Anarchizm

Anarchizm – ogólny termin oznaczający różnorodne doktryny polityczne i ruchy społeczne cechujące się niechęcią wobec scentralizowanej władzy (szczególnie państwa) i sformalizowanych instytucji i wskazujące, że są one źródłem opresji społecznej i zagrożeniem dla wolności.

Istnieje wiele odmian anarchizmu, znacząco różniących się ideowo. W szczególności można wyróżnić różne anarchizmy lewicowe (wolnościowy socjalizm) i anarchizm kapitalistyczny (anarchokapitalizm). Powszechne są różnice w kwestiach ideologii, wartości i strategii. Znacząco różnią się idee dotyczące tego, jak mogłoby funkcjonować anarchistyczne społeczeństwo, zwłaszcza w odniesieniu do gospodarki. Istnieją też nieporozumienia co do tego, jak takie społeczeństwo zapoczątkować. Jedni anarchiści popierają strategię niestosowania przemocy, a inni z kolei opowiadają się za walką zbrojną.

Poglądy anarchistów

Anarchizm lewicowy to system poglądów głoszący program całkowitego zniesienia przymusu, ucisku i wyzysku społecznego, postulujący powszechność, wolność, równość i sprawiedliwość społeczną. Były to przesłanki realizacji zasad równości we wszystkich dziedzinach życia społecznego i politycznego. Anarchizm taki dąży do osiągnięcia sprawiedliwości społecznej poprzez stworzenie społeczeństwa pozbawionego granic i podziałów etnicznych (bezpaństwowego).

Anarchiści chcą usunąć ze społeczeństwa wszelkie formy dyskryminacji, wyższości i zbiorowego egoizmu. Należy tutaj dodać, iż nie wszyscy anarchiści byli przeciwni egoizmowi (np. Max Stirner).

Z kolei anarchokapitalizm stoi na stanowisku, że głównym mechanizmem organizacji społecznej powinien być wolny rynek i swobodne umowy pomiędzy jego uczestnikami. Wszelka scentralizowana władza, a przede wszystkim państwo, powinny być zlikwidowane.

Władza

Anarchiści poddają krytyce wszelkie scentralizowane formy władzy politycznej i gospodarczej. Krytyka ta obejmuje zarówno państwa totalitarne, w których jednostka traci prawie całkowicie swą podmiotowość (człowieczeństwo), jak i państwa o ustroju demokracji parlamentarnej, w jakich obywatel posiada co prawda większy wpływ na swoje życie niż w państwach totalitarnych, ale nie jest to wpływ na tyle wielki, aby można było mówić o pełnej podmiotowości polityczno-społecznej wszystkich obywateli. Zdaniem anarchistów scentralizowana, odgórna władza, w większym lub mniejszym stopniu zawsze pozostaje poza kontrolą społeczną, wyobcowując się ze społeczeństwa.

Anarchiści krytykują scentralizowaną formę władzy taką jak państwo, dlatego też, w zależności od rodzaju anarchizmu, taka organizacja jak państwo zostaje zastąpiona np. federacją samorządnych gmin działających na zasadzie demokracji bezpośredniej.

Kapitalizm

Piramida hierarchii w kapitalizmie na jednym z plakatów anarchosyndykalistycznego związku zawodowego Robotnicy Przemysłowi Świata.

Lewicowi anarchiści uznają kapitalizm za formę władzy klasy posiadającej kapitał nad klasą nieposiadającą go, polegającej na zawłaszczaniu wartości wytworzonej przez robotnika oraz na oderwaniu go od procesu decyzyjnego w miejscu pracy. Wskazują na przymusowy charakter rozwoju tego systemu ekonomicznego, w szczególności na akumulację pierwotną, a także na funkcjonujące w nim zjawiska takie jak cykl koniunkturalny, bezrobocie, podział społeczeństwa na klasy, kreacja pieniądza.

Zdaniem niektórych anarchistów, subiektywna teoria wartości i użyteczność krańcowa w sposób niewystarczający tłumaczą mechanizm powstawania cen. Ich zdaniem subiektywne opinie na temat wartości dobra nie mogą powstawać same z siebie, niezależnie od istnienia obiektywnej miary, na której mogłyby się oprzeć; poza tym wskazują oni na to, że laborystyczna teoria wartości w żaden sposób nie neguje istnienia wartości użytkowej. Tą obiektywną miarą są dla nich koszty produkcji – wpływają one na podaż, od której zależy położenie krańca popytu.

Ponadto rozróżniają oni własność prywatną od mienia osobistego. Mienie oznacza dla nich posiadanie dóbr przez ludzi bezpośrednio z nich korzystających, którzy nie wykorzystują z tego tytułu pracy innych. Własność zaś to według nich prawo do przedmiotów (głównie środków produkcji, nieruchomości), z których korzystają inni ludzie (np. pracownicy najemni, lokatorzy), gwarantując właścicielowi zyski, odsetki lub czynsze. Ich zdaniem, takie rozróżnienie pozwala na zrozumienie stosunków społecznych w kapitalizmie.

Imperializm zaś uważają za najwyższe stadium systemu kapitalistycznego.

Jako alternatywę dla kapitalizmu, anarchiści proponują ekonomię uczestniczącą, komunizm wolnościowy lub mutualizm, czyli systemy ekonomiczne oparte na bezpośredniej kontroli przez uczestniczących w nich ludzi.

Całkowicie odmienne poglądy prezentują anarchokapitaliści oraz anarchokomuniści, którzy odrzucają laborystyczną teorię wartości.

Demokracja

Ustrój anarchistyczny jest uważany przez anarchistów za najszerszą formę demokracji, w której jednostka posiada wpływ na swoje życie, uczestnicząc bezpośrednio w procesie ustawodawczym i wykonawczym. Jednocześnie anarchiści są przeciwni demokracji przedstawicielskiej.

Podczas gdy większość anarchistów stanowczo sprzeciwia się głosowaniu lub innej formie uczestnictwa w funkcjonowaniu państwowych instytucji, znaleźli się i tacy, którzy się z tym nie zgadzają. Przykładowo, prominentny anarchista, Pierre Joseph Proudhon, dwa razy startował w 1848 roku w wyborach do francuskiego Zgromadzenia Konstytucyjnego, a Paul Brousse opracował koncepcję wolnościowego municypalizmu w Szwajcarii w latach 90. XIX wieku, która obejmowała udział w wyborach lokalnych. Wielu anarchistów sprzeciwia się głosowaniu z trzech powodów. Po pierwsze, uważają, że jest to nieefektywne i skutkuje co najwyżej drobnymi reformami. Po drugie, branie udziału w wyborach owocowało w przeszłości tym, że radykałowie stawali się częścią systemu, któremu się sprzeciwiali, zamiast doprowadzić do jego końca. Po trzecie, niektórzy twierdzą, że głosowanie oznacza potwierdzenie prawomocności systemu. Najbardziej fundamentalna jest idea, że demokracja przedstawicielska jest wadliwa sama w sobie. Państwo wykorzystuje teorię demokratycznego przejęcia władzy nad ludnością, a następnie używa swojej siły do zwalczania wszelkich odrębnych poglądów. Państwo w rzeczywistości prawie nigdy nie służy interesom ludności, a po prostu stwarza taką iluzję, aby zyskać władzę. W czasie wyborów prezydenckich w USA w roku 2004 anarchistyczny kolektyw CrimethInc zapoczątkował kampanię promującą wyższość bezpośredniego działania nad zmianami, które politycy obiecywali wprowadzić po wyborach. Hasłem kampanii było: „Nie tylko głosuj, ale bądź aktywny”. Anarchiści z innych krajów często angażowali się w podobne kampanie przeciw głosowaniu. Inni opowiadali się za bardziej pragmatycznym podejściem obejmującym głosowanie w referendach, a niektórzy prominentni anarchiści, jak Howard Zinn i Noam Chomsky, zadeklarowali swoje poparcie dla progresywnych kandydatów, takich jak Ralph Nader.

Indywidualistyczny anarchista Lysander Spooner stwierdził, że wielu zwolenników państwa uważało zarówno głosowanie, jak i wstrzymywanie się od głosu za potwierdzanie prawomocności państwa. Odrzuca on więc stwierdzenie, że istniejące rządy demokratyczne mają swoje uzasadnienie w zgodzie większości. Opisał to w swoim eseju pt. „No Treason”.

Dla indywidualistycznych anarchistów „system demokratyczny oparty na decyzji większości jest nieważny. Każdy atak na naturalne prawa jednostki jest niesprawiedliwy i jest symbolem tyranii większości”. Przedstawiciel wolnościowego municypalizmu Murray Bookchin skrytykował indywidualistycznych anarchistów, za sprzeciwianie się demokracji mówiąc, że zasada większości jest spójna z anarchizmem, aczkolwiek preferuje on bardziej termin zgromadzenie niż demokracja. Bookchin został w odpowiedzi oskarżony o „municypalny etatyzm”, czyli non-anarchizm. Później, Bookchin zrzekł się anarchizmu na rzecz komunalizmu.

Równość

Według anarchistów wszyscy są równi bez względu na narodowość, rasę, płeć, tożsamość seksualną, wiek, religię. Z tego powodu postulują oni utworzenie społeczeństwa bez podziału na klasy, w którym każda jednostka ma równy wpływ na wygląd życia społecznego.

Naród i patriotyzm

Anarchiści uważają, że nie ma złych ani dobrych narodów - są tylko złe państwa i źle czyniące jednostki, a podziały na narody są efektem szkodliwej działalności państw, zaś wojny są najczęściej rezultatem tych podziałów. Dlatego zazwyczaj potępiają oni wszelkie wojny, a częścią ich ideologii często jest kosmopolityzm, internacjonalizm, antypatriotyzm oraz uznanie, że wszyscy ludzie są braćmi, a ojczyzną ludzkości jest cała Ziemia, nie państwo.

Anarchizm ma długą historię sprzeciwiania się imperializmowi, zarówno w rdzennych narodach (kolonizatorzy) i narodach peryferii (kolonizowani). Anarchiści wolą skupić się na budowaniu rewolucji w kraju rodzinnym i solidaryzować się ze współpracownikami z innych krajów, np. Guy Aldred został skazany za drukowanie książki Shyamji Krishnavarmsa pt. „Indyjski Socjolog”. Innym przykładem tego był Rudolf Rocker, wybitny niemiecki anarchista i antyfaszysta, który był szczególnie aktywny wśród żydowskich robotników. W swojej książce „Nacjonalizm i Kultura” opowiedział się za „federacją Europejczyków”, która obejmowałaby Żydów. Odrzucając biologiczne teorie rasy i odrzucając pojęcie narodu twierdził, że odkąd państwa europejskie podbijały i kolonizowały resztę świata, sukces wolnościowej organizacji wśród Europejczyków był „pierwszym warunkiem utworzenia federacji świata, która zapewni także tzw. narodom kolonialnym takie same prawa do szczęścia” (s. 54). Wielu współczesnych anarchistów i anty-imperialistów podziela jego podejście.

Chińscy anarchiści byli bardzo aktywni na początku istnienia chińskiego ruchu nacjonalistycznego oraz w czasie oporu względem brytyjskich, a później japońskich kolonizacji Chin. Anarchiści byli również głęboko zaangażowani w anty-imperialistyczno-nacjonalistyczny ruch w Wietnamie, Korei, Kubie, Ukrainie, Irlandii, Meksyku i w całej Afryce. Anarchizm ma również wpływ na współczesny ruch indygenistyczny.

Polityka

Do polityki anarchizmu należą między innymi decentralizacja władzy, federalizm, egalitaryzm, socjalizm, liberalizm społeczny, samorządność, dobrowolność, pacyfizm, antymilitaryzm, pomoc wzajemna, demokracja bezpośrednia, sprawiedliwość, ekonomia uczestnicząca, akcja bezpośrednia, solidarność międzyludzka.

Cele i środki

Między anarchistami nie ma konsensusu w kwestii użyteczności bądź usprawiedliwiania przemocy w walce rewolucyjnej. Na przykład, Michał Bakunin, Piotr Kropotkin, Emma Goldman i Errico Malatesta piszą o przemocy jako o niezbędnej i pożądanej sile w rewolucji. Jednocześnie potępiają oni indywidualne akty terroryzmu. (Bakunin, The Program of the International Brotherhood (1869) i Malatesta, Violence as a social factor (1895)). Inni anarchiści, tacy jak Lew Tołstoj, Dorothy Day, Mahatma Gandhi i Henry David Thoreau opowiadali się za pacyfizmem.

Anarchiści często byli postrzegani jako niebezpieczni i agresywni. Prawdopodobnie przez szereg głośnych, brutalnych działań takich jak: zamieszki, zamachy, powstania i akty terroryzmu popełnione przez niektórych anarchistów, jak również przez uparcie negatywne przedstawianie anarchistów przez media. Pod koniec XIX wieku, rewolucjoniści namawiali do aktów przemocy politycznej, nazywanych „propagandą czynem”. Stała się ona dla mas inspiracją do rewolucji. Termin „propaganda czynem” odnosił się do form bezpośredniego działania, takich jak np. podkładanie bomb czy zamachy na głowy stanu. Propaganda może też przybierać formę nieagresywną.

Podczas gdy wszyscy anarchiści postrzegają antymilitaryzm (sprzeciw wobec wojny) jako nieodłączny z ich filozofią, anarchopacyfiści idą o krok dalej, podążając za wiarą Tołstoja w pacyfizm. Mimo że wiele anarchistycznych inicjatyw opierało się na założeniu – bez użycia przemocy (np. Earth First!, Jedzenie Zamiast Bomb), wielu anarchistów sprzeciwia się ideologii pacyfizmu, zamiast tego wspierając ideę „rożnorodności opinii”. Autorzy, tacy jak Ward Churchill (Pacifism as Pathology, 1986), Peter Gelderloos (How Nonviolence Protects the State, 2005) oraz Derrick Jensen (Endgame, 2006) opublikowali książki, w których skrytykowali doktrynę pacyfistyczną, opisując ją jako nieefektywną i pełną hipokryzji.

W wyniku krytycznego spojrzenia anarchizmu na własność prywatną, wielu anarchistów postrzega niszczenie własności jako akceptowalną formę przemocy lub wręcz twierdzi, że wcale nie jest to przemocą. Voltairine de Cleyre, porusza tę kwestię w swoim eseju Direct Action (1912). Opisuje w nim amerykańskie wydarzenia historyczne, włączając w to Herbatkę bostońską (The Boston Tea Party), jako przykład takiego działania.

Wielu anarchistów należy do organizacji wywrotowych, mających na celu osłabienie instytucji państwa np. radykalnych unii pracowniczych, mediów alternatywnych i radykalnych centrów społecznych. Jest to zgodne z anarchistyczną ideą głoszącą, że rządy są złem i tylko dzięki zniszczeniu ich siły można ocalić wolność jednostki.

Przemoc i brak przemocy

Anarchiści często byli postrzegani jako niebezpieczni i agresywni, prawdopodobnie przez szereg głośnych, brutalnych działań takich jak, zamieszki, zamachy, powstania i akty terroryzmu popełnione przez niektórych anarchistów. Terroryzm i zamachy są potępiane przez większość anarchistycznych ideologii, jednakże nie istnieje zgoda w kwestii usprawiedliwienia i użyteczności przemocy. Niektórzy anarchiści sprzeciwiają się przymusowi, podczas gdy inni popierają go, w formie niestroniącej od przemocy rewolucji, prowadzącej do anarchii lub utopii.

Niektórzy anarchiści podzielają pogląd Lwa Tołstoja, przedstawiciela chrześcijańskiego anarchizmu o nieużywaniu przemocy. Ci anarcho-pacyfiści twierdzą, że bierny opór jest jedyną metodą na przeprowadzenie prawdziwej anarchistycznej rewolucji. Często postrzegają oni przemoc jako podstawę, na której opiera się rząd. Dowodzą oni, że przemoc jest nieusprawiedliwiona, bez względu na to do kogo jest skierowana.

Inni anarchiści popierają ideę Marshalla Rosenberga o komunikacji bez przemocy, która odnosi się do podstawowych potrzeb i uczuć człowieka, za pomocą strategii próśb, obserwacji i empatii. Odrzucają pacyfizm jako lewicową, kompromisową strategię, która tylko utrwala przemoc.

Inni z kolei anarchiści, tacy jak Michał Bakunin i Errico Malatesta postrzegali przemoc jako niezbędną i pożądaną siłę. Malatesta stwierdził, że jest „koniecznym niszczenie z użyciem przemocy, skoro nie da się inaczej” (Umanita Nova, number 125, September 6, 1921).

Pomiędzy rokiem 1894 a 1901 anarchiści zorganizowali liczne zamachy na głowy państw, m.in.:

• Prezydent Francji Sadi Carnot (1894);
• Elżbieta Bawarska (1898);
• Król Włoch Umberto I (1900);
• Prezydent USA William McKinley (1901).

Taka „propaganda czynu” nie była popularna wśród anarchistów i wielu z nich wyrzekło się jej. Przykładowo, Leon Czołgosz, który był sprawcą zamachu na prezydenta McKinleya, tłumaczył się, że został zainspirowany przez wykłady Emmy Goldman. Została ona zatrzymana na 2 tygodnie za „publiczne zachęcanie do zabójstwa prezydenta USA”. Znana z radykalizmu obyczajowego i światopoglądowego, często stawała się celem ataków jako inspiratorka zamachów i aktów terroryzmu. Ona jednak wyparła się jakichkolwiek powiązań z osobą Leona Czołgosza.

Goldman w swojej definicji anarchizmu zawarła spostrzeżenie, że wszystkie rządy opierają się na przemocy i to jest jeden z wielu powodów, dla którego powinno się im przeciwstawić. Goldman nigdy nie sprzeciwiała się takim taktykom jak zamachy, do czasu gdy wyjechała do Rosji, gdzie była świadkiem przemocy stosowanej przez rosyjską władzę i Armię Czerwoną. Od tego momentu zaczęła potępiać terror, zwłaszcza stosowany przez władze i popierać akty przemocy tylko w ramach samoobrony.

Opisy w prasie i literaturze popularnej (np. rzucający bomby anarchista z powieści Tajny Agent Josepha Conrada) pomogły stworzyć trwały wizerunek publiczny anarchistów jako agresywnych terrorystów. Został on wzmocniony przez takie wydarzenia jak Haymarket Riot w Chicago, gdzie anarchiści zostali obarczeni winą za rzucenie bomby w policję, która przyjechała, aby zakończyć demonstrację.

Ostatnimi czasy anarchiści na całym świecie angażowali się w protesty przeciwko Światowej Organizacji Handlu (WTO) i Międzynarodowemu Funduszowi Walutowemu (IMF), które to przekształcały się w gwałtowne zamieszki. Tradycyjnie May Day w Londynie również bywa dniem demonstracji, ale w ostatnich latach Metropolitan Police ostrzegała przed anarchistami, którzy zamierzali wszczynać rozróby. Anarchiści często odpowiadali, że to policja jako pierwsza używa przemocy na tych demonstracjach, a anarchiści, którzy są na ogół spokojni, muszą użyć siły, aby móc się przed nimi obronić. Anarchiści angażujący się w protesty, zazwyczaj formują się w tzw. czarne bloki. Jedni z nich oddają się wandalizmowi, niszczeniu mienia, konfliktom z policją, a inni przeciwnie – są zwolennikami zasady „bez przemocy”.

Ci, którzy uczestniczą w formowaniu czarnych bloków, odróżniają pojęcie „przemocy” od „niszczenia własności”. Tłumaczą, że przemoc jest wtedy, kiedy jedna osoba wyrządza krzywdę drugiej osobie. Większość anarchistów uważa, że niszczenie własności nie jest przemocą, mimo że może powodować pośrednią szkodę – finansową.

Pacyfizm

Niektórzy anarchiści uważają pacyfizm (sprzeciw przeciwko wojnie) jako będący nieodłączny z ich filozofią. Są tacy, którzy idą o krok dalej i podzielają pogląd Lwa Tołstoja o nie-przemocy (zauważ, że ci anarcho-pacyfiści nie są, w przeciwieństwie do Tołstoja, chrześcijańskimi anarchistami), uważają, że bierny opór (opór bez użycia przemocy) jest jedyną metodą na przeprowadzenie prawdziwej anarchistycznej rewolucji.

Literatura anarchistyczna często przedstawia wojnę jako działalność, za pomocą której państwo zdobywa i kumuluje władzę, zarówno w obrębie swoich granic, jak i poza nimi. Wielu anarchistów podpisuje się pod stwierdzeniem Randolpha Bourne’a „wojna jest zdrowiem państwa”. Anarchiści wierzą, że gdyby wspierali wojnę, umacnialiby tym samym państwo – w rzeczy samej, Piotr Kropotkin został wykluczony z grona anarchistów, po tym jak wyraził swoje poparcie dla włączenia się Brytyjczyków w I Wojnę Światową.

Jako że są krytyczni i nieufni wobec działalności rządu, anarchiści zawsze z cynizmem patrzyli na powody z jakich państwa przystępowały do wojny. Działalność anarchistów jest w dużej mierze skierowana przeciwko wojnom. Okazywali to podczas protestów w Ameryce Północnej w czasie wojny w Wietnamie, a ostatnimi czasy organizując protesty przeciwko wojnie w Iraku.

Obecnie wielu anarchistów sprzeciwia się całkowitemu pacyfizmowi (chociaż grupy takie jak Earth First! i Jedzenie Zamiast Bomb opierają się na zasadzie nieużywania przemocy), popierając użycie przemocy w celu obrony własnej i czasem również przeciwko opresyjnym i autorytarnym siłom, co de facto również uważają za obronę własną. Anarchiści podchodzą sceptycznie do wizji wygranej zbrojnego konfliktu z państwem i zamiast tego skupiają się głównie na tworzeniu organizacji.

Indywidualizm a kolektywizm

Podczas gdy niektórzy anarchiści preferują własność wspólną lub zniesienie własności, inni tacy jak indywidualistyczni anarchiści (np. Benjamin Tucker i Lysander Spooner) popierają własność prywatną. Tucker utrzymuje, że własność wspólna jest absurdalna. Był szczególnie nieprzejednany w swoim sprzeciwie wobec komunizmu. Do tego stopnia, że stwierdził, że ci, którzy są przeciwni własności prywatnej, nie są anarchistami: „Anarchizm to słowo pozbawione znaczenia chyba, że zawiera ono wolność jednostki do władania swoimi rzeczami i zyskami, które one przynoszą poprzez proces wymiany na wolnym rynku – to jest własność prywatna”.

Geneza i prekursorzy anarchizmu

Jako doktryna anarchizm rozwinął się w XIX wieku w ramach socjalistycznego ruchu robotniczego, ale według niektórych anarchistyczne wątki można odnaleźć już w starożytnej myśli taoistów, cyników czy stoików, a także średniowiecznych ruchach w rodzaju Braci i Sióstr Wolnego Ducha czy później w radykalnym nurcie Braci Polskich.

Prekursorami anarchizmu byli diggerzy, radykalny ruch chłopski z rewolucji angielskiej, a także ruchy rewolucji francuskiej (W czasie rewolucji francuskiej określenie „anarchista” było używane przez jakobinów pod adresem ich radykalnych przeciwników politycznych, takich jak Wściekli) i niektórzy socjaliści utopijni (zwłaszcza Fourier), a także angielski myśliciel polityczny William Godwin.

Pierwszym, który sam nazwał się „anarchistą” był francuski myśliciel socjalistyczny Pierre Joseph Proudhon. Mniej więcej w tym samym czasie anarchistyczne poglądy zaczął głosić inny francuski socjalista, Joseph Déjacque, który dla ich opisania ukuł termin „wolnościowiec”; dlatego anarchizm bywa nazywany wolnościowym socjalizmem.

Anarchistów łączy z innymi nurtami socjalistycznymi chęć zniesienia kapitalizmu, a dzieli stosunek do państwa, które chcą zastąpić oddolnymi formami organizacji społeczeństwa, opartymi na dobrowolności.

Anarchizm nie jest jednorodną doktryną i można w nim wyróżnić wiele nurtów, z których podstawowe powstały jeszcze w XIX w., a inne w późniejszym czasie.

Kłopoty z definicją

Anarchistyczne szkoły myślenia charakteryzują znaczne rozbieżności co do stosowania niektórych kluczowych pojęć. W toku rozwoju anarchizmu niektóre pojęcia, takie jak „socjalizm”, „kapitalizm” były różnie definiowane przez różne szkoły, często w przeciwstawny sposób, a także bywały przedmiotem walki ideologicznej. Ponadto pojęcia takie jak np. „mutualizm” z czasem zmieniały swoje znaczenia, obywając się bez tworzenia nowych szkół. Wszystkie te terminologiczne trudności przyczyniają się do nieporozumień wewnątrz anarchizmu i na jego temat.

Głównym problemem jest to, czy termin „anarchizm” definiować jako opozycję do hierarchii, władzy, państwa czy kapitalizmu. Dyskusje nad znaczeniem terminu wynikają z faktu, iż odnosi się on do obu: zarówno do abstrakcyjnego stanowiska filozoficznego, jak i do politycznych i tradycyjnych instytucji, przy czym są one ze sobą skonfliktowane.

Antykapitalizm przez większość anarchistów jest uważany za niezbędny element anarchizmu, jednak część z nich, np. anarchokapitaliści, nie zgadza się z tym poglądem. Konflikt wynika z różnic w opiniach co do istoty gospodarki rynkowej i odmiennych definicji „kapitalizmu”. W kręgach politycznych stosowanie tego terminu jest różnorakie. W 1894 roku Richard Ely zauważył, że pojęcie to „zyskało już wiele znaczeń”. Antykapitalizm obejmuje też, w sensie najbardziej ogólnym, pogląd mówiący, że społeczeństwo jest „żyjącym, rosnącym organizmem, którego prawa są czymś odmiennym od praw jednostki”. Kilka lat wcześniej, w roku 1888, przedstawiciel indywidualistycznych anarchistów Benjamin R. Tucker zamieścił pełną treść Listu socjalistycznego, autorstwa Ernesta Lesigne, w swoim eseju State Socialism and Anarchism. Według Lesigne istnieją dwa rodzaje socjalizmu i „Jeden jest dyktatorski a drugi libertariański”.

Klasyczne nurty anarchizmu

Anarchizm indywidualistyczny (anarchoindywidualizm)

Anarchizm indywidualistyczny zapoczątkowany został przez Pierre’a Josepha Proudhona (choć niektórzy dopatrują się jego początków w myśli Maxa Stirnera oraz Josiaha Warrena). System społeczny powinien opierać się według Proudhona na wzajemnej pomocy sąsiedzkiej oraz wolnej wymianie dóbr. Myśliciel ten podał również w wątpliwość własność. Nie jest jednak on krytykiem własności jednostki, ale własności kapitalistycznej, opartej na wyzysku słabszych poprzez silniejszych. Taką formę własności uznaje on za kradzież oraz przestępstwo. Dopuszczona jest również pewna forma przedstawicielstwa.

Anarchiści indywidualistyczni, mają historycznie istotne znaczenie dla wolnego społeczeństwa. Jednak większość wczesnych anarcho-indywidualistów uważało się za „żarliwych anty-kapitalistów, którzy nie widzą sprzeczności między indywidualistyczną postawą a odrzuceniem kapitalizmu”. Wielu określało się mianem socjalistów. Tak wcześnie indywidualistyczno-anarchistycznie zdefiniowany „kapitalizm”, był często omawiany w zakresie lichwy:

„Istnieją trzy rodzaje lichwy, odsetek od kapitału, dzierżawa gruntów i domów, oraz zysk w zamian. Ktokolwiek otrzymuje któreś z nich jest lichwiarzem. [Cytowane w „Men Against the State”, James J. Martin, s. 208]

Mieli tendencję do wspierania wolnego handlu, wolnej konkurencji oraz nierównych poziomów własności prywatnej, takich jak mutualizm i zawłaszczenia.

Anarchizm kolektywistyczny (anarchokolektywizm)

Anarchokolektywizm był nawiązaniem do poglądów Proudhona, miał również pewne elementy wspólne z teorią Karola Marksa. Rozwinął się pod koniec lat 60. XIX w. Za twórcę nurtu uznaje się Rosjanina Michała Bakunina.

Zdaniem anarchokolektywistów, państwo powinno zostać zastąpione federalistycznym, samorządnym społeczeństwem, a gospodarka powinna opierać się na stowarzyszeniach produkcyjnych nazywanych kolektywami, łączących się ze sobą w federacje – najpierw prowincjonalne czy regionalne, a potem krajowe i międzynarodowe, na mocy umów zawieranych pomiędzy sobą, dzięki którym federacje krajowe zastępować miałyby dotychczasowe państwa (anarchia). Zasada oddolnego stowarzyszania się samorządnych gmin (komun) zastępowałaby odgórnie tworzone, scentralizowane państwo. Taka organizacja gospodarki byłaby zarazem pewną organizacją polityczną społeczeństwa, pozbawionego struktur państwowych.

Własność środków produkcji w anarchokolektywizmie jest uważana za zbiorową – należy nie do jednostek, ale do stowarzyszeń, choć niektórzy anarchokolektywiści byli zwolennikami pewnego rodzaju gospodarki mieszanej, gdzie domeną indywidualnej własności byłaby drobna wytwórczość, a własność zbiorowa dotyczyłaby produkcji na dużą skalę.

Anarchizm komunistyczny (anarchokomunizm)

Anarchokomunizm lub wolnościowy komunizm to najbardziej usystematyzowana odmiana anarchizmu, powstała na początku lat 80. XIX w. jako rozwinięcie poglądów anarchokolektywistycznych. Za jego najwybitniejszego teoretyka jest uznawany Piotr Kropotkin.

Zamiast indywidualnej albo grupowej własności środków produkcji ten nurt anarchizmu postuluje własność ogólnospołeczną, a użytkowaniem tej własności powinny według jego zwolenników zajmować się samorządne komuny (komunistyczne gminy działające na zasadzie demokracji bezpośredniej), w administrowaniu którymi wszyscy mieszkańcy mają mieć równy głos, łączące się ze sobą w federacje najpierw prowincjonalne czy regionalne, a potem krajowe i kontynentalne, a na końcu łącząc się w ogólnoświatową federację.

Wszystkie jednostki powinny mieć swobodny dostęp do produktów pracy, również posiadanych wspólnie, na mocy zasady „od każdego według jego zdolności, każdemu według jego potrzeb” oraz pomocy wzajemnej (czym różni się od nurtów anarchizmu proponujących powiązanie w gospodarce ilości otrzymywanych dóbr z ilością wykonywanej pracy).

Podczas gdy komunizm jest proponowany jako forma organizacji społecznej i gospodarczej przez wielu anarchistów, inni uważają go za zagrożenie dla wolności i swobodnego rozwoju jednostki. Większość szkół anarchizmu uznała rozróżnienie między wolnościowymi i autorytarnymi formami komunizmu. Michaił Bakunin stwierdził: „nienawidzę komunizmu, gdyż jest zaprzeczeniem wolności, a dla mnie człowieczeństwo jest nie do pomyślenia bez wolności. Nie jestem komunistą, ponieważ komunizm skupia się i połyka się w sobie na rzecz rządów wszystkich sił społecznych, a to nieuchronnie prowadzi do koncentracji własności w rękach państwa”.

Chociaż Piotr Kropotkin, jeden z czołowych zwolenników anarchokomunizmu, jednocześnie sprzeciwiający się „komunizmowi państwa”, opowiedział się za modelem ekonomicznym bezpłatnej dystrybucji pomiędzy wszystkich ludzi, wielu anarchistów indywidualistycznych sprzeciwia się komunizmowi we wszystkich jego formach, ze względu na to, że dobrowolny komunizm nie jest to możliwy. Indywidualiści, tacy jak Benjamin Tucker, Victor Yarros i Henry Appleton zaprzeczyli, by anarchokomunizm był autentyczną formą anarchizmu. Odrzucili tę strategię i twierdzili, że jest z natury autorytarny. W ocenie indywidualistycznego Henry’ego Appletona „Komunizm, w przeciwieństwie do prawa naturalnego, musi koniecznie wzywać do nienaturalnych metod, jeżeli ma być stosowany w praktyce” oraz stosować „grabież, brutalną siłę i przemoc”. Anarchokomuniści odrzucają krytykę, wskazując zasadę dobrowolnego zrzeszania się, które stanowią podstawę ich teorii i odróżniają ich od komunizmu państwa. Niektórzy anarchoindywidualiści są skłonni do uznania anarchistycznego komunizmu za legalną formę. Kevin Carson pisze, że „wolny rynek, wolnościowi komuniści, syndykalizm, i inne rodzaje kolektywistycznego anarchizmu muszą nauczyć się współistnieć w pokoju i wzajemnym poszanowaniu – dziś, w naszej walce z przedsiębiorstwami państwowymi, i jutro, w panarchii, która może go zastąpić”.

Anarchizm syndykalistyczny (anarchosyndykalizm)

Nurt, który ukonstytuował się na początku XX w. w wyniku syntezy dotychczasowego anarchizmu i ruchu związkowego. Jego najbardziej znanym przedstawicielem był Georges Sorel.

Anarchizm syndykalistyczny przyjął model związkowy jako formę organizacji walki ruchu robotniczego i zalążek przyszłego wolnego społeczeństwa. Anarchosyndykalizm kładzie szczególny nacisk na samorządność pracowniczą, a także położył większy nacisk na większe związki robotników-producentów, zamiast związków konsumentów (komun), jak w przypadku anarchokomunizmu, nurty te jednak nie wykluczają się wzajemnie. Podobna relacja zachodzi względem anarchokolektywizmu. Cel w jego przypadku był ten sam – likwidacja kapitalizmu oraz państwa oraz zastąpienie ich nowym, samorządnym społeczeństwem, przy czym niektórzy anarchosyndykaliści skłaniali się bardziej ku postulatom anarchokolektywistycznym (np. w kwestii określonego wynagrodzenia za określoną pracę), a inni ku rozwiązaniom anarchokomunistycznym.

Anarchizm bezprzymiotnikowy

Specyficzny rodzaj anarchizmu, który rozwinął się pod koniec XIX w. z inspiracji kubańsko-hiszpańskiego działacza anarchistycznego Fernando Tarrida del Mármol i który z założenia (jako „anarchizm” bez żadnych dodatkowych określeń takich jak -kolektywizm czy -komunizm) miał łączyć różne nurty anarchistyczne.

Anarchizm bezprzymiotnikowy skupiał się raczej na tym, co łączyło różnego rodzaju anarchistów – czyli na zniesieniu państwa i kapitalizmu – a nie na tym, co ich dzieliło – konkretnych projektach czy postulatach dotyczących przyszłego społeczeństwa anarchistycznego.

Początkowo (w Hiszpanii) miał jednoczyć anarchokolektywistów i anarchokomunistów; w późniejszym czasie i w Stanach Zjednoczonych próby podejmowane w ramach anarchizmu bezprzymiotnikowego obejmowały anarchokolektywistów z jednej, a anarchoindywidualistów z drugiej strony.

Inne nurty

Anarchizm pacyfistyczny (anarchopacyfizm)

Nurt anarchizmu całkowicie odrzucający używanie przemocy, niezależnie od jej formy i celów. Za jego prekursorów uznaje się Henry’ego Davida Thoreau, Lwa Tołstoja oraz Barta de Ligt. Jednak odrzucenie przemocy nie jest równoznaczne z odrzuceniem oporu i wszelkich działań rewolucyjnych – przykładowo koncepcja strajku generalnego jako rewolucyjnego działania cieszy się poparciem wielu anarchistów-pacyfistów. Mimo że ten nurt anarchizmu był historycznie mocno powiązany z religiami, szczególnie chrześcijaństwem i buddyzmem, istnieją w nim również tendencje areligijne lub antyreligijne.

Anarchizm feministyczny (anarchofeminizm)

Nurt anarchizmu, który rozwinął się na większą skalę w drugiej połowie XX w., choć za jego prekursorki są uważane m.in. Mary Wollstonecraft i Emma Goldman.

Anarchofeminizm wzbogacił dotychczasową myśl anarchistyczną o feministyczne wątki związane z relacjami między płciami i wyraźnie sformułowany postulat ich równości w życiu społecznym (krytykował również niektóre rodzaje wcześniejszego anarchizmu za niedostateczny jego zdaniem nacisk na ten ostatni punkt).

Poglądy tego nurtu anarchizmu są oparte na przekonaniu, że państwo i kapitalizm to formy społeczne działające na zasadach charakterystycznych dla patriarchatu (utożsamianych z zasadą hierarchicznej władzy), stąd głoszony przez ten ruch postulat ich zniesienia.

Zielony anarchizm

Nurt anarchizmu, który rozwinął się w latach 60. XX w. i który dzieli się na dwa rodzaje – ekologię społeczną i anarchoprymitywizm.

Ekologia społeczna odrzuca państwo i kapitalizm, proponując w zamian nieduże, zdecentralizowane społeczności, działające na zasadach oddolnej demokracji oraz gospodarkę opartą na ekologicznym rolnictwie i przemyśle „na ludzką skalę”.

Anarchoprymitywizm, związany z tzw. ekologią głęboką, odrzuca cywilizację jako taką i szuka inspiracji w społecznościach ludzkich sprzed rewolucji neolitycznej, uważając je za egalitarne i pozbawione hierarchicznej władzy.

Anarchizm wegański (anarchoweganizm)

Anarchoweganizm znany również jako veganarchizm albo wegański anarchizm, jest filozofią polityki weganizmu (dokładniej wyzwolenia i ochrony praw zwierząt) i anarchizmu, stwarzając połączoną praktykę wyzwolenia ludzi i zwierząt. Posiada w sobie również ekologiczne elementy zielonego anarchizmu.

Według anarchowegan szowinizm gatunkowy (gatunkizm) jest formą dyskryminacji taką jak rasizm czy seksizm. Z tego powodu poświęcają się walce z maltretowaniem zwierząt, cierpieniem i wykorzystywaniem żywych istot oraz dążą do sytuacji, w której człowiek przestanie wykorzystywać zwierzęta do swoich prywatnych celów (konsumpcja, polowania, naukowe eksperymenty, działalność zarobkowa, rozrywka, zastosowanie w odzieży i obuwiu), odnosząc się do nich z szacunkiem.

Ich zdaniem, mięso nie jest potrzebne do życia i rozwijania się, a wręcz przeciwnie – prowadzi do otyłości i chorób. Uznają oni także testowanie kosmetyków i leków na zwierzętach za bezsensowne.

Filozofia ta została spopularyzowana przez Lwa Tołstoja, który był wegetarianinem i który napisał między innymi „Jak możemy oczekiwać idealnych warunków na Ziemi, gdy nasze ciała są grobami zamordowanych zwierząt? Dopóki będą istniały rzeźnie, będą istniały i pola bitew”. Ponadto jest często promowana przez zespoły anarcho-punkowe.

Anarchizm chrześcijański (anarchochrześcijanizm)

Nurt anarchizmu zainspirowany działalnością Lwa Tołstoja. Łączył wiarę chrześcijańską w radykalnej formie z opartymi na niej ideami wolnościowymi i wspólnotowymi.

Tołstoj uważał, że przyczyną nędzy ludzi i niesprawiedliwości jest istnienie rządu oraz prawnych form własności, które służą tylko nielicznym. Rozwiązanie widział w likwidacji państwa i zniesieniu prawnej ochrony własności, co pozwoliłoby np. na przejmowanie ziemi zajętej przemocą lub nieuprawianej. Uważał, że każdy człowiek powinien pracować samodzielnie, nie wyzyskując pracy innych, a nadwyżkę produktów pracy ponad potrzeby każda osoba powinna przekazywać potrzebującym.

Anarchizm chrześcijański jest krytykowany zarówno przez wielu chrześcijan, którzy powołują się na liczne fragmenty Biblii niezgodne z anarchizmem, jak i większość anarchistów.

Anarchizm kapitalistyczny (anarchokapitalizm)

Anarchokapitalizm powstał w połowie XX wieku w Stanach Zjednoczonych, nawiązując do myśli głównie amerykańskich anarchoindywidualistów oraz klasycznego liberalizmu. Według anarchokapitalistów działalność państwa nie jest potrzebna w żadnej dziedzinie życia, a wszystkie niezbędne funkcje społeczne spełniane przez nie do tej pory będą oparte na umowach rynkowych. Kładzie również szczególny nacisk na własność prywatną oraz zakłada niczym nieograniczone (poza wolnością innych) prawo do rozporządzania własną osobą.

Kwestia zaliczania anarchokapitalizmu do nurtów anarchistycznych wzbudza kontrowersje wśród reprezentantów pozostałych gałęzi anarchizmu oraz części badaczy problemu. Oprócz anarchokapitalistów oraz niektórych anarchoindywidualistów inne nurty anarchizmu nie uważają anarchokapitalizmu za anarchizm. Dzieje się tak z powodu odrzucenia laborystycznej teorii wartości przez anarchokapitalistów i związanej z tym akceptacji pracy najemnej, pobierania odsetek i czynszów – większość anarchistów uznaje te praktyki za formę władzy, która prowadzi do wykluczenia, hierarchii społecznej, a w konsekwencji do powstania państwa.

Illegalizm

Illegalizm – nurt myśli anarchistycznej wyrosły na gruncie anarchoindywidualizmu na początku XX wieku w krajach Europy Zachodniej. Stanowił rozwinięcie kierunku głoszącego tzw. propagandy czynu i postulował całkowitą wolność jednostki, wyzwolenie ze wszystkich zasad społecznych, w tym obowiązującego prawa. W odróżnieniu jednak od wcześniejszych koncepcji anarchistycznych, jakie nakazywały łamanie prawa w imię idei (np. poprzez dokonywanie zamachów), illegalizm dopuszczał popełnianie przestępstw w imię prywatnych dążeń, niemających szerszych podstaw ideologicznych.

Decentralizm

Decentralizm lub wolnościowy municypalizm najczęściej nie jest uważany za nurt anarchizmu, jednak posiada z nim wiele wspólnych elementów. Według decentralistów państwo powinno zostać zniesione, a władza zdecentralizowana do poziomu wolnego miasta lub gminy jednak posiadającego wszystkie prawa co państwo i wyposażonego we wszystkie instytucje państwowe, stąd decentralizmu nie zalicza się z reguły do anarchizmu. Decentraliści najczęściej także odrzucają kapitalizm i opowiadają się za demokracją uczestniczącą.

Agoryzm

Agoryzm to anarchistyczna doktryna założona przez Samuela Edwarda Konkina III, której celem jest utworzenie wolnego społeczeństwa, w którym „wszystkie związki międzyludzkie są dobrowolne”. Jako rodzaj anarchizmu rynkowego, jest zaliczany do anarchokapitalizmu lub anarchoindywidualizmu. Kładzie strategiczny nacisk na budowanie rynkowych instytucji alternatywnych – szarej strefy; tego typu działalność nazywa „kontrekonomią”. Agoryści odrzucają uczestnictwo w polityce oraz głosowanie.

Agoryści są „miękkimi własnościowcami”. To znaczy, że uważają własność za prawo naturalne, ale jednocześnie, w przeciwieństwie do „twardych własnościowców” uważają, że w wolnym społeczeństwie mogą istnieć także kolektywne i użytkowe formy własności.

Anarchizm jako ruch społeczny

Okres I Międzynarodówki

Ruch anarchistyczny zaczął się formować na przełomie lat 60 i 70 XIX. na bazie proudhonistycznych i anarchokolektywistycznych tendencji w I Międzynarodówce; powstał więc od razu jako ruch internacjonalistyczny. Po początkowej współpracy z marksistami, w Międzynarodówce nastąpił rozłam – anarchokolektywiści na czele z Michałem Bakuninem oskarżali marksistów o autorytaryzm oraz dążenie do zastąpienia krytykowanego przez socjalistów panowania klasowego burżuazji panowaniem nowej klasy biurokratów państwowych.

Anarchizm skupiał się wówczas w poszczególnych sekcjach krajowych Międzynarodówki, z których część przetrwała rozpad organizacji spowodowany sporem między tymi dwoma nurtami socjalizmu lub dała początek nowym organizacjom anarchistycznym (np. Federacja Jurajska, lub sekcja hiszpańska, która zapoczątkowała Federacji Robotników Regionu Hiszpanii).

Anarchiści brali udział w Komunie Paryskiej, której nadali federalistyczny charakter i która została przez nich powitana jako rewolucja społeczna zmierzająca nie tylko do wprowadzenia socjalizmu, ale socjalizmu bezpaństwowego, a także federalistycznym powstaniu kantonalistów w Hiszpanii.

Komuna Paryska

Komuna Paryska 1871 roku odegrała ważną rolę w rozwoju zarówno idei, jak i ruchu anarchistycznego. Bakunin wówczas napisał komentarz, że „rewolucyjny socjalizm [tj. anarchizm] dopiero przepuścił pierwszą próbę uderzenia i praktycznego urzeczywistnienia podczas Komuny Paryskiej” [Bakunin o anarchizmie]”. Komuna Paryska została utworzona po przegranej Francji w wojnie francusko-pruskiej. Francuski rząd próbował wysłać żołnierzy, aby odebrali działa paryskiej Gwardii Narodowej. Miało to zapobiec dostaniu się ich w ręce ludności. Żołnierze odmówili otworzenia ognia do szydzącego z nich tłumu i zwrócili swoją broń przeciwko własnym oficerom. Był to osiemnasty marca; zaczęła swe istnienie Komuna.

Wielu anarchistów odgrywało istotną rolę w Komunie – na przykład Louise Michel, bracia Reclus i Eugene Varlin (później zamordowany podczas represji po stłumieniu Komuny). Jeżeli chodzi o reformy zainicjowane przez Komunę, takie jak: ponowne otwarcie zakładów pracy jako spółdzielni, to anarchiści mogli ujrzeć, jak ich pomysły stowarzyszeń robotniczych zaczęły się realizować. Do maja 43 zakłady pracy były kierowane wspólnie, a Muzeum Luwru pełniło funkcję fabryki amunicji i broni kierowanej przez radę robotniczą. Powtarzając postulaty Proudhona zebranie Związku Mechaników i Stowarzyszenia Robotników Metalurgicznych stwierdziło, że „nasze wyzwolenie ekonomiczne. .. może być uzyskane tylko poprzez tworzenie stowarzyszeń robotniczych, które same w sobie mogą przekształcić nasze położenie – tych, co pobierają płace, uczynić stowarzyszonymi”. Uczestnicy owego zebrania dali instrukcje swoim delegatom do Komisji Komuny ds. Organizacji Pracy, aby wspierali następujące cele:

• „Zniesienie wyzysku człowieka przez człowieka, ostatniej pozostałości niewolnictwa;
• „Organizowanie pracy w stowarzyszeniach wzajemnej pomocy, nierozdzielnych od kapitału”

W ten sposób mieli nadzieję na zapewnienie realizacji postulatu, że „równość nie może pozostać pustym słowem” w Komunie. [Komuna Paryska roku 1871: spojrzenie z lewej strony, pod redakcją Eugene Schulkinda]. Związek Inżynierów przegłosował na zebraniu 23 kwietnia, że od tej pory celem Komuny powinna być „ekonomiczna emancypacja”, która winna „organizować pracowników drogą stowarzyszeń, w których panowałaby wspólna odpowiedzialność”, aby „powstrzymać wyzysk człowieka przez człowieka” [zacytowane przez Stewarta Edwardsa, Komuna Paryska roku 1871].

Po upadku Komuny Paryskiej oraz represjach wobec ruchu robotniczego, a także rozpadzie I Międzynarodówki, ruch anarchistyczny uległ rozproszeniu, do czego przyczyniły się także postawy ówczesnych anarchokomunistów, będących zwolennikami działalności w niewielkich grupach niekoordynujących swojej działalności. Zaczął się za to rozwijać w nowych regionach – Ameryce Północnej i Południowej – dzięki fali uchodźców z Europy.

Anarchokomunizm i „propaganda czynem”

W tym okresie rozpadu ruchu anarchiści zwrócili się w kierunku tzw. czynu indywidualnego. Taktyka wywodziła się od koncepcji „propagandy czynem” Paula Brousse. Chodziło o lokalne powstania, które miały przerodzić się w rewolucję społeczną (np. rewolucja naftowa albo powstanie we włoskiej prowincji Benevento m.in. Errico Malatesta). Ten rodzaj działalności nie przyniósł efektów, a rozproszenie ruchu oraz represje sprawiły, że przerodził się w zamachy na przedstawicieli władz (wzór pochodził też od Narodnej Woli, która w 1881 dokonała udanego zamachu na Aleksandra II – w tym samym roku anarchistyczny kongres w Londynie zaakceptował metody „narodowolców”).

Podejmowano kilkakrotnie – i bez powodzenia – próby powołania do życia nowej organizacji międzynarodowej (już na kongresie anarchistycznym w Londynie w 1880 r. formalnie powołano do życia tzw. Czarną Międzynarodówkę, która jednak faktycznie nie funkcjonowała). Wyjątkiem była Hiszpania, gdzie anarchokolektywizm przetrwał dłużej i gdzie zorganizowany ruch anarchistyczny istniał w postaci Organizacji Anarchistycznej Regionu Hiszpanii (hiszp. Organización Anarquista de la Región Española), wywodzącej się z Federacji Robotników Regionu Hiszpanii. (Hiszpański ruch anarchistyczny wyróżniał się też tym, że tamtejsi działacze próbowali budować „kontrspołeczeństwo”: nowe, już uformowane relacje społeczne, które w odpowiednim momencie miały zastąpić stare).

Nastąpiło zupełne oderwanie się od ruchu marksistowskiego; anarchiści zostali wykluczeni przez socjaldemokratów z kongresu założycielskiego II Międzynarodówki w 1889 r.

Anarchizm a marksizm

Anarchizm i marksizm to ideologie skrajnie lewicowe wywodzące się z socjalizmu jednak ruchy te oddzieliły się od ruchu socjalistycznego na przełomie XIX i XX wieku, uważając dotychczasowe metody działania za nieskuteczne, a liderów partii i organizacji socjalistycznych – za niejednokrotnie zdradzających swoje deklarowane ideały. W odróżnieniu od ideologii marksistowskiej, anarchizm opowiada się za zniesieniem państwa i własności prywatnej od razu po rewolucji zaś według marksistów pierwszym etapem po rewolucji miało być nacjonalizacja środków produkcji potem dopiero stworzenie społeczeństwa bezklasowego, a na koniec zniesienia państwa.

Marksiści jako sposób osiągnięcia swych celów stawiali na dyktaturę proletariatu pod przywództwem partii, która miała prowadził lud do pełnego osiągnięcia swych celów, który nazywali komunizmem zaś czas dyktatury proletariatu i budowy społeczeństwa bezklasowego był nazywany przez nich czasem socjalizmu.

W przeciwieństwie do marksizmu, anarchiści odrzucali ideologię państwa dyktatury proletariatu, występując również przeciwko jakimkolwiek próbom organizacji klasy robotniczej w partie, lecz nie w związki; odwoływali się do terroru indywidualnego, niektórzy anarchiści kwestionowali sensowność i skuteczność masowej walki rewolucyjnej jednak według Bakunina, kapitalizm i państwo można obalić jedynie rewolucją.

Ostateczny cel anarchistów, jak i marksistów był ten sam, czyli doskonałe, egalitarne społeczeństwo uwolnione od instytucji państwa, stan ten przez anarchistów miał być nazywany anarchią, a przez marksistów komunizmem.

Ruch związkowy

Pod koniec lat 90. XIX w. w ruchu anarchistycznym zaczęły pojawiać się głosy wzywające do rewizji dotychczasowej postawy – jednym z pierwszych był Kropotkin, który wzywał do powrotu do masowego ruchu robotniczego podobnego do I Międzynarodówki, a także francuski działacz związkowy Fernand Pelloutier, w którego opinii zalążkiem samorządnego społeczeństwa powinny stać się związki zawodowe.

Najważniejsza debata na ten temat odbyła się na międzynarodowym kongresie anarchistycznym w Amsterdamie, w 1907 r. Zwolennicy syndykalizmu, tacy jak Pierre Monatte, starli się na nim ze zwolennikami „czystego” anarchizmu (Malatesta). W rezolucji końcowej kongresu uznano związki zawodowe „za stowarzyszenia wytwórców, które mogą służyć przekształceniu kapitalistycznego społeczeństwa w społeczeństwo anarchokomunistyczne”. Ostatecznie nastąpiła fuzja ruchu związkowego i anarchizmu w postaci anarchosyndykalizmu, który stał się w następnych latach nurtem dominującym w ruchu anarchistycznym. W 1922 r. powstała również federacja anarchosyndykalistycznych związków zawodowych – Międzynarodowe Stowarzyszenie Pracowników.

Oprócz tego powstało również wiele związków odwołujących się do rewolucyjnego syndykalizmu, samorządności i akcji bezpośredniej, na które anarchizm mocno wpłynął, nieuważanych jednak za w pełni anarchistyczne, np. Robotnicy Przemysłowi Świata czy też wzorowany na nim związek Robotnicy Przemysłowi Afryki (jeden z pierwszych związków zawodowych zrzeszających czarnych i białych robotników w dominium brytyjskim w Afryce, zał. 1917)

Rewolucje z początków XX w.

Anarchiści brali udział w rewolucji 1905 r. w Rosji i na ziemiach zaboru rosyjskiego (zob. anarchiści w rewolucji 1905); zaznaczyli swoją obecność w rewolucji meksykańskiej w 1910 (np. Ricardo Flores Magón).

Uczestniczyli w rewolucji rosyjskiej 1917 r. (lutowej i październikowej). Wielu anarchistów poparło początkowo bolszewików z uwagi na głoszony przez nich w 1917 r. (choć później niezrealizowany) program ustroju opartego na radach robotniczych i likwidacji państwa. Bolszewicy szybko jednak zwrócili się przeciwko anarchistom oraz innym nurtom socjalistycznym (np. socjalistom-rewolucjonistom), czego punktem kulminacyjnym było powstanie w Kronsztadzie w 1921 r. oraz walka toczona na Naddnieprzu i Zaporożu przez Rewolucyjną Armię Powstańczą Nestora Machno.

Ruch anarchistyczny był również aktywny w Niemczech w czasie rewolucji listopadowej; anarchiści brali udział w Bawarskiej Republice Rad (m.in. Gustav Landauer, Erich Mühsam, B. Traven).

Na początku XX w. ruch anarchistyczny zaczął się również rozwijać w Azji, zwłaszcza Japonii i Chinach. W tym ostatnim kraju opierał się głównie na anarchokomunizmie; anarchiści byli aktywni w ruchu związkowym (pierwsze nowoczesne chińskie związki zawodowe były dziełem anarchistów), a także w ruchu reform kulturalnych (np. uniwersytetów robotniczych) w okresie rewolucji 1911 r. i po niej. Anarchizm stracił jednak swoje wpływy w latach 20. na rzecz bolszewizmu przenikającego z Rosji po rewolucji październikowej, choć udało mu się rozpowszechnić pewne idee federalistyczne i samorządowe poza samym ruchem anarchistycznym.

Rewolucja w Hiszpanii

Hiszpański ruch anarchistyczny skupił się wokół utworzonej w 1910 r. Krajowej Konfederacji Pracy oraz powstałej 17 lat później Iberyjskiej Federacji Anarchistycznej. Obie organizacje odgrywały istotną rolę w walce przeciwko nacjonalistom i faszystom podczas hiszpańskiej wojny domowej. Wraz z wybuchem wojny rozpoczęła się anarchistyczna rewolucja, podczas której anarchiści próbowali stworzyć samorządną gospodarkę i bezpaństwowe społeczeństwo. Rewolucja spotkała się z oporem stalinowców i frankistów, wskutek czego poniosła porażkę.

W burzliwych dniach po 19 lipca 1936 władza i inicjatywa naprawdę spoczywały w rękach szeregowych członków CNT i FAI. To właśnie zwyczajni ludzie, bez wątpienia pod wpływem FAIstas (członków FAI) i bojowników CNT, byli tymi, którzy po pokonaniu faszystowskiej rebelii uruchomili na nowo produkcję, podział dóbr i ich konsumpcję (oczywiście według bardziej egalitarnych zasad), a także organizowali milicje i zgłaszali się do nich na ochotnika (dziesiątkami tysięcy). Milicje te miały zostać wysłane w celu oswobodzenia tych części Hiszpanii, które znajdowały się pod rządami Franco. Wszystkimi możliwymi sposobami klasy pracujące Hiszpanii tworzyły za pomocą swoich własnych działań nowy świat, oparty na ich własnych ideach sprawiedliwości społecznej i wolności – ideach inspirowanych oczywiście przez anarchizm i anarchosyndykalizm.

Naoczne świadectwo George’a Orwella dotyczące rewolucyjnej Barcelony pod koniec grudnia 1936 roku przedstawia wyrazisty obraz społecznej transformacji, jaka się rozpoczęła: „Anarchiści mieli wciąż faktyczną kontrolę nad Katalonią, a rewolucja znajdowała się jeszcze w pełnym rozpędzie. Każdemu, kto był tutaj od początku, prawdopodobnie zdawało się już w grudniu czy styczniu, że rewolucyjny okres zmierza ku końcowi; ale gdy ktoś przybył prosto z Anglii, to dla niego wygląd Barcelony był nieco wstrząsający i przytłaczający. Po raz pierwszy w życiu znalazłem się w mieście, gdzie klasa robotnicza znajdowała się u steru. Praktycznie każdy budynek, niezależnie od rozmiarów, został przejęty przez robotników i przyozdobiony czerwonymi flagami lub czerwono-czarną flagą anarchistów; na każdej ścianie został namazany sierp i młot oraz inicjały rewolucyjnych stronnictw; niemal w każdym kościele pozostawiono tylko gołe ściany, a obrazy spalono. Tu i ówdzie kościoły były systematycznie demolowane przez bandy robotników. Każdy sklep i kawiarnia posiadały napis, mówiący, że zostały skolektywizowane; nawet miejsca pracy pucybutów zostały skolektywizowane, a ich skrzynki pomalowane na czerwono-czarno. Kelnerzy i nadzorcy sklepowi patrzyli ci prosto w twarz i traktowali cię jak równego sobie. Służalcze, a nawet grzecznościowe formy zwracania się do rozmówców na jakiś czas zanikły. Nikt nie mówił ‘Sentilde’ ani ‘Don’, ani nawet ‘Usted’; każdy zwracał się do każdego ‘towarzyszu’ albo ‘ty’, i mówił ‘Salud!’ zamiast ‘Buenos dias’. Przede wszystkim, istniała wiara w rewolucję i przyszłość, uczucie nagłego wyłonienia się ery równości i wolności. Ludzkie istoty próbowały się zachowywać jak ludzkie istoty, a nie jak trybiki w kapitalistycznej maszynie” [W hołdzie Katalonii].

W objętej ruchami rewolucyjnymi republikańskiej części Hiszpanii, na większości terenów pozbyto się władzy. Na ich miejscu powstały komitety rewolucyjne, rady, gminy, samorządy, komuny zdominowane przez anarchistów i socjalistów. Większość fabryk przeszła w ręce robotników, kolektywizowano wsie. Kolektywy zaczęły budować własne zaplecza: nowe szkoły, gazety. Otwarto I udostępniono publicznie muzea i biblioteki. Rozpoczęto produkcję żywności, organizowano teatry. Odbywały się comiesięczne spotkania, na których w obecności wszystkich podejmowano decyzje dotyczące kolektywów. W wielu regionach wycofano pieniądze, a zwiększając hodowle, handel i produkcję nastawiono się na wymianę

Ruch anarchistyczny po II wojnie światowej

Rok 1939, będący końcem wojny domowej w Hiszpanii był zarazem początkiem II wojny światowej, z której międzynarodowy ruch anarchistyczny wyszedł prawie zupełnie rozbity. Jego odrodzenie nastąpiło dopiero w latach 60.

Z jednej strony zaczął odradzać się wcześniejszy ruch anarchistyczny – np. w 1968 r. na kongresie w Carrarze powstała Międzynarodówka Federacji Anarchistycznych zrzeszająca federacje anarchistyczne z różnych krajów – a z drugiej strony stał się aktywny na polu kontrkultury (m.in. provosi czy ich późniejsi naśladowcy w Polsce – Pomarańczowa Alternatywa). Częściowo inspirowane anarchizmem były wydarzenia maja 1968; jego wpływ zaznaczył w takich ruchach jak sytuacjonizm, Nowa lewica, Zieloni, a później także niektórych subkulturach młodzieżowych (punk, hardcore, rastafari).

W ruchu anarchistycznym pojawiły się również postawy kładące większy nacisk na cząstkowe rozwiązania polityczne i ekonomiczne możliwe do realizacji natychmiast (np. demokracja uczestnicząca) czy też próby tworzenia „alternatywnego społeczeństwa”, jednak bez rezygnacji z dążeń do głębszych zmian społecznych. W ten sposób obok „klasycznych” organizacji – takich jak Federacja Anarchistyczna czy anarchosyndykalistyczne związki zawodowe – pojawił się m.in. ruch squaterski.

Alterglobalizm

Począwszy od lat 90. XX wieku, wpływy anarchizmu są obecne także w ruchu alterglobalistycznym. Anarchiści dążą do zjednoczenia świata i narodów, ale przeciwstawiają się globalizacji, gdyż uważają ją za proces prowadzący do wyzysku i globalnego zniewolenia ludzkości. Z tego powodu ruch anarchistyczny jest często nazywany ruchem alterglobalistycznym.

Jako ruch alterglobalistyczny przeciwstawia się ponadnarodowym organizacjom, będącym częściowo lub zupełnie poza kontrolą społeczeństwa, takim jak G7, G20, WTO, NATO, UE, Bank Światowy czy koncepcji Nowego porządku świata i rządu światowego.

Wielu anarchistów jest aktywnie zaangażowanych w ruch antyglobalistyczny. Widzą oni korporacyjną globalizację jako neokolonialistyczną próbę wykorzystania przymusu ekonomicznego w skali światowej, prowadzoną przez instytucje państwowe, takie jak Bank Światowy, Światowa Organizacja Handlu (WTO), G7 i Światowe Forum Ekonomiczne. Globalizacja to termin, który ma różne znaczenie dla różnych frakcji anarchistycznych. Wielu anarchistów używa tego terminu do określenia neokolonializmu lub kulturalnego imperializmu. Inni, szczególnie anarchokapitaliści, używają „globalizacji” do określenia ogólnoświatowej ekspansji podziału pracy i handlu. Uważają je za korzystne, o ile nie występuje interwencja rządów. Anarchokapitaliści postrzegają ogólnoświatową ekspansję podziału pracy w ramach handlu („globalizacja”) jako dar. Jednak sprzeciwiają się regulacji i kartelizacji nałożonym przez Bank Światowy, Światową Organizację Handlu (WTO) itp. oraz porozumienia „handlu zarządzanego”, takie jak Północnoamerykański Układ Wolnego Handlu (NAFTA) i Strefa Wolnego Handlu Ameryki Środkowej (CAFTA). Wielu również sprzeciwia się rozporządzeniom cenowym emitowanym przez banki centralne, w efekcie obniżającym wartość pieniądza i doprowadzającym do konfiskaty mienia.

Grupy takie jak Reclaim the Streets były wśród inicjatorów tzw. ruchu antyglobalistycznego. The Carnival Against Capitalism w dniu 18 czerwca 1999 r., jest powszechnie uważany za pierwszy z głównych antyglobalistycznych grup. Anarchiści, tacy jak WOMBLES, przy okazji odegrali znaczącą rolę w planowaniu, organizowaniu, a także realizacji kolejnych protestów. Protesty często były organizowane na zasadach anarchistycznych bezpośredniego działania, z ogólną tolerancją dla wielu różnych działalności.

Zobacz też

• symbolika anarchistyczna
• anarchizm w Polsce
• skrajna lewica

Bibliografia

• Daniel Guérin Anarchism. From Theory to Practice, New York 1970. ISBN 0-85345-175-3.
• Daniel Grinberg Ruch anarchistyczny w Europie Zachodniej, 1870–1914, Warszawa 1994. ISBN 83-01-11296-4.
• Lucien van der Walt Anarchism and Syndicalism in South Africa, 1904–1921: Rethinking the history of labour and the left, Johannesburg 2007.
• Anarchia, państwo, utopia, Robert Nozick, Fundacja „Aletheia”, 1999. ISBN 83-87045-36-5.
• Ku bezkresom utopii: problematyka absolutnej wolności jednostki w działalności i poglądach Michała Bakunina, Adam Duszyk, Radomskie Towarzystwo Naukowe, 2004. ISBN 83-88100-09-2.
• Anarchizm: (źródła, jego twórcy, metody walki), Wincenty Kołodziej, Wydawnictwo Adam Marszałek, 2009. ISBN 978-83-7611-581-8.
• Polski ruch anarchistyczny wobec współczesnych wyzwań politycznych, Paweł Malendowicz, Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa im. Stanisława Staszica w Pile, 2007. ISBN 83-89795-29-9.
• Anarchizm: rzecz o nieziszczalnej wolności, Jerzy Muszyński, Wyd. Ministerstwa Obrony Narodowej, 1982. ISBN 83-11-06811-9.
• Pod czarnym sztandarem: anarchizm w Polsce po 1980 roku, Radosław Antonów, Wyd. Uniwersytetu Wrocławskiego, 2004. ISBN 83-229-2498-4.
• Michała Bakunina filozofia negacji, Jacek Uglik, Wyd. Aletheia, Warszawa 2007. ISBN 978-83-61182-08-5.

Linki zewnętrzne

• Anarchistyczne F.A.Q. Anarchizm – najczęściej zadawane pytania
• Centrum Informacji Anarchistycznej
• Polska Anarchopedia – Encyklopedia Anarchizmu
• Ruch anarchistyczny w świetle teorii ruchów społecznych Piotr Prokopowicz
• Federacja Anarchistyczna
• Rozbrat
• Grecja w Ogniu