W pomieszczeniu znalazł leżącą na łóżku nagą kobietę ze słuchawką telefoniczną w prawej dłoni, po czym stwierdził zgon Monroe[222][223]. Niektórzy świadkowie twierdzą, że jeszcze przed godz. 3:00 do domu Monroe została wezwana karetka pogotowia, która zabrała ją do szpitala w Santa Monica[224]. O godz. 4:35 o śmierci aktorki został powiadomiony Jack Clemmons, sierżant z komisariatu West Los Angeles[225].

Przyczyną zgonu Monroe, według protokołu sekcji zwłok, było „ostre zatrucie barbituranami spowodowane przyjęciem nadmiernej dawki” – toksykolog wykrył we krwi aktorki cztery i pół promila barbituranów (Nembutalu i Woloralu, po których puste opakowania znaleziono w sypialni)[226]. Śmierć Monroe uznano za „prawdopodobne samobójstwo”[227], zwłaszcza że aktorka już wcześniej miała próby samobójcze[228][229][230]. Ciało Monroe przeniesiono najpierw do kostnicy Westwood Village, a po kilku godzinach do krypty nr 33 w kostnicy powiatowej w budynku sądu Los Angeles, gdzie zostało sfotografowane przez grupę paparazzi, którzy wtagnęli do budynku[231]. Allan Abbott[f] w książce pt. „Pardon My Hearse” tak opisał ciało zmarłej Monroe: Przypominała najzwyklejszą kobietę, która w dodatku nie dba o siebie. Miała odrosty, jej włosy były krótkie, rzadkie i zmierzwione. Od kilku tygodni musiała nie golić nóg, miała bardzo zaniedbane paznokcie u stóp i dłoni. Wśród rzeczy aktorki znaleziono wkładki, które wkładała w stanik, ponieważ jej naturalne piersi straciły jędrność[232].

Grób Monroe w Westwood Memorial Park

Pogrzeb Monroe odbył się 8 sierpnia 1962 o godz. 13:00 na terenie Westwood Memorial Cemetery. Ceremonia miała charakter prywatny, zaproszenie otrzymały na nią zaledwie 24 osoby z najbliższego otoczenia Monroe[233]. Podczas nabożeństwa ciało aktorki leżało w otwartej trumnie – częściowo odsłonięta, była ubrana w zieloną suknię Pucci i zielony szalik, a w jej dłoniach znajdowała się wiązanka różowych róż od Joe DiMaggio[234], który zorganizował pogrzeb byłej żony[235]. Lee Strasberg odczytał mowę pożegnalną[236].

Marilyn Monroe była legendą. Swoim życiem stworzyła mit o tym co biedna dziewczyna, pozbawiona wsparcia, może osiągnąć. Dla całego świata stała się symbolem ponadczasowej kobiecości. [...] Jest mi naprawdę przykro, że opinia publiczna, która ją kochała, nie miała okazji zobaczyć jej takiej jak my – w wielu rolach. Bez wątpienia byłaby jedną z naprawdę wielkich aktorek teatralnych. Teraz to koniec. Mam nadzieję, że jej śmierć wzbudzi sympatię i zrozumienie dla wrażliwego artysty i kobiety, która przyniosła radość i przyjemność światu

Lee Strasberg[237]

Monroe w testamencie przekazała wszystkie rzeczy osobiste rodzinie Pauli i Lee Strasbergów, część majątku aktorka zapisała także Normanowi i Heddzie Rostenom[238].

Śmierć Monroe była głównym tematem gazet w USA i na świecie. W Los Angeles odnotowano nawet wzrost liczby samobójstw, a także sprzedaży prasy w omawianym czasie[239]. Gladys, matka Marilyn, dowiedziała się o śmierci córki kilka tygodni po fakcie[240]. Po tej wiadomości miała kilka prób samobójczych, a 1 lipca 1963 uciekła ze szpitala i przeszła kilka mil do kościoła baptystów w Los Angeles[241], po czym została odwieziona przez policję do sanatorium Rockhaven. Po licznych próbach ucieczki została zwolniona do domu w 1966 i początkowo mieszkała u swojej córki Berniece na Florydzie, po czym przeniosła się do szpitala dla umysłowo chorych na Florydzie. Zmarła 11 marca 1984 w wieku 81 lat w Gainesville na Florydzie[102]. Ojciec Monroe, Charles Stanley Gifford zmarł niespodziewanie w wieku 66 lat, 27 czerwca 1965 roku w mieście Hemet w Stanie Kalifornia[242].

Teorie spiskowe[edytuj | edytuj kod]

Według biografa Anthony’ego Summersa Monroe w ostatnich miesiącach życia miała poważne problemy psychiczne, poza tym romansowała zarówno z Johnem F. Kennedym, jak i jego bratem, Robertem F. Kennedym, z którymi dyskutowała o sprawach politycznych i społecznych, co niepokoiło ich współpracowników[243][244][245][246]. Gdy romans z Robertem się zakończył, aktorka miała zagrozić mu upublicznieniem ich relacji[247]. Ponoć przypadkowo przedawkowała lekarstwa i umarła w karetce pogotowia w drodze do szpitala w Santa Monica[248]. Robert Kennedy chciał opuścić Los Angeles przed ujawnieniem faktu o zgonie aktorki, wówczas jej ciało miało zostać zawiezione do domu, gdzie upozorowano samobójstwo[249][248]. Obecność Roberta Kennedy’ego w dzień śmierci aktorki potwierdziły m.in. gosposia Monroe Eunice Murray oraz Deborah Gould, żona Petera Lawforda[250][251].

Z kolei John Miner opierał swoje ustalenia na rzekomych transkrypcjach taśm, jakie Monroe nagrała krótko przed śmiercią i przekazała doktorowi Greensonowi. Aktorka opowiadała o swoich planach na przyszłość, co miało dowodzić tego, że nie chciałaby popełniać samobójstwa, poza tym wspomniała o swoim życiu seksualnym i o lewatywach, które przyjmowała. Według Minera Monroe została zamordowana przez gosposię, która miała wykonać jej lewatywę z rozpuszczonych pentobarbitalów. Taśm Monroe nigdy nie odnaleziono[252][253]. Policja, która przybyła do mieszkania Monroe, odnotowała, że Eunice Murray prała pościel, co miałoby wskazywać na zacieranie śladów[254]. Śledczy zajmujący się sprawą Monroe po 30 latach przyznał: Zawsze czułem, że kluczowa była pani Murray, która – jego zdaniem – mogła działać na polecenie Greensona[255]. Przeciwko Murray przemawia także fakt, że w rozmowach z dziennikarzami udzielała sprzecznych informacji w sprawie okoliczności śmierci Monroe[256]. Odkryto także, że kłamała, twierdząc że widziała światło prześwitujące spod zamkniętych drzwi sypialni Monroe, ponieważ ok. miesiąc wcześniej aktorka kazała wyłożyć podłogi dywanami z grubej wełny, szczelnie przylegającymi do ściany[257].

Istnieje również hipoteza, wedle której do śmierci Monroe przez przypadek przyczynili się jej osobiści lekarze: Ralph Greenson i Hyman Engelberg – Greenson miał zaaplikować aktorce lewatywę z wodzianu chloralu, nie wiedząc o tym, że Engelberg zapisał jej Nembutal, co w efekcie mogło spowodować zgon Monroe[258][259][260].

Według innych teorii ratownik medyczny, który przyjechał do domu Monroe, twierdził, że widział, jak Greenson wstrzykiwał jej do serca truciznę. Lawford miał dowiedzieć się, dzięki podsłuchom umieszczonym w domu Marilyn, że Greenson też miał z nią romans. Miał motyw zbrodni, bo wiadomość o romansie z pacjentką złamałaby jego karierę i trafiłby za to do więzienia. Lawford przekazał te informacje Kennedy’emu, a ten skontaktował się z psychiatrą, informując go, że Marilyn zamierza ujawnić wszystkie związki[261].

Jeszcze inne teorie zakładają morderstwo Monroe dokonane przez mafię, FBI bądź CIA[262][263][264][265].

Spekulacje wokół okoliczności śmierci Monroe wywołują niejasności dostrzeżone w trakcie śledztwa, m.in.: nienaturalna nagość aktorki, która nie zwykła spać bez ubrania; siniaki na ciele zmarłej[257]; brak szklanki i wody, którymi aktorka mogłaby popić śmiertelną dawkę leków; brak śladu po pigułkach w organizmie zmarłej; niezgodność danych w zgłoszeniu zgonu oraz sprawozdaniu toksykologa[266].

Wizerunek[edytuj | edytuj kod]

Monroe na zdjęciu w magazynie TV Radio Mirror z 1961.

Swój wizerunek w dużej mierze opierała na Jean Harlow, która była jej ulubioną aktorką[267].

Monroe pod koniec lat 40.

Na początku kariery modelingowej przefarbowała włosy z koloru rudego na jasny blond, któremu pozostawała wierna do końca życia[268]. Pod koniec lat 40. przeszła operację usunięcia dwóch plamek na podbródku[58][59] i guzka z czubka nosa, a także wstawienia silikonowej protezy poniżej dolnych dziąseł[57]. By nadać ustom odpowiednią barwę i kształt, malowała je pięcioma odcieniami szminki[269].

Miała niebieskie oczy[268]. Wymiary jej ciała wynosiły 88-56-88 (w ostatnim roku życia – 93-56-88) oraz mierzyła 164 cm lub 166 cm wzrostu[270][271][272][273]. W chwili śmierci ważyła 53 kg[268].

W 1952 w wywiadzie dla magazynu „Pageant” scharakteryzowała swoją dietę: rano zwykle jadła dwa surowe jajka z mlekiem, po czym przyjmowała witaminy w tabletkach, a na obiad spożywała różne rodzaje mięsa wraz z kilkoma surowymi marchewkami[274][275][276].

Była jedną z pierwszych gwiazd filmowych, które publicznie przyznały, że ćwiczą jogę – w 1956 powiedziała w wywiadzie, że ćwiczy codziennie, a jej ulubioną pozycją jest stanie na rękach[277]. Oprócz tego dbała o kondycję, regularnie biegając[278] oraz poświęcając 10 minut dziennie na trening z hantlami[potrzebny przypis].

By jej chód był seksowniejszy, skracała jeden obcas o kilka milimetrów, dzięki czemu jej pośladki unosiły się i opadały[57].

Miała zwyczaj udzielać wywiadów, a nawet pojawiać się publicznie bez bielizny pod ubraniem[279][280]. Uważana była za seksbombę, do czego odnosiła się z dystansem, jednocześnie miała dość grania ról opartych wyłącznie na wizerunku seksownej, ale mało bystrej blondynki[281][87]. Studia filmowe na kanwie popularności aktorki próbowały wykreować własne gwiazdy filmowe, zgodne z emploi Monroe. W 20th Century Studios były to Jayne Mansfield i Sheree North, w Universal Pictures Mamie van Doren, w Columbia Pictures Kim Novak, a w The Rank Organisation Diana Dors[282].

Życie prywatne[edytuj | edytuj kod]

Jej aktorskimi idolami byli Jean Harlow, Clark Gable i Montgomery Clift[267][283]. Ceniła malarstwo Francisca Goi[279]. W wolnych chwilach lubiła czytać: miała kolekcję książek obejmującą kilkaset tytułów, poza tym często chodziła do biblioteki i księgarni[284][285]. Była wielbicielką Abrahama Lincolna[286]. Przyjaźniła się z wieloma intelektualistami, m.in. z pisarzem Trumanem Capotem i dziennikarzem Lesterem Markelem[287]. W połowie lat 50. jej najbliższym przyjacielem był Milton H. Greene, a ich przyjaźń trwała do 1957, kiedy to aktorka zerwała kontakt z fotografem pod wpływem zazdrości swego ówczesnego męża, Arthura Millera[288]. Jej przyjacielem był także Jim Haspiel, który wcześniej był nastoletnim fanem Monroe[289].

By uniknąć bycia rozpoznaną w miejscach publicznych, często posługiwała się fikcyjnymi danymi, m.in. Zelda Zonk, Faye Miller lub Toni Roberts, a także nosiła czarną perukę[290].

Była członkinią Stowarzyszenia Nauki Chrześcijańskiej[15]. Przed ślubem z Arthurem Millerem przeszła na judaizm, w późniejszych wywiadach określała siebie jako „niewierzącą żydówkę”[20]. Należała do Partii Demokratycznej[291]. Przejawiała objawy homofobii i wypowiadała się przeciwko rasizmowi[292]. Miała silnie lewicowe poglądy, przez co objęta została obserwacją FBI[293]. Trzeci mąż Monroe, Arthur Miller, podejrzewany był o związki z Komunistyczną Partią Stanów Zjednoczonych, a sama aktorka spotkała się w Meksyku z Frederickiem V. Fieldem – emigracyjnym działaczem CPUSA. Oprócz tego pozostawała w bliskim kontakcie z prezydentem Indonezji Ahmedem Sukarno, co z kolei wzbudziło ciekawość CIA[294]. Obserwację FBI prowadzono od 1955 do śmierci aktorki[295][296][297][298][299]. W 1960 poparła Krajowy Komitet na rzecz Rozsądnej Polityki Nuklearnej[300].

Wspierała finansowo organizacje dobroczynne na rzecz dzieci oraz fundacje pomagające sierotom, osobom chorym na reumatyzm i artretyzm, a także dystrofię mięśni[301]. Monroe była stosunkowo nisko opłacaną aktorką. Za udział w Mężczyźni wolą blondynki otrzymała 18 tys. dolarów, a za swój ostatni film Something’s Got to Give 100 tys. dolarów[g][302].

Zdrowie[edytuj | edytuj kod]

W połowie lat 40. zdiagnozowano u niej depresję, która miała być wywołana tęsknotą za mężem odbywającym liczne służby wojskowe[33]. W kwietniu 1952 przeszła operację wycięcia wyrostka robaczkowego[303]. Zmagała się z bezsennością i często zażywała barbiturany[304]. Od 1954 nałogowo przyjmowała także inne leki (m.in. pobudzające) oraz narkotyki (np. amfetaminę)[305][306]. Była także uzależniona od alkoholu[167]. Z powodu przedawkowania kilkukrotnie dostała zapaści, toteż potrzebowała interwencji lekarskiej (w tym często płukania żołądka)[307][308]. W 1961 przeszła operację usunięcia woreczka żółciowego (po zabiegu pozostała jej blizna na brzuchu) oraz zdiagnozowano u niej owrzodzenie okrężnicy[309].

Monroe z kieliszkiem alkoholu na Paris Ball, 1957

Przypuszczano, że miała tendencję do schizofrenii, którą mogła odziedziczyć po matce i babce, bądź do zaburzeń osobowości typu borderline[310]. W 1954 po raz pierwszy odbyła wizytę u psychiatry, w kolejnym roku podjęła leczenie psychiatryczne u dr Margaret Hohenberg, a w drugiej połowie lat 50. odbywała sesje psychoterapeutyczne pod kierunkiem dr Marianne Kris[311]. Od 1961 o zdrowie psychiczne Monroe zaczął dbać dr Ralph Greenson, z którym aktorka spotykała się codziennie, w ostatnich miesiącach jej życia nawet na pięciogodzinnych sesjach terapeutycznych[312]. Na początku 1961 trafiła do Payne Whitney Psychiatric Clinic w Nowym Jorku, gdzie czuła się jak w więzieniu, ponieważ m.in. zamykano jej drzwi od zewnątrz oraz kontrolowano rozmowy telefoniczne[313]. W napisanym w marcu 1961 sześciostronicowym liście do Greensona napisała: Czułam się, jakbym była w więzieniu, choć nie popełniłam żadnego przestępstwa. (...) Wszystko tutaj było pod kluczem. Drzwi miały okna, żeby można było obserwować pacjentów. Monroe nie mogła wykonać telefonu, dlatego rozbiła szybę i z kawałkiem szkła w dłoni powiedziała do obsługi szpitala: Jeśli będziecie mnie traktować jak wariatkę, to będę się tak zachowywać[314]. Jej pobyt w szpitalu zakończyła dopiero interwencja DiMaggio, po czym przez kolejne trzy tygodnie przebywała na oddziale neurologicznym Columbia-Presbyterian Medical Center[315][316][317].

Związki uczuciowe[edytuj | edytuj kod]

Była trzykrotnie w ciąży z Arthurem Millerem, ale każda z nich zakończyła się poronieniem[318][319]. Zmagała się z endometriozą[320]. Istnieją pogłoski, potwierdzone przez kilka osób z bliskiego otoczenia Monroe, iż aktorka przed 21. rokiem życia urodziła syna, którego jednak została zmuszona oddać do adopcji tuż po porodzie[321][28]. Niektóre źródła podtrzymują, że Monroe przeszła operację podwiązania jajowodów oraz wielokrotnie poddawała się zabiegom aborcji[322]. Do ukończenia 29. roku życia miała przerwać 13 ciąż[323].

Była związana bądź sypiała (często pozostając w innej relacji uczuciowej) m.in. z reporterem Robertem Slatzerem, fotografem André de Dienesem, agentem Billem Burnside’em, aktorem Tommym Zahnem, dziennikarzem Jamesem Baconem, aktorem Charlesem Chaplinem Jr., aktorem Sydneyem Chaplinem, promotorem Benem Lyonem, dyrektorem muzycznym Columbia Records Fredem Kargerem, producentem odzieży Henrym Rosenfeldem, łowcą talentów Johnnym Hyde’em (ciężko chory namawiał ją na ślub, ale ta notorycznie odmawiała), reżyserem Elią Kazanem, prezesem 20th Century Fox Spyrosem Skurasem, aktorem Nico Minardosem, kostiumologiem Billym Travillą, aktorem Edwardem G. Robinsonem Jr., aktorem Peterem Lawfordem, nauczycielem śpiewu Halem Schaeferem, aktorem Marlonem Brando, fotografem Miltonem Greenem, piosenkarzem i aktorem Yves’em Montandem, reżyserem Nicholasem Rayem[potrzebny przypis], piosenkarzem Frankiem Sinatrą i scenarzystą Jose Bolãnosem[324]. Nie brakuje spekulacji, że była biseksualna. Według pisarza Tony’ego Jerrisa, romansowała z Jane Lawrence, która miała mieć wówczas 16 lat[325]. Prasa spekulowała także, iż pozostała w nieformalnych związkach m.in. z aktorkami: Joan Crawford, Marleną Dietrich, Natashą Lytess (swoją nauczycielką aktorstwa), Barbarą Stanwyck i Elizabeth Taylor[326][327][328]. W ostatnich miesiącach życia utrzymywała kontakty seksualne także z prezydentem USA Johnem F. Kennedym oraz jego bratem, prokuratorem generalnym Robertem F. Kennedym[244][329].

Oficjalnie była trzykrotnie zamężna (z Jamesem Doughertym, Joe DiMaggio i Arthurem Millerem), jednak istnieją spekulacje, że wyszła również za fotografa Roberta Slatzera, a ich małżeństwo – zawarte potajemnie 4 października 1952 w Tijuanie – miało trwać zaledwie trzy dni, po czym zostać unieważnione w obawie aktorki przed reakcją przyjaciół i szefów wytwórni filmowej[330][331].

Małżeństwo z Jamesem Doughertym[edytuj | edytuj kod]

Dougherty i Monroe, około 1943–1944

Na początku lat 40. Ervin Goddard, opiekun prawny Normy Jeane, został zobligowany przez pracodawcę do wyprowadzki z rodzinnego miasta do Wirginii Zachodniej. Nie chciał jednak zabierać ze sobą przybranej córki, dlatego ta, by uniknąć powrotu do sierocińca, 19 czerwca 1942 poślubiła Jamesa Dougherty’ego, wówczas 21-letniego pracownika zakładu pogrzebowego i fabryki samolotów[27], którego poznała rok wcześniej w Van Nuys High School[28]. Po ślubie przyjęła dwuczłonowe nazwisko – Mortenson Dougherty[121]. Po podróży poślubnej nad jezioro w Ventura County nowożeńcy przenieśli się do Sherman Oaks. James utrzymywał, że byli w sobie zakochani i nie tworzyli małżeństwa z rozsądku, podczas gdy Marilyn zwierzyła się dziennikarzowi Clarice’owi Evansowi, że traktowała męża jak brata[332].

Jesienią 1943 James dołączył do marynarki handlowej i został przydzielony do nauczania bezpieczeństwa morskiego na Catalina Island, gdzie zamieszkał z żoną[333]. W 1944 został wcielony do armii i ruszył w misję na Pacyfik[334]. W czasie nieobecności Monroe kilkukrotnie zdradziła Dougherty’ego, co tłumaczyła samotnością wywołaną jego częstą nieobecnością, kiedy to odbywał kolejne służby zagraniczne[335][334]. Jednym z jej kochanków był fotograf André de Dienes[36][334]. Na przełomie 1945 i 1946 zwróciła się do męża z prośbą o podpisanie dokumentów rozwodowych i, choć ten początkowo odmówił, w końcu zgodził się na rozwód[336][337]. Koniec małżeństwa pary orzeczono we wrześniu 1946[334].

Małżeństwo z Joe DiMaggio[edytuj | edytuj kod]

Monroe i DiMaggio w 1954

Joe DiMaggio był jednym z najpopularniejszych graczy baseballu w USA[338]. W 1952, zobaczywszy zdjęcie Monroe w gazecie, poprosił swojego znajomego Gusa Zerniala o możliwość spotkania się z aktorką[339]. Spotkali się na początku tegoż roku[338]. Ich związek stał się istotnym tematem dla amerykańskich mediów[340]. Para pobrała się 14 stycznia 1954 w San Francisco[341][121], a na miesiąc miodowy udała się do Japonii[342]. Wówczas aktorka została poproszona o przyjazd do Korei, aby wesprzeć na duchu amerykańskich żołnierzy walczących w czasie wojny koreańskiej[343]. Nie spodobało się to DiMaggio, który był zazdrosny o żonę[344].

Chorobliwą zazdrość okazał także na planie Słomianego wdowca podczas kręcenia sceny z podwiewającą suknią Monroe; po zakończeniu zdjęć zrobił żonie awanturę oraz ją pobił[345]. Wkrótce później, 5 września 1954 przedstawiciele aktorki ogłosili złożenie pozwu rozwodowego przez Monroe[345]; jako powód rozpadu małżeństwa podano „konflikt karier”[346]. Monroe podczas rozprawy sądowej oskarżyła DiMaggio o psychiczne znęcanie się i stosowanie przemocy fizycznej[347]. Jeszcze w trakcie trwania małżeństwa ukrywała ślady po pobiciach pod grubą warstwą makijażu[348]. Para uzyskała rozwód 27 października 1954[349]. Mimo rozstania utrzymywali ze sobą kontakt[350].

Po kilku latach wyraźnie zbliżyli się do siebie[351]. DiMaggio przestał pić alkohol i uczęszczał na terapię. W 1961 pomógł jej opuścić szpital psychiatryczny i się nią zaopiekował, a w kolejnych miesiącach sporadycznie ją odwiedzał[352]. Ponoć planowali ponownie się pobrać[353]. DiMaggio zorganizował pogrzeb gwiazdy i przez następne dekady, aż do swojej śmierci, trzy razy w tygodniu wysyłał róże na grób Monroe[354][355][356][357].

Miller i Monroe w czasie wesela

Małżeństwo z Arthurem Millerem[edytuj | edytuj kod]

W 1955 zaczęła spotykać się z poznanym pięć lat wcześniej dramaturgiem Arthurem Millerem, który wówczas rozwodził się z żoną[358]. Aktorką zaczęło interesować się FBI, ponieważ Miller podejrzewany był o przyjazne relacje z komunistami[71]. Choć uważano, że relacja z pisarzem może negatywnie wpłynąć na karierę aktorki, ta kontynuowała znajomość z Millerem, a 29 czerwca 1956 poślubiła go w siedzibie Sądu Okręgowego w White Plains w obecności dwóch świadków i bez udziału fotoreporterów[359][360][361][362]. Dla męża przeszła na judaizm[20][363].

Nowożeńcy wkrótce wyjechali do Londynu, gdzie Monroe kręciła Księcia i aktoreczkę[158]. Pewnego dnia aktorka przejrzała leżący na stole pamiętnik męża i miała w nim przeczytać, iż Miller „wstydzi się jej przed przyjaciółmi”, a jego „wena jest tłamszona przez nieprzewidywalną sierotę”, co wpłynęło na relacje między małżonkami. Aktorka chciała mieć dzieci, ale dwukrotnie poroniła[364][365]. Spekuluje się, że to dzięki wstawiennictwu Monroe Miller nie miał większych problemów z House Un-American Activities Committee.

Ze względu m.in. na niestabilną psychikę Monroe para wyraźnie oddaliła się od siebie, a aktorka uwikłała się w romans z Yves’em Montandem, z którym zagrała w filmie Pokochajmy się[366]. Miller specjalnie dla żony napisał scenariusz do Skłóconych z życiem, jednak nie przyczyniło się to do poprawy stosunków małżeńskich[367]. W listopadzie 1960 ogłosili rozpad małżeństwa, a w styczniu 1961 w El Paso wzięli rozwód z powodu „niezgodności charakterów”[368][369].

Filmografia[edytuj | edytuj kod]

Pomimo stosunkowo krótkiej kariery filmowej, w czasie której wielokrotnie grała role epizodyczne, jej filmy przyniosły dochód ponad 200 mln dolarów[370]. Dwa z jej filmów: Asfaltowa dżungla i Pół żartem, pół serio zostały wpisane do National Film Registry[371].

Filmy fabularne
  • 1947: Szokująca panna Pilgrim (The Shocking Miss Pilgrim) jako operatorka telefonu (niewymieniona w czołówce)
  • 1947: Dangerous Years jako Evie, kelnerka w Gopher Hole
  • 1948: You Were Meant for Me (niewymieniona w czołówce)
  • 1948: Scudda-Hoo! Scudda-Hay! jako dziewczyna w kajaku (niewymieniona w czołówce)
  • 1948: Green Grass of Wyoming jako Epizod ze Square Dance (niewymieniona w czołówce)
  • 1948: Dziewczęta z chóru (Ladies of the Chorus) jako Peggy Martin
  • 1949: Szczęśliwa miłość (Love Happy) jako klientka
  • 1950: Błyskawica (The Fireball) jako Polly
  • 1950: Podróż do Tomahawk (A Ticket to Tomahawk) jako Clara (niewymieniona w czołówce)
  • 1950: Right Cross jako Dusky Ledoux (niewymieniona w czołówce)
  • 1950: Asfaltowa dżungla (The Asphalt Jungle) jako Angela Phinlay
  • 1950: Wszystko o Ewie (All About Eve) jako panna Claudia Casswell
  • 1951: Opowieść z rodzinnych stron (Home Town Story) jako Iris Martin
  • 1951: As Young as You Feel jako Harriet
  • 1951: Pamiętniki Don Giovanniego (Love Nest) jako Roberta ‘Bobbie’ Stevens
  • 1951: Pobierzmy się (Let’s Make It Legal) jako Joyce
  • 1952: Proszę nie pukać (Don’t Bother to Knock) jako Nell Forbes
  • 1952: O. Henry przy pełnej widowni (Full House) jako prostytutka (fragment „The Cop and the Anthem”)
  • 1952: Uprzejmie informujemy, że nie są państwo małżeństwem (We’re Not Married!) jako Annabel Jones Norris
  • 1952: Na krawędzi (Clash by Night) jako Peggy
  • 1952: Małpia kuracja (Monkey Business) jako panna Lois Laurel
  • 1953: Niagara jako Rose Loomis
  • 1953: Mężczyźni wolą blondynki (Gentlemen Prefer Blondes) jako Lorelei Lee
  • 1953: Jak poślubić milionera (How to Marry a Millionaire) jako Pola Debevoise
  • 1954: Nie ma jak show (There’s No Business Like Show Business) jako Vicky
  • 1954: Rzeka bez powrotu (River of No Return) jako Kay Weston
  • 1955: Słomiany wdowiec (The Seven Year Itch) jako dziewczyna
  • 1956: Przystanek autobusowy (Bus Stop) jako Cherie
  • 1957: Książę i aktoreczka (The Prince and the Showgirl) jako Elsie Marina
  • 1959: Pół żartem, pół serio (Some Like It Hot) jako Sugar Kane Kowalczyk
  • 1960: Pokochajmy się (Let’s Make Love) jako Amanda Dell
  • 1961: Skłóceni z życiem (The Misfits) jako Roslyn Taber
  • 1962: Something’s Got to Give jako Ellen Wagstaff Arden
Producent wykonawczy

Nagrody i nominacje[edytuj | edytuj kod]

Złote Globy
Henrietta Award
  • 1954 – ulubiona aktorka filmowa na świecie
  • 1962 – ulubiona aktorka filmowa na świecie
Nagrody BAFTA
David di Donatello

Miejsce w kulturze popularnej[edytuj | edytuj kod]

Monroe w Mężczyźni wolą blondynki. Jeden z wielu filmów, w których aktorka odgrywała rolę seksownej i naiwnej blondynki

Monroe uważana jest za ikonę pin-upu, symbol seksu i kobiecości[372][373][374]. W 2009 została uznana przez TV Guide Network za najseksowniejszą kobietę wszech czasów[375]. Również magazyn „People” wyróżnił ją w ten sposób[376]. Według Gaila Levina była najczęściej fotografowaną osobą w XX w., a Smithsonian Institution zaliczył ją do grona najbardziej znaczących Amerykanów w XX w.[377][378] Zdaniem Glorii Stein Monroe pozostaje symbolem feminizmu ze względu na swoje osobiste doświadczenia, w tym molestowanie seksualne czy choroby psychiczne[379].

Znalazła się na liście „Forbesa” wśród najlepiej zarabiających zmarłych gwiazd, z wynikiem 17 mln dolarów w 2015[380][381].

Wpłynęła na wielu artystów, m.in. Andy’ego Warhola[382], który po śmierci Monroe stworzył serię jej portretów, które dzisiaj są uznawane za jedne z najważniejszych dzieł powojennej sztuki; prace znajdują się m.in. w Museum of Modern Art[383]. Postać Monroe była także przedmiotem setek książek, wielu filmów, oper czy piosenek. Tytuły prac, w których jest obiektem badań, obejmują m.in. „Maski i semiotykę tożsamości” czy „Amerykańską Monroe, upolitycznienie ciała”. Jedna z książek analizuje wpływ jej rzekomego samobójstwa na autodestrukcyjne tendencje wśród amerykańskiej młodzieży. Skomplikowane życie Monroe stało się tematem dyskusji nad środkami masowego przekazu, sławą i konsumpcjonizmem[384].

Wizerunek Monroe związany był z kampaniami reklamowymi i produktami firm, takich jak m.in. FIAT, Max Factor, Chanel, Procter&Gamble czy Mercedes-Benz[385][386][387][388][389]. W 2010 prawa do wizerunku aktorki wykupiła za 25 mln dolarów firma Authentic Brand Group, która m.in. sprzedaje linię odzieży w Macy’s oraz bieliznę pod marką Monroe.

Uważana jest za protoplastę współczesnych celebrytek w typie Paris Hilton i Kim Kardashian. Styl Monroe pod różnymi postaciami wielokrotnie był powielany i prezentowany m.in. przez: Madonnę[390], Beyoncé[391], Cindy Crawford[392], Christinę Aguilerę[393], Jennifer Lopez[394], Britney Spears[395] i Gwen Stefani[396].

Monroe w Słomianym wdowcu

Charakteryzując wieloaspektowy fenomen Monroe, biografka Lois Banner podkreśliła, że każde pokolenie, nawet każda jednostka może stworzyć własną Monroe wedle własnych potrzeb, w zależności od kontekstu[397]. Sceniczny wizerunek Monroe sprawiał, że stała się obiektem pożądania wielu mężczyzn[87]. Odgrywała zwykle role sekretarek, chórzystek, modelek i była postrzegana jako „idealna towarzyszka do zabaw”[398]. Przeszła do historii kina jako aktorka wcielająca się w rolę stereotypowych, ale niezbyt błyskotliwych blondynek[87], a dziecięcy głos oraz uwodzicielski sposób poruszania się były nieodłącznymi elementami jej filmowego wizerunku. Sarah Churchwell, znawczyni tematu, tak opisywała Monroe:

Największym mitem jest to, że była głupia. Drugim, że była słaba. Trzecim, że nie potrafiła grać. (...) W rzeczywistości była bardzo inteligentna i bardzo twarda. Musiała być taka, aby pokonać system studyjny z lat 50. (...) Głupia blondynka była jej rolą – była aktorką, na miłość boską! Tak dobrą aktorką, że nikt obecnie nie wierzy, że mogła być kimś innym niż tą postacią, w którą wcielała się w kinie.

Sarah Churchwell[399]

Sama Monroe z dystansem podchodziła do etykiety „seksbomby”, w wywiadzie dla czasopisma „Life” z 1962 powiedziała:

Nigdy do końca nie zrozumiałam tego bycia symbolem seksu. Zawsze myślałam, że symbole kolidują ze sobą. To jest właśnie ten problem, bycie symbolem seksu sprawia, że jest się przedmiotem. Wprost nienawidzę uprzedmiotowienia. Ale jeśli mam być czegoś symbolem, to już lepiej seksu niż innych spraw, które też mają swoją symbolikę!

Marilyn Monroe dla czasopisma „Life”[400][401]

Fenomen aktorki tak tłumaczyła pisarka Francine Prose:

Jej piękne ciało zniknęło, zanim zdążyła popełnić dwa amerykańskie grzechy ciężkie: roztyć się i zestarzeć

Francine Prose[402]

Krytycy filmowi nie są zgodni w kwestii oceny aktorstwa Monroe. Pauline Kael stwierdziła, że Monroe „robiła to, na co innym nie pozwalał dobry smak”[403], a Peter Bradshaw doceniał jej talent komediowy[404]. Lee Strasberg o aktorstwie Monroe wypowiedział się w ten sposób: Pracowałem z setkami aktorów i aktorek, ale tylko dwoje wybija się ponad innych: Marlon Brando i Marilyn Monroe[146].

Upamiętnienie[edytuj | edytuj kod]

Piosenki[edytuj | edytuj kod]

Filmy[edytuj | edytuj kod]

Inne[edytuj | edytuj kod]

Uwagi[edytuj | edytuj kod]

  1. Największą aktorką, w tym samym plebiscycie, ogłoszono Katharine Hepburn (osobno aktorki i aktorzy).
  2. Problemy psychiczne matki Monroe mogły wynikać z obciążenia genetycznego, bowiem oboje jej rodzice zmagali się z chorobami psychicznymi.
  3. Dziewczyna, która ma to „coś”, atrakcyjna, pełna seksapilu.
  4. Henrietta Award była częścią Złotych Globów. Przyznawało ją Hollywoodzkie Stowarzyszenie Prasy Zagranicznej, ale nie za konkretną rolę.
  5. Ze względu na zmiany reżysera, obsady, lokalizacje itp. był to wówczas najkosztowniejszy film na świecie.
  6. Szef popularnego domu pogrzebowego Abbott&Hast w Los Angeles, który przybył do domu aktorki po jej śmierci.
  7. Jane Russell, partnerująca Monroe otrzymała 100 tys. dolarów. Natomiast Dean Martin, partnerujący w Something’s Got to Give 500 tys. dolarów.

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

  1. Marcel Danesi, Popular Culture: Introductory Perspectives, 2008, s. 111.
  2. AFI’s 50 Greatest American Screen Legends. [w:] AFI’s 100 Years...100 Stars [on-line]. American Film Institute. [dostęp 2017-01-21]. [zarchiwizowane z tego adresu (2013-01-13)]. (ang.).
  3. a b Summers 2022 ↓, s. 14.
  4. https://film.wp.pl/marilyn-monroe-nowy-dokument-o-zyciu-gwiazdy-marilyn-her-final-ustalono-kto-byl-biologicznym-ojcem-aktorki-6754933178321440a.
  5. Spoto 2001 ↓, s. 15.
  6. Summers 2022 ↓, s. 14–15.
  7. Summers 2022 ↓, s. 250.
  8. a b Inside Marilyn Monroe’s Family Tree | Biography, www.biography.com [dostęp 2021-10-24].
  9. a b Żywczak 2014 ↓, s. 6.
  10. Żywczak 2014 ↓, s. 5–6.
  11. a b c d Marilyn Monroe (1926-1962) – Find a Grave..., www.findagrave.com [dostęp 2022-05-18] (ang.).
  12. Otis Elmer Monroe (1866-1909) – Find A Grave..., www.findagrave.com [dostęp 2021-10-26] (ang.).
  13. Della Mae Hogan Monroe (1876-1927) – Find A Grave..., www.findagrave.com [dostęp 2021-10-26] (ang.).
  14. a b c d e CursumPerficio, www.cursumperficio.net [dostęp 2023-08-12].
  15. a b Summers 2022 ↓, s. 16.
  16. Żywczak 2014 ↓, s. 7.
  17. Who was Gladys Baker? Marilyn Monroe’s mom tried to kidnap her from foster care, accused her of ruining her life, MEAWW [dostęp 2021-10-25].
  18. Żywczak 2014 ↓, s. 10–11.
  19. Zuzanna Ducka-Lubas: Jak narodziła się Marilyn Monroe. Nowy Dziennik, 2014-05-23. [dostęp 2022-02-14].
  20. a b c Summers 2022 ↓, s. 17.
  21. a b c d Żywczak 2014 ↓, s. 12.
  22. Summers 2022 ↓, s. 34–35, 57.
  23. Marilyn Monroe. The Stuttering Foundation. [dostęp 2022-02-14].
  24. a b Summers 2022 ↓, s. 51.
  25. Summers 2022 ↓, s. 37, 51.
  26. Summers 2022 ↓, s. 26.
  27. a b Summers 2022 ↓, s. 21.
  28. a b c Żywczak 2014 ↓, s. 14.
  29. Spoto 2001 ↓, s. 70–75.
  30. Summers 2022 ↓, s. 21–22.
  31. Summers 2022 ↓, s. 23.
  32. Spoto 2001 ↓, s. 86–88.
  33. a b c d e Summers 2022 ↓, s. 24.
  34. Banner 2012 ↓, s. 109.
  35. Summers 2022 ↓, s. 25.
  36. a b Summers 2022 ↓, s. 28–29.
  37. Summers 2022 ↓, s. 46–47.
  38. Summers 2022 ↓, s. 47.
  39. a b c Żywczak 2014 ↓, s. 18.
  40. a b Summers 2022 ↓, s. 48.
  41. Marilyn’s Idol. marilynmonroe.ca. [dostęp 2022-02-14].
  42. a b Summers 2022 ↓, s. 50.
  43. Summers 2022 ↓, s. 60–61.
  44. Spoto 2001 ↓, s. 120–121.
  45. Summers 2022 ↓, s. 32.
  46. Żywczak 2014 ↓, s. 21.
  47. Hannah Betts: Marilyn Monroe: The star with marbles in her bra. The Telegraph, 2012-03-13. [dostęp 2022-02-14]. (ang.).
  48. Summers 2022 ↓, s. 77.
  49. a b c d Żywczak 2014 ↓, s. 22.
  50. Summers 2022 ↓, s. 62.
  51. Degen Pener: Drugs, Affairs and Secret Divorces: Inside the Scandalous History of the Holmby Hills Estate Once Owned by Tony Curtis, Cher and Sonny Bono. The Hollywood Reporter, 2011-10-29. [dostęp 2017-01-15]. (ang.).
  52. Summers 2022 ↓, s. 66–68.
  53. Summers 2022 ↓, s. 68.
  54. Summers 2022 ↓, s. 74.
  55. Summers 2022 ↓, s. 73.
  56. Żywczak 2014 ↓, s. 23.
  57. a b c d e f g Żywczak 2014 ↓, s. 24.
  58. a b c Summers 2022 ↓, s. 78.
  59. a b Joan Kron: The Mystery of Marilyn Monroe’s Plastic Surgery. Allure, 2013-10-09. [dostęp 2022-02-14]. (ang.).
  60. Marilyn Monroe – Facts & Info: Marilyn’s Cosmetic Surgery. marilynmonroepages.com. [dostęp 2022-02-14]. (ang.).
  61. a b Summers 2022 ↓, s. 75–76.
  62. Summers 2022 ↓, s. 75.
  63. a b Summers 2022 ↓, s. 95.
  64. a b Żywczak 2014 ↓, s. 26.
  65. Summers 2022 ↓, s. 83–84.
  66. Summers 2022 ↓, s. 84.
  67. a b c Summers 2022 ↓, s. 188.
  68. Leaming 1998 ↓, s. 17–20.
  69. Summers 2022 ↓, s. 81.
  70. a b Żywczak 2014 ↓, s. 27.
  71. a b Summers 2022 ↓, s. 91.
  72. Summers 2022 ↓, s. 84–85.
  73. Żywczak 2014 ↓, s. 28.
  74. Spoto 2001 ↓, s. 192.
  75. a b Summers 2022 ↓, s. 86.
  76. Summers 2022 ↓, s. 96.
  77. Claire Hodgson: Marilyn Monroe never-seen-before nude calendar pictures have found the light of day. Cosmopolitan, 2015-11-17. [dostęp 2017-01-21]. (ang.).
  78. Naked Marilyn Monroe picture expected to sell for thousands. The Telegraph, 2011-10-07. [dostęp 2017-01-21]. (ang.).
  79. Spoto 2001 ↓, s. 210–213.
  80. Owings 2013 ↓, s. 46.
  81. Żywczak 2014 ↓, s. 29.
  82. Żywczak 2014 ↓, s. 30–31.
  83. Żywczak 2014 ↓, s. 31.
  84. Liz Ronk: Marilyn Monroe: The LIFE Covers, 1952-1962. TIME.com. [dostęp 2017-01-15]. [zarchiwizowane z tego adresu (2017-01-14)]. (ang.).
  85. Summers 2022 ↓, s. 87.
  86. a b Marilyn: The Globes’ Golden Girl. Golden Globe Awards. [dostęp 2017-01-16]. (ang.).
  87. a b c d Żywczak 2014 ↓, s. 35.
  88. Summers 2022 ↓, s. 128.
  89. Susan King. Marilyn Monroe: People who knew her recall the real person. „Los Angeles Times”, 2012-08-04. ISSN 0458-3035. [dostęp 2017-01-16]. (ang.). 
  90. Summers 2022 ↓, s. 129.
  91. Marilyn Monroe – gwiazda, która uważała, że jest najgorsza. kobieta.gazeta.pl. [dostęp 2017-01-16]. [zarchiwizowane z tego adresu (2017-01-22)]. (pol.).
  92. Ostatni wywiad z Marilyn Monroe. Onet Film, 2011-11-09. [dostęp 2017-01-16]. [zarchiwizowane z tego adresu (2017-01-18)]. (pol.).
  93. Marilyn Monroe – kobieta nieodkryta i niezrealizowana. PolskieRadio.pl – Czwórka, 2014-06-01. [dostęp 2022-02-14].
  94. Summers 2022 ↓, s. 231, 259, 274, 291–292.
  95. 'Marilyn Monroe was God-awful to work with. Impossible, really’. The Telegraph, 2016-06-01. [dostęp 2022-02-14]. (ang.).
  96. Summers 2022 ↓, s. 118.
  97. Żywczak 2014 ↓, s. 40.
  98. Niagara (1953) – Notes. Turner Classic Movies. [dostęp 2017-01-16].
  99. Finkelstein 2006 ↓, s. 134.
  100. a b Summers 2022 ↓, s. 125–126.
  101. Summers 2022 ↓, s. 100.
  102. a b Leah Silverman, Marilyn Monroe Claimed She Was An Orphan – Then A Tabloid Found Her Mom In An Asylum, All That’s Interesting, 2 grudnia 2020 [dostęp 2021-10-23] (ang.).
  103. Summers 2022 ↓, s. 124, 127.
  104. Gentlemen Prefer Blondes. Howard Hawks 1953-08-01. [dostęp 2017-01-16].
  105. Summers 2022 ↓, s. 127.
  106. Żywczak 2014 ↓, s. 44.
  107. Christopher Feldman, Billboard book of number 2 singles, 2000, s. 195.
  108. Żywczak 2014 ↓, s. 46.
  109. WorldwideBoxoffice (in millions of U.S. dollars). worldwideboxoffice.com. [dostęp 2022-02-14].
  110. Ryan Lattanzio: Rainer Werner Fassbinder’s Top 10 Favorite Films. IndieWire.com. [dostęp 2017-01-16].
  111. Ben Cosgrove: LIFE With Marilyn and Jane: Photos From the Set of ‘Gentlemen Prefer Blondes’. TIME.com, 2013-06-01. [dostęp 2017-01-16]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-12-13)].
  112. Marilyn Monroe and Television. marilynmonroe.ca. [dostęp 2022-02-14].
  113. Żywczak 2014 ↓, s. 47.
  114. IMDb: Year: 1953 [dostęp 2017-01-16].
  115. a b Summers 2022 ↓, s. 137.
  116. a b How to Marry a Millionaire (1953) – Articles. Turner Classic Movies. [dostęp 2017-01-16].
  117. How to Marry a Millionaire. Jean Negulesco 1953-11-05. [dostęp 2017-01-16].
  118. Marilyn Monroe 1953 Playboy. marilynmonroe.ca. [dostęp 2017-01-16].
  119. Summers 2022 ↓, s. 97.
  120. a b Top Ten Money Making Stars – Poll Results. Quigley Publishing, 2014-12-21. [dostęp 2017-01-16].
  121. a b c Żywczak 2014 ↓, s. 36.
  122. Summers 2022 ↓, s. 147.
  123. Summers 2022 ↓, s. 160–161.
  124. Summers 2022 ↓, s. 157.
  125. Harding 2012 ↓, s. 146.
  126. Summers 2022 ↓, s. 142.
  127. Żywczak 2014 ↓, s. 48.
  128. Summers 2022 ↓, s. 161.
  129. Summers 2022 ↓, s. 161–162.
  130. Summers 2022 ↓, s. 162.
  131. a b Żywczak 2014 ↓, s. 50.
  132. The Seven Year Itch. Billy Wilder 1955-07-29. [dostęp 2017-01-16].
  133. Anne T. Donahue. 'That silly little dress’: the story behind Marilyn Monroe’s iconic scene. „The Guardian”, 2014-09-15. ISSN 0261-3077. [dostęp 2017-01-16]. (ang.). 
  134. Most expensive dress sold at auction. Guinness World Records. [dostęp 2017-01-16].
  135. Summers 2022 ↓, s. 222.
  136. TMe: Box Office Tops from 1950–1959. www.teako170.com. [dostęp 2017-01-17].
  137. The Seven Year Itch. Billy Wilder 1955-07-29. [dostęp 2017-01-17].
  138. a b Summers 2022 ↓, s. 19–20.
  139. Summers 2022 ↓, s. 188, 194.
  140. Summers 2022 ↓, s. 235.
  141. Summers 2022 ↓, s. 197, 201–202, 235.
  142. Summers 2022 ↓, s. 205, 236.
  143. Spoto 2001 ↓, s. 310–314.
  144. Summers 2022 ↓, s. 196.
  145. Żywczak 2014 ↓, s. 52.
  146. a b c Summers 2022 ↓, s. 227.
  147. Susan Doll: Marilyn Monroe’s Later Career. How Stuff Works, 2007-08-29. [dostęp 2017-01-17]. (ang.).
  148. Helen O’Hara: How Marilyn took on Hollywood – and won. The Telegraph, 2015-06-01. [dostęp 2017-01-17]. (ang.).
  149. Susan Doll: Marilyn Monroe’s Victory over Twentieth Century Fox. How Stuff Works. [dostęp 2017-01-21]. (ang.).
  150. Summers 2022 ↓, s. 232.
  151. Summers 2022 ↓, s. 227–228, 234.
  152. Bus Stop. Joshua Logan 1956-09-20. [dostęp 2017-01-17].
  153. Summers 2022 ↓, s. 238.
  154. Banner 2012 ↓, s. 254.
  155. Żywczak 2014 ↓, s. 53.
  156. Summers 2022 ↓, s. 237.
  157. Summers 2022 ↓, s. 240.
  158. a b Summers 2022 ↓, s. 252.
  159. a b Summers 2022 ↓, s. 228.
  160. a b Susan Doll: Marilyn Monroe’s Later Career. How Stuff Works, 2007-08-29. [dostęp 2017-01-17]. (ang.).
  161. Summers 2022 ↓, s. 254–255.
  162. Summers 2022 ↓, s. 254.
  163. Summers 2022 ↓, s. 257.
  164. Marilyn Monroe Awards and Nominations. The Marilyn Monroe Collection. [dostęp 2017-01-17]. (ang.).
  165. The Prince and the Showgirl. [dostęp 2017-01-17].
  166. Siofra Brennan: Rare footage shows Marilyn Monroe meeting the Queen in 1956. Daily Mail, 2016-06-02. [dostęp 2017-01-17]. (ang.).
  167. a b Summers 2022 ↓, s. 274.
  168. Żywczak 2014 ↓, s. 59–60.
  169. Summers 2022 ↓, s. 275–276.
  170. Żywczak 2014 ↓, s. 60.
  171. Summers 2022 ↓, s. 278.
  172. Summers 2022 ↓, s. 276.
  173. Catherine Shoard. Tony Curtis: 'Marilyn Monroe carried my baby’. „The Guardian”, 2009-08-07. ISSN 0261-3077. [dostęp 2017-01-17]. (ang.). 
  174. Some Like It Hot. Billy Wilder 1959-04-14. [dostęp 2017-01-17].
  175. Spoto 2001 ↓, s. 406.
  176. Summers 2022 ↓, s. 277.
  177. AFI’s 100 Greatest American Films of All Time. [w:] AFI’s 100 Years...100 Movies – 10th Anniversary Edition [on-line]. American Film Institute. [dostęp 2017-01-17].
  178. Summers 2022 ↓, s. 284, 287.
  179. a b CursumPerficio, www.cursumperficio.net [dostęp 2022-08-21].
  180. Summers 2022 ↓, s. 284.
  181. Hedda Hopper. Hedda Finds Marilyn’s New Film ‘Most Vulgar’. „Chicago Daily Tribune”, s. 6, 1960-08-25. [dostęp 2017-01-17]. 
  182. Summers 2022 ↓, s. 285.
  183. Pokochajmy się | Film | 1960. [dostęp 2022-08-22].
  184. Marilyn Monroe, Filmweb [dostęp 2022-08-22] (pol.).
  185. Summers 2022 ↓, s. 295.
  186. Summers 2022 ↓, s. 15, 296.
  187. Warren G. Harris: Clark Gable. Londyn: Aurum, 2002, s. 370–371.
  188. Summers 2022 ↓, s. 301.
  189. Summers 2022 ↓, s. 303.
  190. The Misfits. John Huston 1961-02-01. [dostęp 2017-01-17].
  191. Summers 2022 ↓, s. 303, 307.
  192. The Playlist Staff: The Essentials: The 5 Best Marilyn Monroe Performances. IndieWire.com. [dostęp 2017-01-17].
  193. Benjamin Lee. Marilyn Monroe: five best moments. „The Guardian”, 2015-06-12. ISSN 0261-3077. [dostęp 2017-01-17]. (ang.). 
  194. Summers 2022 ↓, s. 312.
  195. a b c CursumPerficio, www.cursumperficio.net [dostęp 2023-08-10].
  196. Summers 2022 ↓, s. 312, 370.
  197. Summers 2022 ↓, s. 387, 407–408.
  198. Summers 2022 ↓, s. 387, 431.
  199. Summers 2022 ↓, s. 408.
  200. Summers 2022 ↓, s. 410–412.
  201. Jesse Greenspan: ‘Happy Birthday, Mr. President’ Turns 50. HISTORY.com, 2012-05-18. [dostęp 2022-02-14].
  202. Summers 2022 ↓, s. 413–414.
  203. Summers 2022 ↓, s. 414.
  204. Summers 2022 ↓, s. 416–417, 426–427.
  205. C. David Heymann, Joe and Marilyn: Legends in Love, 2014, s. 316.
  206. a b Marilyn Monroe Ostatnie dni (The Final Days) 7/8. [dostęp 2023-08-10].
  207. CursumPerficio, www.cursumperficio.net [dostęp 2023-08-05].
  208. a b c CursumPerficio, www.cursumperficio.net [dostęp 2023-08-07].
  209. Summers 2022 ↓, s. 417.
  210. Marilyn Monroe, Filmweb [dostęp 2023-01-11] (pol.).
  211. Marilyn Monroe’s Last Sitting for Vogue, 1962 (35 pictures). Memolition, 2014-01-23. [dostęp 2022-02-14].
  212. Summers 2022 ↓, s. 417–418.
  213. Summers 2022 ↓, s. 451.
  214. Robert W. Welkos: New Chapter in the Mystery of Marilyn: Her Own Words?. Los Angeles Times, 2005-08-05. [dostęp 2017-01-21]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-04-28)]. (ang.).
  215. Summers 2022 ↓, s. 458–461.
  216. Summers 2022 ↓, s. 460, 463.
  217. Summers 2022 ↓, s. 463–464.
  218. Summers 2022 ↓, s. 464–466, 504, 516–519.
  219. Summers 2022 ↓, s. 517.
  220. Summers 2022 ↓, s. 466.
  221. Summers 2022 ↓, s. 472–473.
  222. Spoto 2001 ↓, s. 574–577.
  223. Summers 2022 ↓, s. 473.
  224. Summers 2022 ↓, s. 523–524.
  225. Peter Beresford: Hollywood. Romanse i skandale. Ring, 1991, s. 108. OCLC 830999173. (pol.).
  226. Summers 2022 ↓, s. 464, 485.
  227. Spoto 2001 ↓, s. 566, 570–571.
  228. Summers 2022 ↓, s. 42, 81, 305.
  229. Becky Evans: ‘I think I’m going crazy... I don’t want to live’: Letters containing Marilyn Monroe’s suicidal thoughts go up for auction. Daily Mail, 2013-03-29. [dostęp 2022-02-14]. (ang.).
  230. This Day in history – August 05 – 1962 – Marilyn Monroe is found dead. HISTORY.com. [dostęp 2017-01-17]. (ang.).
  231. Summers 2022 ↓, s. 476–477.
  232. Rebecca Pocklington. Marilyn Monroe’s mortician reveals star was ‘unrecognisable’ as he speaks out. „Mirror”, 2015-06-10. [dostęp 2017-01-22]. 
  233. Summers 2022 ↓, s. 555.
  234. Marilyn’s Funeral. marilynmonroe.ca. [dostęp 2017-01-17].
  235. Summers 2022 ↓, s. 477, 555–556.
  236. Summers 2022 ↓, s. 557.
  237. Ted Schwarz: Marilyn Revealed: The Ambitious Life of an American Icon. Lanham, Maryland: Taylor Trade Publishing, 2009, s. 629–630. ISBN 978-1-58979-342-2.
  238. Summers 2022 ↓, s. 206.
  239. Banner 2012 ↓, s. 427.
  240. Summers 2022 ↓, s. 559.
  241. Summers 2022 ↓, s. 560.
  242. Stanley Gifford (1898-1965) – Find a Grave..., www.findagrave.com [dostęp 2022-08-22] (ang.).
  243. Summers 2022 ↓, s. 466, 469–470.
  244. a b Simon Holmes: Marilyn Monroe DID have an affair with Bobby Kennedy: Letter reveals. Daily Mail, 2016-09-28. [dostęp 2017-01-17].
  245. Caroline Howe: Bobby Kennedy ordered Marilyn Monroe’s murder by lethal injection. Daily Mail, 2014-05-16. [dostęp 2017-01-17]. (ang.).
  246. Ujawniono tajemnicę śmierci Marilyn Monroe. Wirtualna Polska, 2011-03-31. [dostęp 2022-02-14]. (pol.).
  247. Summers 2022 ↓, s. 446, 466.
  248. a b Summers 2022 ↓, s. 544.
  249. Churchwell 2004 ↓, s. 311–312.
  250. Robert Lindsey, Reopening of Inquiry into Marilyn Monroe’s Death Raises Imbroglio in Los Angeles, „The New York Times”, 29 października 1985, ISSN 0362-4331 [dostęp 2022-02-14] (ang.).
  251. Summers 2022 ↓, s. 531, 534.
  252. Banner 2012 ↓, s. 419–420.
  253. Robert W. Welkos. New Chapter in the Mystery of Marilyn: Her Own Words?. „Los Angeles Times”, 2005-08-05. ISSN 0458-3035. [dostęp 2017-01-17]. (ang.). 
  254. Marilyn Monroe Dead – National Security – Sleeping with the President and the Head of Murder, Inc.. www.americanussr.com. [dostęp 2017-01-17]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-01-23)]. (ang.).
  255. Spoto 2001 ↓, s. 587.
  256. Summers 2022 ↓, s. 502–503.
  257. a b Peter Beresford: Hollywood. Romanse i skandale. Ring, 1991, s. 112. OCLC 830999173. (pol.).
  258. Summers 2022 ↓, s. 464.
  259. Żywczak 2014 ↓, s. 61.
  260. The Theories. GoodnightMarilyn.com. [dostęp 2022-02-14]. (ang.).
  261. Antoni Bohdanowicz, Czy Marilyn Monroe zginęła, bo kazał ją zamordować Kennedy? Zaskakujące tezy w nowej książce o aktorce, „naTemat.pl”, 18 maja 2014 [dostęp 2022-02-14] (pol.).
  262. Summers 2022 ↓, s. 492–493.
  263. kryminalistyka i medycyna sądowa. kryminalistyka.fr.pl. [dostęp 2022-02-14].
  264. The Craziest Conspiracy Theories About Marilyn Monroe’s Death, „Cosmopolitan”, 27 lipca 2017 [dostęp 2022-02-14] (ang.).
  265. Romans Marilyn Monroe z Kennedy’mi. Czy z tego powodu zginęła seksbomba?, kronikidziejow.pl [dostęp 2022-02-14].
  266. Summers 2022 ↓, s. 486–489.
  267. a b Marilyn’s Idol. marilynmonroe.ca. [dostęp 2017-01-18].
  268. a b c Summers 2022 ↓, s. 484.
  269. Summers 2022 ↓, s. 132.
  270. Summers 2022 ↓, s. 25, 197, 414, 484.
  271. How Much Did Marilyn Monroe Weigh? | Danamo’s Marilyn Monroe Pages. www.marilynmonroepages.com. [dostęp 2017-01-22]. (ang.).
  272. Bianca London: Dress inflation means curvy Marilyn Monroe would wear a size 8 today. Daily Mail, 2015-11-08. [dostęp 2017-01-22]. (ang.).
  273. Daven Hiskey: Marilyn Monroe was Not Even Close to a Size 12-16. Today I Found Out, 2012-04-17. [dostęp 2017-01-22]. (ang.).
  274. Sarah Pope: You Won’t Believe the Marilyn Monroe Diet. The Healthy Home Economist, 2013-07-21. [dostęp 2017-01-22]. (ang.).
  275. The Marilyn Monroe Diet. marilynmonroepages.com. [dostęp 2017-01-22]. (ang.).
  276. Rebecca Harrington: Raw Eggs in Milk? Trying Marilyn Monroe’s Diets. NYMAG, 2012-10-16. [dostęp 2017-01-22]. (ang.).
  277. Kate Bratskeir: Just A Reminder That Marilyn Monroe Was A Badass Yogi. The Huffington Post, 2015-11-23. [dostęp 2017-01-22].
  278. Summers 2022 ↓, s. 53.
  279. a b Horatia Harrod: 45 things you didn’t know about Marilyn Monroe. The Telegraph, 2016-06-01. [dostęp 2017-01-19]. (ang.).
  280. Summers 2022 ↓, s. 56–57, 191, 388.
  281. Summers 2022 ↓, s. 195.
  282. Guardian Staff, From the archives: Sex symbol Diana Dors dies at 52, the Guardian, 4 maja 2009 [dostęp 2022-08-10] (ang.).
  283. Summers 2022 ↓, s. 51, 275.
  284. Summers 2022 ↓, s. 52, 199.
  285. 400 książek z prywatnego księgozbioru Marilyn Monroe. Booklips.pl, 2016-06-01. [dostęp 2017-01-19]. (pol.).
  286. Summers 2022 ↓, s. 52.
  287. Summers 2022 ↓, s. 330.
  288. Summers 2022 ↓, s. 187, 256.
  289. Summers 2022 ↓, s. 197–199, 307.
  290. Summers 2022 ↓, s. 175, 184, 308, 381, 395.
  291. Summers 2022 ↓, s. 333.
  292. Summers 2022 ↓, s. 368, 388.
  293. Summers 2022 ↓, s. 469–470.
  294. Summers 2022 ↓, s. 281–282.
  295. Jak FBI śledziło Marilyn Monroe – WP Wiadomości, wiadomosci.wp.pl [dostęp 2018-12-19] (pol.).
  296. FBI podejrzewało Marilyn Monroe o powiązania z komunistami | Dziennik Związkowy, dziennikzwiazkowy.com [dostęp 2018-12-19] (pol.).
  297. Tajemnica śmierci Marilyn Monroe. FBI: Nie mamy już akt, www.tvn24.pl [dostęp 2018-12-19].
  298. Marilyn Monroe komunistką? – Film, kultura.onet.pl [dostęp 2018-12-19] (pol.).
  299. USA: Dokumenty FBI o Marilyn Monroe bez cenzury – DELFI PL, pl.delfi.lt [dostęp 2018-12-19].
  300. Summers 2022 ↓, s. 332–333.
  301. Summers 2022 ↓, s. 38, 193–194, 196, 390, 415.
  302. Condé Nast, How Hollywood Salaries Really Work, Vanity Fair, 12 lutego 2018 [dostęp 2022-08-09] (ang.).
  303. Summers 2022 ↓, s. 101.
  304. Summers 2022 ↓, s. 193, 231, 259.
  305. Summers 2022 ↓, s. 229–231, 291–292.
  306. Żywczak 2014 ↓, s. 38.
  307. Summers 2022 ↓, s. 272, 298, 387, 429.
  308. Peter Hutchison: Marilyn Monroe wrote of anguish over Arthur Miller. The Telegraph, 2010-10-05. [dostęp 2017-01-19]. (ang.).
  309. Summers 2022 ↓, s. 312, 418.
  310. Summers 2022 ↓, s. 17–18, 35, 293.
  311. Summers 2022 ↓, s. 229–230, 331–332.
  312. Summers 2022 ↓, s. 290, 316–317, 409.
  313. Summers 2022 ↓, s. 308.
  314. Summers 2022 ↓, s. 309–310.
  315. Sam Kashner. Marilyn and Her Monsters. „Vanity Fair”, 2010-10-05. [dostęp 2017-01-21]. (ang.). 
  316. Susan Doll: Marilyn Monroe’s Final Years. How Stuff Works, 2007-08-30. [dostęp 2017-01-21]. (ang.).
  317. Summers 2022 ↓, s. 310–311.
  318. Summers 2022 ↓, s. 268.
  319. Ciężarna Marilyn Monroe. Niezwykłe zdjęcia ujrzały światło dzienne po prawie 60 latach. [dostęp 2017-02-19].
  320. Summers 2022 ↓, s. 193.
  321. Summers 2022 ↓, s. 39–40, 193, 316.
  322. Summers 2022 ↓, s. 41, 56, 73, 431.
  323. Summers 2022 ↓, s. 231.
  324. Summers 2022 ↓, s. 28–29, 44–46, 50–55, 59–60, 68–72, 77, 79–80, 89–90, 111–112, 118–121, 130, 133, 172–174, 223–225, 259, 287–288, 329, 349–350, 389–390, 475.
  325. Skandal w biografii Marilyn Monroe. Uprawiała seks z 16-latką?. dziennik.pl, 2012-07-30. [dostęp 2017-01-15].
  326. Summers 2022 ↓, s. 172.
  327. Michael Thornton: The ultimate sex symbol for men. But did Marilyn Monroe only love women? Fifty years after her death, an author who met the star questions her sexual identity. Daily Mail, 2012-07-20. [dostęp 2017-01-15].
  328. David Gardner: Marilyn Monroe ‘had a lesbian affair with German drama teacher’. Daily Mail, 2014-09-08. [dostęp 2017-01-15].
  329. Summers 2022 ↓, s. 326, 336, 340–341, 344, 379–380.
  330. Summers 2022 ↓, s. 45, 121–124.
  331. Żywczak 2014 ↓, s. 43.
  332. Jim Dougherty. lovingmarilyn.com. [dostęp 2017-01-21]. [zarchiwizowane z tego adresu (2017-01-16)].
  333. Summers 2022 ↓, s. 22.
  334. a b c d Żywczak 2014 ↓, s. 17.
  335. Summers 2022 ↓, s. 28.
  336. Summers 2022 ↓, s. 25–26, 42.
  337. Churchwell 2004 ↓, s. 163–167.
  338. a b Żywczak 2014 ↓, s. 32.
  339. Summers 2022 ↓, s. 106.
  340. Summers 2022 ↓, s. 108, 140.
  341. Summers 2022 ↓, s. 148.
  342. Summers 2022 ↓, s. 151.
  343. Summers 2022 ↓, s. 152.
  344. Summers 2022 ↓, s. 153–154.
  345. a b Żywczak 2014 ↓, s. 37.
  346. Summers 2022 ↓, s. 165.
  347. Summers 2022 ↓, s. 154, 159–164.
  348. Summers 2022 ↓, s. 163–166.
  349. Summers 2022 ↓, s. 169.
  350. Summers 2022 ↓, s. 182.
  351. Summers 2022 ↓, s. 306.
  352. Summers 2022 ↓, s. 310–311, 369.
  353. Summers 2022 ↓, s. 311.
  354. Summers 2022 ↓, s. 477, 558.
  355. 50 things you didn’t know about Marilyn Monroe. The Sydney Morning Herald, 2012-08-03. [dostęp 2017-01-18]. (ang.).
  356. Marilyn Monroe marries Joe DiMaggio – Jan 14, 1954. HISTORY.com. [dostęp 2017-01-18].
  357. Tomasz Gawędzki: Joe DiMaggio – wieczny ochroniarz Marilyn Monroe. Onet Sport, 2011-05-19. [dostęp 2017-01-18]. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-12-31)]. (pol.).
  358. Summers 2022 ↓, s. 91, 217–218.
  359. Summers 2022 ↓, s. 55, 246, 250.
  360. June 29, 1956: Marilyn Monroe weds Arthur Miller. [w:] The Daily Dose [on-line]. AWB. [dostęp 2017-01-19]. (ang.).
  361. Eliza Berman: See Photos From the Day Arthur Miller Married Marilyn Monroe. TIME.com, 2015-10-16. [dostęp 2017-01-19]. [zarchiwizowane z tego adresu (2017-01-12)].
  362. Richard Cavendish. Marilyn Monroe Marries Arthur Miller. „History Today”. 56 (6), czerwiec 2006. [dostęp 2017-01-19]. 
  363. Thea Glassman: How Elizabeth Taylor and Marilyn Monroe Became Jews – Through Andy Warhol’s Eyes. The Forward, 2015-10-01. [dostęp 2017-01-19].
  364. Summers 2022 ↓, s. 268, 279.
  365. The Villain and the Showgirl: A Closer Look at Arthur Miller and Marilyn Monroe. Immortal Marilyn, 2015-11-15. [dostęp 2017-01-19]. (ang.).
  366. Summers 2022 ↓, s. 283.
  367. Summers 2022 ↓, s. 295–296.
  368. Summers 2022 ↓, s. 302, 307.
  369. Żywczak 2014 ↓, s. 58.
  370. Howard Hertel, Don Neff. From the Archives: Marilyn Monroe Dies; Pills Blamed. „Los Angeles Times”, 1962-08-06. [dostęp 2017-01-18]. (ang.). 
  371. Complete National Film Registry Listing – National Film Preservation Board. The Library of Congress. [dostęp 2017-01-18]. (ang.).
  372. Kate Hakala: The 50 Greatest Female Sex Symbols in Film History. Nerve. [dostęp 2017-01-18]. (ang.).
  373. Marta Bratkowska: Marilyn Monroe. Smutny symbol seksu. wyborcza.pl, 2015-08-21. [dostęp 2017-01-18].
  374. Magdalena Kowalczyk: Marilyn Monroe: szara myszka stała się symbolem urody i seksu. Gazetakrakowska.pl, 2011-11-19. [dostęp 2017-01-18]. (pol.).
  375. Anirudh: Marilyn Monroe | 10 Interesting Facts On Film’s Sexiest Woman. Learnodo Newtonic, 2013-07-16. [dostęp 2017-01-21]. (ang.).
  376. People Poll of the Century – Vol. 52 No. 25. „PEOPLE.com”, 1999-12-31. [dostęp 2017-01-22]. (ang.). 
  377. Marilyn Monroe | Filmmaker Interview – Gail Levin. [w:] American Masters [on-line]. PBS, 2006-07-19. [dostęp 2017-01-18]. (ang.).
  378. T.A. Frail: Meet the 100 Most Significant Americans of All Time. Smithsonian, 2014-11-17. [dostęp 2017-01-18]. (ang.).
  379. Sharon Krum: Marilyn Monroe: Feminist icon?. The Guardian, 2001-05-29. [dostęp 2017-01-18]. (ang.).
  380. 11 artystów, którzy odeszli, ale nadal zarabiają. I to więcej niż ci żyjący. Polityka. [dostęp 2017-01-21]. (pol.).
  381. Najlepiej zarabiające nieżyjące gwiazdy 2015. Forbes Life. [dostęp 2017-01-21].
  382. How Warhol turned Marilyn Monroe into a star | Art | Agenda. Phaidon. [dostęp 2017-01-18].
  383. MoMA | Andy Warhol. Gold Marilyn Monroe. 1962, www.moma.org [dostęp 2022-03-24].
  384. Maciej Jarkowie: Marilyn, feministka. 4 lipca 2015. [dostęp 2017-11-26].
  385. Fiat 500 Marylin – Fiat 500 Print Ad. Advertolog. [dostęp 2017-01-19]. [zarchiwizowane z tego adresu (2017-01-31)].
  386. Colour Elixir Marilyn Monroe™ Lipstick | Make Up Products. Max Factor. [dostęp 2017-01-18]. (ang.).
  387. Churchwell 2004 ↓, s. 33.
  388. Marilyn Monroe w kampanii Chanel no. 5. Forbes Life, 2012-11-23. [dostęp 2017-01-21].
  389. Marilyn – Tampax Print Ad. Advertolog. [dostęp 2017-01-19]. [zarchiwizowane z tego adresu (2017-01-31)].
  390. Chelsea White: Madonna turns the clock back two decades on cover of Rolling Stone. Daily Mail, 2015-02-25. [dostęp 2017-01-18].
  391. Iona Kirby: Beyoncé pays homage to Marilyn Monroe then shares au natural selfie. Daily Mail, 2014-04-08. [dostęp 2017-01-19].
  392. Eavie Porter: Cindy Crawford as Marilyn Monroe. Buzznet, 2016-10-07. [dostęp 2017-01-19].
  393. Christina Aguilera niczym Marilyn Monroe. Onet Muzyka, 2010-10-30. [dostęp 2017-01-19]. [zarchiwizowane z tego adresu (2017-12-01)]. (pol.).
  394. Jennifer Lopez – nowa Marilyn Monroe?. eska.pl, 2006-11-21. [dostęp 2017-01-19].
  395. Nadia Mendoza: Britney Spears allows photographers to capture beneath her skirt... but she’s only recreating Marilyn Monroe’s iconic scene. Daily Mail, 2011-11-22. [dostęp 2017-01-19].
  396. https://pl.pinterest.com/pin/58828338853608378/.
  397. Lois Banner. Marilyn Monroe, the eternal shape shifter. „Los Angeles Times”, 2012-08-05. ISSN 0458-3035. [dostęp 2017-01-18]. (ang.). 
  398. Rafer Guzmán: Marilyn Monroe still an icon 50 years later. Newsday, 2012-07-26. [dostęp 2017-01-21].
  399. Randy Dotinga: Marilyn Monroe: Anything but a dumb blonde. The Christian Science Monitor, 2012-08-03. [dostęp 2017-01-21]. (ang.).
  400. Richard Meryman. A Last Long Talk with a Lonely Girl. „Life”. 94 (Tom 53, Nr 7), s. 32–33, 1962-08-17. Time Inc.. ISSN 0024-3019. 
  401. Richard Meryman: ‘When you’re famous you run into human nature in a raw kind of way’. The Guardian, 2007-09-14. [dostęp 2017-01-21]. (ang.).
  402. Marilyn, feministka. Wyborcza.pl, 2015-07-04. [dostęp 2017-11-26].
  403. Pauline Kael. Marilyn: A Rip-Off With Genius. „The New York Times”, 1973-07-22. [dostęp 2017-01-18]. 
  404. Peter Bradshaw: Cannes and the magic of Marilyn Monroe. The Guardian, 2012-05-09. [dostęp 2017-01-18]. (ang.).
  405. The Legend of Marilyn Monroe (1964). [dostęp 2021-10-25].
  406. https://www.imdb.com/title/tt0102403/.
  407. https://www.imdb.com/title/tt0117201/.
  408. Marilyn – ostatnie seanse. Filmweb.pl. [dostęp 2017-01-21].

Bibliografia[edytuj | edytuj kod]

Linki zewnętrzne[edytuj | edytuj kod]