Bazylika kolegiacka św. Piotra i Pawła w Kruszwicy

Kolegiata św. Apostołów
Piotra i Pawła oraz Narodzenia NMP

AK.I.11a/233 z dnia 8.03.1933 oraz 268 z 17.06.1959
Bazylika mniejsza, kościół parafialny, kolegiata
Kolegiata w Kruszwicy
Państwo	Polska
Województwo	kujawsko-pomorskie
Miejscowość	Kruszwica
Wyznanie	katolickie
Kościół	rzymskokatolicki
Parafia	Świętych Apostołów Piotra i Pawła w Kruszwicy
Wezwanie	Świętych Apostołów Piotra i Pawła oraz Narodzenia NMP
Wspomnienie liturgiczne	Świętych Apostołów Piotra i Pawła
Historia Data rozpoczęcia budowy 1120 Data zakończenia budowy 1140
Dane świątyni Świątynia • materiał bud. • piaskowiec i granit Wieża kościelna • liczba wież 1 Liczba naw 3
Położenie na mapie Kruszwicy Kolegiata św. Apostołów Piotra i Pawła oraz Narodzenia NMP
Położenie na mapie Polski Kolegiata św. Apostołów Piotra i Pawła oraz Narodzenia NMP
Położenie na mapie województwa kujawsko-pomorskiego Kolegiata św. Apostołów Piotra i Pawła oraz Narodzenia NMP
Położenie na mapie powiatu inowrocławskiego Kolegiata św. Apostołów Piotra i Pawła oraz Narodzenia NMP
Położenie na mapie gminy Kruszwica Kolegiata św. Apostołów Piotra i Pawła oraz Narodzenia NMP
52°40′47″N 18°19′37″E
Strona internetowa

Kolegiata św. Piotra i Pawła oraz Narodzenia NMP w Kruszwicy – jeden z najlepiej zachowanych zabytków architektury romańskiej w Polsce znajdujący się w Kruszwicy.

Budowla zachowała prawie nienaruszony układ przestrzenny i bryłę, poza przebudowaną w XVI wieku fasadą zachodnią. Wnętrze w całej swej surowości i prostocie form w wysokim stopniu nosi cechy autentycznej bazyliki romańskiej. Czas budowy kolegiaty w Kruszwicy to lata 1120–1140 przypadające na młodość wielkiego kościelnego. Pierwotnie była prawdopodobnie siedzibą biskupstwa, które około 1148 przeniesiono do Włocławka. Kolegiata jest trójnawową, filarową bazyliką zbudowaną na planie krzyża łacińskiego. Wzniesioną ją z granitu i piaskowca. Posiada pięć absyd o różnej wielkości i jedną ceglaną wieżę.

Historia i architektura

Kolegiata-widok od strony absyd

Wieża kościoła

Wnętrze (nawa główna i prezbiterium)

Piaskowcowa płyta nagrobna Zofii Oporowskiej

Kolegiata jest orientowaną, trójnawową bazyliką filarową z transeptem. Prezbiterium jest wyodrębnione, kwadratowe, jednoprzęsłowe zakończone półkolistą absydą. Po obu jego stronach znajdują się prostokątne aneksy od wschodu zamknięte absydami, powstałe jeszcze w XII wieku. Absydy znajdują się również na wschodniej ścianie transeptu. Od zachodu pierwotnie wznosiła się dwuwieżowa fasada z emporą w przestrzeni międzywieżowej. Część zachodnia posiadała układ dwuwieżowy z wieżami na przedłużeniu naw bocznych. W XVI wieku zniekształcono pierwotną bryłę kościoła, obniżając wieże do poziomu nieco wyższego od ścian naw bocznych, a na osi kościoła wznosząc jedną, ceglaną wieżę.

W przyziemiu między wieżami zachowało się sklepione pomieszczenie o trudnym do identyfikacji przeznaczeniu. Na piętrze znajduje się zrekonstruowana zapewne w XIX wieku, otwarta na nawę empora, do której przylega w wieży północnej niewielka salka, której rola mogła się zmieniać wraz z losami budowli. Badania M. Wiewióry pod kierunkiem J. Chudziakowej w latach 1995–1998 ujawniły dwa odcinki fundamentowych ław przy absydach prezbiterium i południowego ramienia transeptu, równoległe do fundamentów istniejących murów, ale z nimi nieprzewiązane, założone na identycznej głębokości. Zapewne więc jeszcze w trakcie budowy nastąpiła zmiana pierwotnej koncepcji układu. Właśnie w jej wyniku między prezbiterium a ramiona transeptu wbudowano aneksy. Korpus nawowy i prezbiterium od początku były przekryte drewnianym stropem. W przyziemiu wieży północnej i przestrzeni międzywieżowej zachowały się sklepienia rozpięte na skrzyżowanych gurtach. Para nadwieszonych pilastrów na ścianie tęczowej wskazuje na pierwotną obecność gurtów między ramionami transeptu a skrzyżowaniem.

Jedno z wejść do kolegiaty

Swastyka na murze kolegiaty

Kolegiata jest murowana z ciosów piaskowcowych i eratykowych, wśród których około 60% stanowią granity i granodioryty. Piaskowce budują głównie wyższe partie murów, a eratyki dolne. Badania piaskowców wykazały, że są to piaskowce kwarcytowe wieku mioceńskiego, pochodzące z kamieniołomów rejonu Brzeźna koło Konina. Natomiast detal architektoniczno-rzeźbiarskie wykonano z piaskowca i granitu. Ściany absydy kaplic przyprezbiterialnych z ciosów piaskowcowych bardzo starannie opracowanych, natomiast sklepienie absyd transeptu z drobnych, nieobrobionych kamieni i okrzesków obficie zalanych zaprawą. Z dekoracji rzeźbiarskiej zachowały się cztery portale. Dwa osadzone w południowej ścianie nawy są dwuskokowe, zamknięte półkoliście reprezentują tym dwukolumnowy. Portal bliżej transeptu posiada archiwoltę o prostokątnym przekroju i głowice kolumn z motywem bardzo uproszczonych liści. Portal bliżej wieży ma archiwoltę w kształcie wałka i proste głowice kostkowe. Portal znajdujący się w płd. ramieniu transeptu nie jest osadzony w niszy, co może sugerować jego wcześniejsze obramowanie. Na tympanonie widnieje relief równoramiennego krzyża. Bazy wszystkich kolumn są ozdobione szponami. Portal w płn. ramieniu transeptu ma najprostszą formę prostokątnego ościeża z nadprożem w postaci półkolistego tympanonu otoczonego płaską archiwoltą. Pierwotnie pełnił zapewne rolę porta mortuorum. Otwory okienne uległy poszerzeniu, z wyjątkiem okien w absydach kaplic przyprezbiterialnych i absydach transeptu. Istnieją dodatkowe otwory okienne wybite w różnych okresach. W kościele znajdują się XVII-wieczne marmurowe płyty poświęcone początkom kościoła i pierwszym biskupom. W północny portal ściany wmurowano płytę nagrobną Zofii Oporowskiej (zm. 1500), żony Jana Oporowskiego, starosty kruszwickiego.

W 1945 w absydach transeptu natrafiono na dolne partie pierwotnych ołtarzy murowanych z ciosów. W tym czasie na obramieniu arkad międzynawowych zostały też odsłonięte fragmenty polichromii o motywach geometrycznych i alternacji kolorów: czerwonego, białego i niebieskiego. Wspomniane już prace archeologiczne z lat 1995–1998 definitywnie wykazały, że do kościoła nie przylegały nigdy zabudowania klasztorne, chociaż istniejące rozmieszczenie portali, charakterystyczne dla kościołów powiązanych z klasztorem, sugerowało taką możliwość.

Kalendarium

• 1120 – rozpoczęcie budowy kościoła
• około 1125 – przerwa w budowie, a następnie odnowa budowy
• 1140 – zakończenie budowy
• XII wiek – bazylika pełni funkcję katedry
• XVI wiek – nadbudowanie ceglanej wieży
• XVII/XVIII wiek – barokizacja wnętrza kościoła
• 1856–1859 – restauracja kościoła według projektu architekta Hussnera. Zniszczenie charakteru romańskiej świątyni
• 1954–1956 – usunięcie pseudoromańsko-gotyckiej innowacji i nadanie budynkowi dawnego kształtu

Zobacz też

• Parafia Świętych Apostołów Piotra i Pawła w Kruszwicy
• Skarbiec kruszwickiej Kolegiaty

Bibliografia

• J. Grześkowiak: Kruszwica – zarys monograficzny. Toruń, 1965.
• T. Mroczko: Polska sztuka romańska i przedromańska.
• Zygmunt Świechowski: Sztuka romańska w Polsce. Warszawa: Arkady, 1990. Brak numerów stron w książce
• M. Walicki: Sztuka polska przedromańska i romańska do schyłku XIII wieku.

Linki zewnętrzne

• Romański kościół kolegiacki w Kruszwicy
• Kolegiata św. Piotra i Pawła w Kruszwicy. radiotravel.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-05-01)].
• Kościół pw. śś. Piotra i Pawła w Kruszwicy na stronie gminy Kruszwica. kruszwica.um.gov.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-05-29)].
• Gmina Kruszwica. kruszwica.um.gov.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2012-12-16)].
• Kolegiata śś. Piotra i Pawła Kruszwica. [dostęp 2010-02-23].