Opatów
50°48′18″N 21°25′29″E/50,805000 21,424722
| miasto w gminie miejsko-wiejskiej | |||
 Kolegiata w Opatowie | |||
| |||
| Państwo | |||
|---|---|---|---|
| Województwo | |||
| Powiat | |||
| Gmina | |||
| Prawa miejskie | |||
| Burmistrz |
Grzegorz Gajewski | ||
| Powierzchnia |
9,36 km² | ||
| Populacja (31.12.2021) • liczba ludności • gęstość |
|||
| Strefa numeracyjna |
(+48) 15 | ||
| Kod pocztowy |
27-500 | ||
| Tablice rejestracyjne |
TOP | ||
Położenie na mapie gminy Opatów  | |||
Położenie na mapie Polski  | |||
Położenie na mapie województwa świętokrzyskiego  | |||
Położenie na mapie powiatu opatowskiego  | |||
| 50°48′18″N 21°25′29″E/50,805000 21,424722
| |||
| TERC (TERYT) |
2606044 | ||
| SIMC |
0980671 | ||
Urząd miejski plac Obrońców Pokoju 3427-500 Opatów | |||
| Strona internetowa | |||
| BIP | |||
Opatów – miasto w województwie świętokrzyskim, siedziba powiatu opatowskiego i gminy miejsko-wiejskiej Opatów.
W latach 1975–1998 miasto administracyjnie należało do woj. tarnobrzeskiego.
Według danych z 1 stycznia 2018 Opatów liczył 6516 mieszkańców[1]. Ich liczba na 31 grudnia 2021 to 6113[3].
Położenie
[edytuj | edytuj kod]Opatów położony jest na Wyżynie Sandomierskiej, na wzgórzach o wysokości od 200 do 300 m n.p.m. Nieopodal rozciągają się pasma Jeleniowskie i Iwaniskie Gór Świętokrzyskich. Przez miasto przepływa rzeka Opatówka, rozdzielając je na dwie części i przecinając głęboką doliną.
Według danych z 1 stycznia 2011 r. powierzchnia miasta wynosiła 9,36 km²[4].
Historycznie miasto przynależało do ziemi sandomierskiej w Małopolsce[5].
Historia
[edytuj | edytuj kod]
Żmigród opatowski (grodzisko)
[edytuj | edytuj kod]Świadectwem najstarszej fazy zasiedlania żmigrodu są głównie fragmenty ceramiki z późnego neolitu oraz wczesnej epoki brązu, a także pozostałości kilku zniszczonych obiektów (jam?). Prawdopodobnie był to ośrodek grodowo-miejski powstały w ramach budowy struktury administracyjno-gospodarczej państwa pierwszych Piastów.
Początki osadnictwa na dzisiejszym terenie miasta są datowane na przełom X i XI wieków. Gród o nazwie Żmigród powstał zapewne pod koniec X lub w początkach XI w[6].
Pierwotnie grodzisko znajdowało się w północnej części obecnego miasta. Miało kształt cypla o podłożu lessowym, o powierzchni 1 hektara i zbudowane było na wysokim brzegu rzeki Opatówki noszącej dawniej nazwę Łukawy[7]. Funkcjonowało na wzgórzu wokół klasztoru bernardynów, gdzie archeolodzy odkryli ślady zabudowy miejskiej z XI–XIII w. Tam też zbudowano pierwszą świątynię miasta, kościół na planie rotundy romańskiej, prawdopodobnie pod wezwaniem Najświętszej Maryi Panny[8].
Średniowiecze
[edytuj | edytuj kod]
.jpg)
Nowa nazwa „Opatów” po raz pierwszy pojawia się w dokumencie Kazimierza Sprawiedliwego z 1189 r. Istnieją przesłanki (m.in. wzmianka w kronice Jana Długosza), że w Opatowie była pierwsza polska komandoria templariuszy założona za czasów Henryka Sandomierskiego, który uczestniczył w krucjatach do Ziemi Świętej u boku rycerzy-zakonników. Pozostałością klasztoru templariuszy ma być rzekomo kolegiata św. Marcina.
Przyjmuje się, że ok. 1237 r. z nadania książęcego Henryka Brodatego Opatów wraz z kilkunastoma wsiami przeszedł na własność biskupów lubuskich. W 1282 r. biskupi uzyskali od księcia Leszka Czarnego przywilej umożliwiający nadanie wsiom i miastom prawa niemieckiego – dokument ten uznawany jest za akt tożsamy (choć zasadniczo różny od podobnych aktów z tego okresu) z nadaniem dla Opatowa prawa magdeburskiego – była to pierwsza lokacja na terenie grodziska (Żmigrodu), druga lokacja miała miejsce ok. 1328 r. i wiązała się z translacją na przeciwległy brzeg rzeki Opatówki.
Miasto zachowało obowiązek udzielania stacji[9]. Od XV w. do utraty niepodległości Opatów był miejscem sejmików dawnego województwa sandomierskiego. Także tutaj, w XV w. odbywały się roki sądu ziemskiego dla okolicznej szlachty[10].
Podczas najazdu Tatarów w 1502 r. został niemal całkowicie zniszczony. W 1514 r. dobra opatowskie kupił kanclerz wielki koronny Krzysztof Szydłowiecki. W tym czasie miasto zostało ufortyfikowane (z tego okresu zachowały się do dziś pozostałości murów miejskich z jedyną zachowaną bramą – Warszawską). Po śmierci Szydłowieckiego miasto było własnością kolejno: Tarnowskich, Ostrogskich, Lubomirskich, Potockich i Karskich i do 1864 r. pozostawało własnością prywatną.
.jpg)
Miasto w latach 1576–1578 było własnością ks. Mikołaja Krzysztofa Radziwiłła (Sierotki)[11], szwagra Mikołaja Buczackiego-Tworowskiego.
W 1760 r. król August III Sas mianował Pejsaka Chaimowicza mieszkańca Opatowa, królewskim syndykiem do spraw żydowskich i jednym z faktorów warszawskiego dworu.
.jpg)
W XVIII w. Opatów stał się przystanią dla wielu Greków, którzy na ziemiach Królestwa Polskiego szukali schronienia przed prześladowaniami tureckimi. Uzyskali oni pozwolenie na zakładanie świątyń i odprawianie nabożeństw w obrządku bizantyjskim. Już w 1778 r. w mieście powstała prawosławna parafia pw. św. Mikołaja, która w 1837 r. została przeniesiona do Radomia. W okresie powstania styczniowego, miasto było miejscem bitwy pomiędzy oddziałami II korpusu generała Józefa Hauke-Bosaka a Rosjanami. Opatów w czasie powstania styczniowego wielokrotnie przechodził z rąk do rąk. Oddziały gen. Bosaka zdobyły Opatów 25 listopada 1863 r. Poległ wtedy jedynie por. Tyszkiewicz. Zdobyto broń i amunicję. Drugie uderzenie 21 lutego 1864 r. nie było udane. Bitwa opatowska przeszła do historii jako największa, a zarazem ostatnia bitwa powstańcza.
.jpg)
W międzywojniu Opatów odwiedził Jarosław Iwaszkiewicz i opisał go w swoich Podróżach po Polsce. W wiosce Zochcin dwa kilometry od Opatowa urodził się pisarz Stanisław Czernik, którego imieniem nazwana jest biblioteka powiatowa. W innej pobliskiej wsi, Małoszycach urodził się Witold Gombrowicz, autor Ferdydurke. Popiersie pisarza znajduje się na skwerze w środku miasta.
II wojna światowa
[edytuj | edytuj kod]W czasie II wojny światowej Opatów był terenem aktywnej działalności podziemnej. W nocy z 12 na 13 marca 1943 oddział „Jędrusiów” przy współudziale miejscowej partyzantki AK dokonał udanej akcji odbicia 82 więźniów z tutejszego więzienia. W okresie od sierpnia 1944 do 16 stycznia 1945 okupacyjnym burmistrzem Opatowa był Bruno Motschall[12].
Podczas okupacji hitlerowskiej, 6 kwietnia 1941 roku Niemcy utworzyli getto dla żydowskich mieszkańców. Przebywało w nim około 7000 Żydów z Opatowa oraz deportowani z innych miejscowości (m.in. Wiednia). 21 października 1942 większość Żydów została wywieziona do obozu zagłady Treblinka II i tam zamordowana[13].
W sierpniu 1944 r. w rejon Opatowa dotarła Armia Czerwona w ramach operacji lwowsko-sandomierskiej tocząc walki o powiększenie przyczółka baranowsko-sandomierskiego, jednak miasto zostało zdobyte przez Rosjan dopiero 16 stycznia 1945 r. w czasie ofensywy styczniowej[14].
W wyniku represji okupanta liczba mieszkańców Opatowa zmniejszyła się o 50%[15].
Okres powojenny
[edytuj | edytuj kod]Po wojnie w mieście rozwinął się przemysł przetwórczy – spożywczy i włókienniczy. Wybudowano nowe osiedle mieszkaniowe im. Mikołaja Kopernika, Miejski Dom Kultury. W 1964 roku w 20 lecie Polski Ludowej na rynku wzniesiono Pomnik Bohaterów Ziemi Opatowskiej a w 1965 roku przed budynkiem miejscowego liceum odsłonięto pomnik zamordowanych podczas okupacji nauczycieli[16].
Obecnie miasto straciło na znaczeniu. W ciągu dwóch dekad (1998-2018) liczba mieszkańców Opatowa zmniejszyła się o 12,6 procent[17].
Społeczność żydowska w Opatowie
[edytuj | edytuj kod]Opatów był pierwszym miastem w województwie sandomierskim w którym zamieszkali Żydzi[18]. Przywileje zostały im nadane w 1545 roku przez Hetmana Wielkiego Koronnego, Jana Tarnowskiego[18], który był ówczesnym starostą Sandomierza oraz właścicielem Opatowa.
W pierwszej połowie XVI w., przy dzisiejszej ul. Kopernika założono cmentarz żydowski[19], w XVII wybudowano synagogę.
Na początku lat 20. XX w Opatowie, który w języku jidysz nazywany był „Apt”, mieszkało prawie 5,5 tys. Żydów[20]. Jednym z najbardziej znanych mieszkańców Opatowa był rabin Abraham Joshua Heschel, zwany Rabim z Opatowa – uczeń Elimelecha z Leżajska i autorytet wśród cadyków[21]. Z Opatowa pochodził także malarz ludowy Mayer Kirshenblatt[22].
Podczas II wojny światowej w Opatowie powstało założone przez nazistów getto opatowskie[18], które znajdowało się w obszarze ulic Joselewicza, Zatylnej, Wąskiej oraz Starowałowej. W getcie przetrzymywano około 10 tys. Żydów. Miejsce zostało zniszczone podczas holocaustu, natomiast 8 tys. mieszkańców getta trafiło w październiku 1942 roku do niemieckiego nazistowskiego obozu zagłady w Treblince, a kolejne 2 tys. wysłano do obozów pracy, z których nigdy nie wrócili[23].
Transport
[edytuj | edytuj kod]- droga krajowa nr 9 (E371): Radom – Rzeszów
- droga krajowa nr 74: Walichnowy – Wieluń – Bełchatów – Piotrków Trybunalski – Kielce – Opatów – Kraśnik – Zamość – Hrubieszów – Zosin – granica państwa
- droga wojewódzka nr 757: Opatów – Stopnica
Demografia
[edytuj | edytuj kod]Według danych z 1 stycznia 2017 r. miasto miało ok. 6200 mieszkańców[24].
- Piramida wieku mieszkańców Opatowa w 2014 roku[1].
Zabytki
[edytuj | edytuj kod]
W mieście znajduje się wiele obiektów historycznych wpisanych na listę zabytków:
- Układ urbanistyczny, wpisany do rejestru zabytków nieruchomych (nr rej.: A.527 z 16.05.1947 i z 8.05.1985)[25].
- Kolegiata św. Marcina, świątynia w stylu romańskim pochodząca z II poł. XII w., w 2006 r. obchodząca 800-lecie nadania statusu kolegiaty; znajduje się w niej szereg unikatowych zabytków, np. odlany z brązu Lament Opatowski, przedstawiający rozpacz 41 mieszkańców Opatowa po śmierci Krzysztofa Szydłowieckiego, obok nagrobka kanclerza znajduje się także nagrobek jego córki, a także płyty nagrobne dwóch jego synów. Ponadto na ścianach kolegiaty, znajdują się malowidła przedstawiające sceny słynnych bitew – odsiecz wiedeńską, Psie Pole i Grunwald. Cenne są również XVIII-wieczne ławki i stalle, a także organy, dzieło sztuki organowej. Nr rej.: A.528/1-3 z 18.10.1956, z 21.06.1967 i z 16.06.1977[25].
- Pozostałości murów miejskich wzniesionych przez kanclerza Krzysztofa Szydłowieckiego z jedyną zachowaną bramą – Warszawską; nr rej.: A.536/1-2 z 30.05.1972 i z 16.06.1977[25].
- Barokowy klasztor oo. Bernardynów wzniesiony w XIV–XV w. na miejscu osady Żmigród. Wsławił się bohaterską obroną podczas wspomnianego najazdu Tatarów w XVI w. Wewnątrz szczególnie interesujący jest rokokowy ołtarz główny, iluzjonistyczne ołtarze boczne, wśród nich Tłocznia Mistyczna, oraz odnowione malowidła ścienne. Nr rej.: A.529/1-3 z 18.10.1956, z 21.06.1967 i z 16.06.1977[25].
- Podziemia Opatowskie – system dawnych piwnic kupieckich wydrążonych w lessie pod rynkiem starego miasta (Placem Obrońców Pokoju).
- Dawna synagoga przy ul. Szerokiej, niedaleko rynku (obecnie nie istnieje).
- Dom z podcieniami na Rynku z XVI w., zniszczony w czasie II wojny światowej i odbudowany po wojnie, obecnie urząd miasta (ratusz). Nr rej.: A.537 z 14.10.1949 i z 28.10.1971[25].
- Kapliczka św. Jana Nepomucena z przełomu XVIII i XIX w. – drewniana, z krytym gontem namiotowym daszkiem, pod którym znajduje się figura świętego. Odnowiona w latach 90. XX w., a następnie w 2012 r.
- Symboliczna mogiła Ludwika Topór-Zwierzdowskiego, powstańca z 1863 r. (nr rej.: A.535 z 24.05.1993)[25].
- Mogiła powstańców z 1863 r. (nr rej.: A.533 z 24.05.1993)[25].
- Mogiła ks. Przybyłowskiego, powstańca z 1863 r. (nr rej.: A.534 z 24.05.1993)[25].
- Cmentarz parafialny (nr rej.: A.530 z 17.06.1988)[25].
- Cmentarz wojenny z I wojny światowej (nr rej.: A.531 z 16.05.1988)[25].
- Lapidarium na terenie dawnego cmentarza żydowskiego, obecnie park miejski (nr rej.: A.532 z 22.04.1991)[25].
Turystyka
[edytuj | edytuj kod]
Przez Opatów przechodzi 
niebieski szlak turystyczny z Gołoszyc do wsi Dwikozy.
Opatów jest punktem początkowym szlaków rowerowych:
czerwonego
zielonego
niebieskiego
żółtego do Sandomierza
czarnego do Nowej Słupi
Sport
[edytuj | edytuj kod]W mieście działa klub piłki nożnej, OKS Opatów, założony w 1925 roku, który w sezonie 2024/2025 występuje w klasie A, gr. Sandomierz[26].
Wspólnoty wyznaniowe
[edytuj | edytuj kod]Współpraca międzynarodowa
[edytuj | edytuj kod]Miasta i gminy partnerskie: 
Modrý Kameň – Słowacja
Burmistrzowie Opatowa
[edytuj | edytuj kod]- Jan Borek (1990-2002)
- Krystyna Kielisz (2002-2010)
- Andrzej Chaniecki (2010-2018)
- Grzegorz Gajewski (2018-nadal)
Ludzie związani z Opatowem
[edytuj | edytuj kod]Zobacz też
[edytuj | edytuj kod]Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ a b c Opatów w liczbach [online], Polska w liczbach [dostęp 2016-01-11], liczba ludności na podstawie danych GUS.
- ↑ Powierzchnia i ludność w przekroju terytorialnym w 2018r.
- ↑ Zarządzenie Nr 53/2022 (2022-05-30) | BIP - Miasto i Gmina Opatów [online], bip.umopatow.pl [dostęp 2024-04-24] (pol.).
- ↑ Powierzchnia i ludność w przekroju terytorialnym w 2013 r.. Warszawa: Główny Urząd Statystyczny, 2013-07-26. ISSN 1505-5507.
- ↑ Mapa małopolskiej ziemi sandomierskiej. [dostęp 2007-03-05]. [zarchiwizowane z tego adresu (2007-03-05)].
- ↑ M. Florek, Żmij, Żmigród, Opatów. Tajemnicze początki średniowiecznego Opatowa [w:] „Studia nad rozwojem miasta Opatowa i powiatu opatowskiego”, t. 1, Kielce - Opatów 2013, ISBN 978-83-619-82-60-9, s. 26.
- ↑ Muzeum Geodezji – Kolejna witryna oparta na WordPressie [online], www.muzeumgeodezji.opatow.pl [dostęp 2019-07-05] [zarchiwizowane z adresu 2016-05-30] (pol.).
- ↑ J. Wysocki, Wyniki badań archeologicznych na stanowisku nr 1 „Żmigród” w Opatowie w 2011 i 2012 r. [w:] „Studia nad rozwojem miasta Opatowa i powiatu opatowskiego”, pod red. R. Kubickiego, Kielce - Opatów 2013, s. 36 - 37.
- ↑ Tadeusz Brzeczkowski, Podatki zwyczajne w Polsce w XV wieku, w: Acta Universitatis Nicolai. Copernici, Historia XVIII — Nauki Humanistyczne”, z. 128, Toruń 1982, s. 58.
- ↑ M. Pawlikowski, Sądownictwo ziemskie w przedrozbiorowej Rzeczypospolitej, Strzałków 2012
- ↑ Województwo sandomierskie w drugiej połowie XVI wieku. ; Cz. 2, Komentarz, indeksy, Warszawa 1993, s. 107.
- ↑ Territoriale Veränderungen in Deutschland und deutsch verwalteten Gebieten 1874 - 1945:Rolf Jehke, Herdecke.Zuletzt geändert am 20. 8. 2009.
- ↑ Geoffrey P. Megargee (red.), Encyclopedia of camps and ghettos, 1933-1945, t. II, part A, s. 265.
- ↑ Praca zbiorowa, Encyklopedia II wojny światowej. Warszawa 1975, s.400
- ↑ Wojciech Jankowski, Mały przewodnik po Polsce, Wydawnictwo Sport i Turystyk Warszawa 1983 ISBN 83-217-2329-2 s. 209
- ↑ Rada Ochrony Pomników Walki i Męczeństwa ”Przewodnik po upamiętnionych miejscach walk i męczeństwa lata wojny 1939- 1945”, Sport i Turystyka 1988, ISBN 83-217-2709-3, str. 717
- ↑ "Piotr Kofta "Demograficzna przyszłość jest kobietą", Dziennik Gazeta Prawna nr 116/2020, str. A22
- ↑ a b c Opatów. Historia społeczności [online], Wirtualny Sztetl [dostęp 2023-08-09].
- ↑ Cmentarz żydowski w Opatowie (ul. Kopernika) [online], Wirtualny Sztetl [dostęp 2023-08-09].
- ↑ Opatów [online], YIVO Encyclopedia [dostęp 2023-08-09] (ang.).
- ↑ Jan Doktór, Heszel Abraham Joszua (Jehoszua; Szyja) z Opatowa [online], Polski słownik judaistyczny [dostęp 2023-08-09] (pol.).
- ↑ Maria Borzęcka, Kirshenblatt Mayer [online], Wirtualny Sztetl [dostęp 2023-08-09].
- ↑ Virtual Shtetl, World War II ghetto in Opatów, 2014.
- ↑ Ludność. Stan i struktura ludności oraz ruch naturalny w przekroju terytorialnym. Stan w dniu 31 XII 2014 r.. Warszawa: Główny Urząd Statystyczny, 2015, s. 102. ISSN 2083-3342. [dostęp 2015-12-03].
- ↑ a b c d e f g h i j k Rejestr zabytków nieruchomych – województwo świętokrzyskie [online], Narodowy Instytut Dziedzictwa, 30 września 2024, s. 37–38 [dostęp 2015-12-03].
- ↑ Skarb - OKS Opatów [online], www.90minut.pl [dostęp 2024-08-27].
- ↑ Dane według wyszukiwarki zborów, na oficjalnej stronie Świadków Jehowy jw.org [dostęp 2015-01-16].
Bibliografia
[edytuj | edytuj kod]- Kalendarz świętokrzyski 2005. Z dnia na dzień przez stulecia, Kielce 2004.
Linki zewnętrzne
[edytuj | edytuj kod]- Strona miasta i gminy Opatów
- Strona starostwa powiatowego w Opatowie
- Opatów, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. VII: Netrebka – Perepiat, Warszawa 1886, s. 545.
- Informacja o miastach partnerskich
| Miasta |
|
|---|
| Części miasta wg TERYT |
|---|
| Miasta | |
|---|---|
| Wsie | |
| Osady | |
| Integralne części wsi |
|
