Adam Kazimierz Czartoryski
Pogoń Litewska | |
Rodzina | |
---|---|
Data i miejsce urodzenia | |
Data i miejsce śmierci | |
Ojciec | |
Matka | |
Żona | |
Dzieci |
Teresa Czartoryska, |
Odznaczenia | |
Adam Kazimierz Joachim Ambroży Marek Czartoryski książę na Klewaniu i Żukowie herbu Pogoń Litewska, pseud. i krypt.: A. C. G. Z. P. P.; Ad. Cz.; Daniel Belgram, kamerdyner J. K. Mci; W. Imci Pan Daniel Belgram, starosta malczewski; A. Dantiscus; Doświadczyński; Mikołaj Doświadczyński; Morzygodzina; Philhellène; Wincenty Turski; Theatralski(?), (ur. 1 grudnia 1734 w Gdańsku, zm. 19 marca 1823 w Sieniawie) – polityk, dramatopisarz, krytyk literacki i teatralny, publicysta, mecenas sztuki, przywódca Stronnictwa Patriotycznego, feldmarszałek austriacki od 1805 roku[1], członek Komisji Edukacji Narodowej w latach 1773-1792[2], generał lejtnant komenderujący 1 i 2 Dywizją wojsk litewskich, szef Gwardii Pieszej Wielkiego Księstwa Litewskiego w latach 1765-1783[3], marszałek Trybunału Głównego Wielkiego Księstwa Litewskiego w 1782 roku[4]
Życiorys
Był synem Augusta Aleksandra, wojewody ruskiego, i Marii Zofii Sieniawskiej (primo voto Denhoff), jego żoną była Izabela z domu Flemming, z którą miał 6 dzieci, w tym Adama Jerzego i Konstantego Adama[5]. Początki wykształcenia odebrał w domu pod okiem francuskich guwernerów. W roku 1752 wyjechał na dalsze studia do Drezna, Brukseli i Włoch (początkowo towarzyszył mu ochmistrz, eks-jezuita i awanturnik Monet). Trzy lata później (1755) pojechał z pierwszą misją dyplomatyczną do Wiednia.
Wybrany posłem na sejm 1756 roku z ziemi lwowskiej[6]. Z woli ojca został wysłany w roku 1757 na dalsze nauki do Anglii. Po powrocie do Polski posłował na sejmy w latach: 1758, 1760 i 1762. W tym okresie (1758) został generałem ziem podolskich i przedstawicielem obozu reform. W roku 1759 wyjechał do Petersburga dla zjednania sobie poparcia politycznego dla familii Czartoryskich. Jego ojciec przygotowywał go do przyszłej roli króla polskiego. Poseł ziemi halickiej na sejm 1760 roku[7]. W roku 1761 poślubił zamożną Izabelę Flemming. Był posłem na sejm 1762 roku[8].
Był marszałkiem sejmików województwa ruskiego w: 1761, 1764, 1766 roku[9].
Był marszałkiem konfederacji Czartoryskich w 1764 roku[10]. W 1764 roku był elektorem Stanisława Augusta Poniatowskiego z województwa ruskiego[11], za co otrzymał order Św. Andrzeja. Był posłem na sejm koronacyjny 1764 roku z ziemi sanockiej[12]. W 1766 roku był posłem na Sejm Czaplica z powiatu żydaczowskiego[13]. W roku 1767, jako poseł na Sejm Repninowski, wszedł w skład delegacji, wyłonionej pod naciskiem posła rosyjskiego Nikołaja Repnina, powołanej w celu określenia ustroju Rzeczypospolitej[14]. Jeden z głównych, późniejszych przeciwników króla Stanisława Augusta Poniatowskiego wśród magnaterii.
W 1768 roku Adam Kazimierz Czartoryski został mianowany komendantem Szkoły Rycerskiej, w 1769 roku był członkiem loży wolnomularskiej Trzech Braci[15]. Został później członkiem Komisji Edukacji Narodowej. Członek Departamentu Wojskowego Rady Nieustającej w 1779 roku[16]. Z Gdańskiem związany jako jeden z fundatorów obserwatorium astronomicznego na Biskupiej Górce założonego przez Nataniela Mateusza Wolfa. W 1782 roku był posłem na sejm z województwa wileńskiego[17]. W latach 1788-1792 był posłem na Sejm Czteroletni z województwa lubelskiego[18]. W 1791 był jednym z założycieli Zgromadzenia Przyjaciół Konstytucji Rządowej. Był członkiem polskiej loży masońskiej Trzech Braci.
28 czerwca 1812 został marszałkiem Konfederacji Generalnej Królestwa Polskiego. W 1764 odznaczony Orderem Orła Białego, w 1765 został kawalerem Orderu Świętego Stanisława, w 1762 odznaczony rosyjskim Orderem św. Andrzeja Apostoła Pierwszego Powołania, w 1808 cesarskim Złotego Runa[1] i carskim orderem Świętej Anny[potrzebny przypis]. Właściciel ordynacji międzyrzeckiej. Administratorem majątków księcia Kazimierza Czartoryskiego był Jan Kanty Brandys.
Pochowany został w kościele św. Krzyża w Warszawie.
Twórczość
Autor utworów dramatycznych, np. Panna na wydaniu (1771), Kawa (1779).
Ważniejsze utwory
- Monitor, Gdańsk 1763, nr 1 (wyd. przed 7 sierpnia); nr 1-5 (po 11 września) przedr. wraz z podobiznami R. Kaleta: Monitor z r. 1763, w książce: R. Kaleta, Mieczysław Klimowicz: "Prekursorzy Oświecenia", Wrocław 1953, IBL. Studia Historyczno-Literackie, t. 20, s. 161-168; nr 6 nieznany; nr 7 w zbiorach Starych Druków Ossolineum, podobiznę ogł. B. Górska: "Katalog czasopism XVI-XVIII w. w zbiorach Starych Druków Biblioteki Ossolineum", Ze skarbca kultury 1963, zeszyt 15, pomiędzy s. 144-145, (autorstwo według L. Bernackiego i R. Kalety; J. Rudnicka zakłada autorstwo zbiorowe; miejsce druku ustalił J. Szczepaniec)
- Mowa J. O. Xcia Imci... marszałka sejmu konwokacyjnego miana przy pożegnaniu Stanów Skonfederowanych (Warszawa) 1764
- Panna na wydaniu. Komedia we 2 aktach, wyst. Warszawa około roku 1770 na scenie Korpusu Kadetów; Warszawa 1774 na scenie publicznej; wyd. Warszawa 1771; wyd. następne: Warszawa 1774; zob. Wydania zbiorowe; rękopis (autograf?) znajdował się w Rosyjskiej Publicznej Bibliotece w Petersburgu, sygn.: Pol. XIV, Q. 70; Pol. XIV, Q. 132; odpis znajduje się w Bibliotece PAN Kraków, sygn. 250; egz. edycji z roku 1774 z własnoręcznymi poprawkami autora z początku XIX w. znajduje się w Bibliotece Czartoryskich, sygn. 43343 i w Bibliotece Jagiellońskiej, sygn. 26328, (według D. Garrick: Miss in her Teens or the Medley of Lovers; dedykowane F. Ciszewskiemu)
- "Przedmowa do komedii: Panna na wydaniu", przedr. L. Bernacki: Teatr, dramat i muzyka za Stanisława Augusta, t. 1, Lwów 1925, s. 19-47; autograf znajdował się w zbiorach Rosyjskiej Publicznej Bibliotece w Petersburgu, sygn.: Pol. XIV, Q. 70; egz. edycji z roku 1774 z poprawkami autora z początku XIX w. znajduje się w Bibliotece Czartoryskich, sygn. 43343 i w Bibliotece Jagiellońskiej, sygn. 26328, (rozprawa o sztuce dramatycznej)
- Suum cuique, brak miejsca wydania (1771?); wyd. następne:z rękopisu Ossolineum, sygn. 951/I ogł. R. Pilat Przegląd Polski, rocznik 4 (1869), t. 4, s. 417-436, jako utwór S. Konarskiego, (autorstwo niepewne, przypisywane początkowo Konarskiemu, następnie Czartoryskiemu – przy współautorstwie A. Naruszewicza; W. Konopczyński przypisuje je A. Zamoyskiemu)
- Dumny. Komedia z francuskiego teatru p. Neryko Detusz tłumaczona, z niektórymi do krajowych obyczajów odmianami, a przez młódź szlachecką w Korpusie Kadetów ćwiczącą się reprezentowana, w Warszawie na teatrze kadeckim r. 1773, brak miejsca i roku wydania, wyst. na warszawskiej scenie publicznej w 1774 pt. Hrabia Odętowski, rękopis: Biblioteka Czartoryskich, sygn. 2440, (według Ph. N. Destouches: Le Glorieux)
- "Katechizm moralny dla uczniów Korpusu Kadetów", Zabawy Przyjemne i Pożyteczne 1774, t. 10, cz. 1; wyd. osobne pt. "Katechizm kadecki", Warszawa 1774; wyd. następne: pt. "Katechizm moralny dla uczniów Korpusu Kadetów. Definicje różnych cnót towarzyskich i przepisy wewnętrznej karności Korpusu", Warszawa 1774; pt. "Definicje...", Warszawa 1790; Wilno 1791; pt. "Katechizm kadecki", Warszawa (XVIII w.); brak miejsca wydania (XVIII w.); pt. "Prawidła moralne dla Szkoły Rycerskiej", Warszawa 1824; pt. "Katechizm rycerski", wyd. H. Mościcki, Warszawa 1916, Biblioteka Uniwersytetu Ludowego i Młodzieży Szkolnej nr 177; Warszawa 1925; fragmenty przedr. Bogdan Suchodolski: Idee społeczne doby stanisławowskiej, Warszawa 1948, s. 197-201
- Gracz. Komedia w 5 aktach z francuskiego pa. Reniard wytłumaczona, wyst. Warszawa 1774, wyd. (Warszawa 1774?); wyd. następne: "nowa edycja" Warszawa 1775; zob. Wydania zbiorowe; egz. edycji z roku 1775 z własnoręcznymi poprawkami autora (do sceny 8. aktu II) z początku XIX wieku w Bibliotece Czartoryskich, sygn. 39643, (według J. F. Régnard: Le Joueur)
- Bliźnięta. Komedia w 5 aktach, przetłumaczona z francuskiego p. Reniard, wyst. i wydana: Warszawa 1775, (według J. F. Régnard: Les Ménechmes ou les jumeaux)
- "Obowiązki studenckie przez pytania i odpowiedzi w Departamencie Województw Ruskich", Zabawy Przyjemne i Pożyteczne 1775, t. 11, cz. 1; wyd. osobne: brak miejsca wydania 1775
- Mniejszy koncept jak przysługa. Komedia we 3 aktach przez Daniela Belgrama, przez kamerdynera J. K. Mci, wyst. Warszawa 1777, wyd. Warszawa (1777); rękopis pisany kilku rękami (od s. 34-63 ręką F. Zabłockiego) w Bibliotece Czartoryskich, sygn. 2487; egz. pierwodruku z własnoręcznymi poprawkami autora (od sceny 3. aktu II do sceny 6. aktu III) z początku XIX wieku w Bibliotece Jagiellońskiej, sygn. 71551, (tytuły wymienne: Pysznoskąpski; Mniejszy koncept jak przysługa, czyli Pysznoskąpski)
- Kopia listu IMĆ Pana Doświadczyńskiego do przyjaciela radzącego się względem wyprawienia dzieci do cudzych krajów, Warszawa 1778 (3 wydania), przedr. w: Listy Imci Pana Doświadczyńskiego, Warszawa 1782, (razem z: Drugi list..., List trzeci..., List czwarty...)
- Kawa. Komedia w 1 akcie, Warszawa 1779, fragmenty przedr. Z. Florczak, L. Pszczołowska: Ludzie Oświecenia o języku i stylu, t. 2, Warszawa 1958, egz. pierwodruku z własnoręcznymi poprawkami autora z początku XIX wieku w Ossolineum, sygn. XVIII-5636-III
- "Przedmowa do komedii: Kawa" (w formie listu do J. Szymanowskiego), przedr.: L. Bernacki: Teatr, dramat i muzyka za Stanisława Augusta, t. 1, Lwów 1925, s. 157-165; Z. Florczak, L. Pszczołowska: Ludzie Oświecenia o języku i stylu, t. 1, Warszawa 1958
- List IV. O dramatyce, wyd. w dodatku do Kawa. Komedia w 1 akcie, przedr. L. Bernacki: Teatr, dramat i muzyka za Stanisława Augusta, t. 1, Lwów 1925, s. 166-166c.
- Kalendarz teatrowy dla powszechnej narodu polskiego przysługi dany na rok przestępny 1780, Warszawa (1779); fragmenty przedr. L. Bernacki Exlibris 1920; całość przedr. L. Bernacki: Teatr, dramat i muzyka za Stanisława Augusta, t. 1, Lwów 1925, s. 169-194; egz. unikatowy pierwodruku w Bibliotece Uniwersytetu Warszawskiego, (autorstwo sporne: Czartoryskiemu przypisywał je Estreicher i Bernacki w r. 1920; Bernacki w r. 1925 i M. Rulikowski później przeciwstawili się temu twierdzeniu)
- Drugi list IMĆ Pana Doświadczyńskiego do przyjaciela swego względem edukacji córek, Warszawa 1781, przedr. w: Listy Imci Pana Doświadczyńskiego, Warszawa 1782, (razem z: Kopia listu..., List trzeci..., List czwarty...); fragmenty przedr.: S. Tync: "Komisja Edukacji Narodowej", Wrocław (1954), Biblioteka Narodowa, seria I, nr 126; Z. Florczak, L. Pszczołowska: Ludzie Oświecenia o języku i stylu, t. 2, Warszawa 1958
- Mowa podczas reasumpcji Trybunału w Grodnie 1 maja 1781 przez... miana, brak miejsca wydania (1781)
- List trzeci Doświadczyńskiego (do przyjaciela), zawierający w sobie myśli względem sposobów prowadzenia młodzieży aplikującej się do palestry, Wilno 1782, przedr. w: Listy Imci Pana Doświadczyńskiego, Warszawa 1782, (razem z: Kopia listu..., Drugi list..., List czwarty...)
- List czwarty Doświadczyńskiego do syna przyjaciela swego donoszącego mu, że został obrany deputatem, Wilno 1782, przedr. w: Listy Imci Pana Doświadczyńskiego, Warszawa 1782, (razem z: Kopia listu..., Drugi list..., List trzeci...)
- List Mikołaja Doświadczyńskiego pisany do Teodora Weichardta do Tulczyna radząc jemu, aby się ożenił z Nipuanką, Warszawa 1787, (odpowiedź na broszurę T. Weichardta: Przyczyny, dla których się nie żenię, brak miejsca wydania 1787)
- Przymówienie się J. Oś. Kscia Jmci... w Izbie Senatorskiej na pierwszej sesji sejmowej d. 6 października 1788, brak miejsca i roku wydania, (w czasie Sejmu Czteroletniego wyd. osobno również inne mowy dat.: 20 października 1788, 19 stycznia 1789, 7 października 1790)
- Wypis z Kroniki Witykinda tłomaczony przez Grzegorza a Słupia, decretorum doctora, opata świętokrzyskiego, który żył około roku 1375, z autografu w bibliotece na Łysej Górze znajdującego się, brak miejsca wydania (około roku 1790); wyd. następne (jako utwór F. S. Jezierskiego) w: "F. S. Jezierski: Wybór pism", oprac. Zdzisław Skwarczyński, Warszawa 1952, (wyd. 1 anonimowe; autorstwo sporne, Czartoryskiemu przypisuje je E. Kipa)
- Krótkie uiwadomienie o celu i umyśle, w którym jest pisany romans Tom-Dżon, wyd. w książce: "H. Fielding: Podrzutek, czyli historia Toma-Dżona", t. 1, Warszawa 1793, (tłum. F. Zabłocki)
- Koczyk pomarańczowy. Komedia w 1 akcie, powst. po roku 1798, wyst. Sieniawa, kwiecień 1818; z rękopisu wyd. Z. Zahrajówna; 2 rękopisy z poprawkami Czartoryskiego w Bibliotece Czartoryskich, sygn. 2934, 3108, (według J. A. Ségur: Le Cabriolet jaune), autorstwo sporne: K. Kotowski przypisuje je F. Bernatowiczowi; Z. Zahrajówna ustaliła je na rzecz Czartoryskiego
- Myśli o pismach polskich, z uwagami nad sposobem pisania w rozmaitych materiach, powst. 1801, wyd. Wilno 1801 (właściwie 1810); wyd. następne: Wilno 1812; wyd. K. J. Turowski, Kraków 1860, Biblioteka Polska, zeszyt 10-11
- Mowa... miana na pierwszej sesji dnia 26 czerwca r. 1812 w Senacie. Tegoż mowa w Izbie poselskiej miana..., brak miejsca wydania 1812, (z tegoż sejmu wyd. osobne: 2-krotnie Głos... z 28 czerwca
- "Słowniczek wyrazów polskich znaczących narzędzie muzyczne niegdyś w wojskowym i pokojowym używaniu będące. Słowniczek wyrazów przyjętych do mowy polskiej ze wschodnich języków. Słowniczek niektórych wyrazów polskich mniej używanych", Czasopism Nauk. Księgozbioru Publ. im. Ossolineum 1828, zeszyt 1-3.
Ponadto Czartoryski wydawał odezwy. Artykuły i drobne utwory zamieszczał w czasopismach: Monitor 1763, Pamiętnik Warszawski (1809, m.in. pod pseud. "Morzygodzina"), Zabawy Przyjemne i Pożyteczne (1774-1775). Jest także wysuwany na autora Monitora 1766, nr 65, podpisanego pseud. "Theatralski". Ponadto E. Kipa przypisuje mu autorstwo broszur: Rozmowa Solona z Kadym, (Warszawa 1790); Fragment z rękopisma arabskiego, brak miejsca wydania (1791).
Przekłady
- F. Juvenel de Carlencas: Historia nauk wyzwolonych, przez... francuskim językiem pisana, na polski przełożona ad usum Korpusu Kadetów JKMci, Warszawa 1766, (przy końcu każdego rodzaju nauk dodana jest krótka wiadomość o Polakach "w tej mierze naukami zaszczyconych'); Czartoryski jest autorem przedmowy i rozdziału o języku polskim; autorstwo tłumaczenia sporne: według Jochera i Estreichera tłumaczem jest jezuita W. Górski, wydawcą A. K. Czartoryski
- J. Choisnin: O elekcji Henryka Walezjusza na króla polskiego. Pamiętniki Jana Szoanę, sekretarza Mąluka, biskupa Walencji i radcy tajnej rady królewskiej XVI w. Przełożył z francuskiego Wincenty Turski, Wilno 1818, (z przedmową tłumacza)
- Hātifī: Fragment tiré d'un roman persan intitulé: Les Amours de Léili et Medznoun, par le poète Hitifi, wyd. w: "J. U. Niemcewicz: Pisma różne...", t. 2, Warszawa 1805, s. 336.
Prace edytorskie
- F. Juvenel de Carlencas: Historia nauk wyzwolonych, przez... francuskim językiem pisana, na polski przełożona ad usum Korpusu Kadetów JKMci, Warszawa 1766, (wydano na rozkaz i z poprawkami A. K. Czartoryskiego dla Szkoły Rycerskiej).
Wydania zbiorowe
- Komedie, oprac. Z. Zahrajówna, Warszawa 1955, Teatr Polskiego Oświecenia, (zawartość: Panna na wydaniu. Komedia we 2 aktach; Gracz. Komedia w 5 aktach z francuskiego pa. Reniard wytłumaczona; Mniejszy koncept jak przysługa. Komedia we 3 aktach przez Daniela Belgrama, przez kamerdynera J. K. Mci; Kawa. Komedia w 1 akcie; Koczyk pomarańczowy. Komedia w 1 akcie).
Listy i materiały
- Do Granda z lat 1770-1774, wyd. T. Wierzbowski: Materiały do dziejów piśmiennictwa polskiego, t. 2, Warszawa 1904.
- Do P. N. Kreczetnikowa z 23 października 1775, rękopis w Instytucie Literatury Rosyjskiej, Leningrad, oddz. rękopisów (zbiór 93, rejestr 3, nr 1371).
- Do J. Przybylskiego z lat 1776-1800, rękopis: Biblioteka Jagiellońska, sygn. 148.
- Do I. Potockiego, rękopis w Archiwum Głównym Akt Dawnych (Archiwum Wilanowskie, sygn. 279, zbiór listów z lat 1783-1792).
- Do Seweryna Rzewuskiego z lat 1786-1788, rękopisy: Wojewódzkie Archiwum Państwowe Kraków (Archiwum Podhoreckie, sygn. II 2/21).
- Do Aleksandry z Lubomirskich Potockiej z roku 1791, rękopis: Archiwum Główne Akt Dawnych (Archiwum Wilanowskie, sygn. 293).
- Do A. Potockiego, rękopis: Archiwum Główne Akt Dawnych (Archiwum Wilanowskie, sygn. 286, zbiór listów z lat 1795-1827).
- Do nieznanego adresata (J. Maja?) z 11 maja 1798 i 9 listopada 1800, z rękopisu Biblioteki Czartoryskich, sygn.: Ew. XVII/599; wyd. Z. Florczak, L. Pszczołowska: Ludzie Oświecenia o języku i stylu, t. 1, Warszawa 1958
- Korespondencja z S. B. Lindem z lat 1801-1804, z rękopisów korzystał i drobne fragmenty ogł. J. Michalski: "Spór o koncepcję słownika Lindego", Studia i Materiały z Dziejów Nauki Polskiej, t. 2, Warszawa 1954; rękopisy: Biblioteka Czartoryskich, sygn.: Ew. 590 (Archiwum Domowe nr 22); Biblioteka Jagiellońska, sygn. 3468.
- Do M. Ch. J. Pougensa z: 8 października i 27 grudnia 1801, 12 lipca 1802; rękopis: Biblioteka Czartoryskich, sygn. 594 (Archiwum Domowe).
- Do J. S. Bandtkiego z roku 1802, rękopis: Biblioteka Jagiellońska, sygn. 1874.
- Do syna, Adama Jerzego, parę listów, m.in. z roku 1802, ogł. S. Duchińska w zbiorze: "Listy Izabeli Czartoryskiej do starszego syna, księcia Adama", Kronika Rodzinna 1886-1887 i wyd. osobne: Kraków 1891.
- Do S. R. Woroncowa z lat 1803-1814, rękopis w Instytucie Historii Akademii Nauk ZSRR, Leningrad (dział 479, Polonia nr 52, sygn. 1227/512).
- Do Jana Śniadeckiego z roku 1804, ogł. M. Baliński: Pamiętniki o Janie Śniadeckim, t. 2, Wilno 1865
- Do Jana Śniadeckiego z lat 1804-1810, do Aleksandra I z roku 1808, do Rady Konfederacji Generalnej Królestwa Polskiego z roku 1812, do L. Wirtemberskiego, J. Zawadzkiego, A. J. Czartoryskiego; ogł. L. Dębicki: Puławy, t. 1-4, Lwów 1887-1888; fragm. 2 listów do syna z lat 1799-1800 przedr. Z. Florczak, L. Pszczołowska: Ludzie Oświecenia o języku i stylu, t. 1, Warszawa 1958.
- Korespondencja z J. Zawadzkim z lat 1805-1817, wyd. T. Turkowski: Materiały do dziejów literatury i oświaty na Litwie i Rusi, t. 1-2, Wilno 1935-1937.
- Do J. P. Norblina z 3 lipca 1806 i 1 maja 1808, do M. Norblinowej z 1 lipca 1806; ogł. Lamus 1910, t. 2, zeszyt 8
- Korespondencja z W. Jonesem, wyd. L. Teignmouth: Memoirs of the Life, Writings and Correspondence of S. W. Jones, t. 1-2, Londyn 1807 (t. 1, s. 293-300; t. 2, s. 178-180).
- Do Jędrzeja Śniadeckiego z lat: 1807, 1822; rękopis: Biblioteka Jagiellońska, sygn. 3513; fragmenty ogł. A. Wrzosek Krytyka Lekarska 1905.
- Do J. Lelewela z 16 grudnia 1808, ogł. Czas 1861, nr 292-293.
- Do J. Lelewela z 30 grudnia 1808 i odpowiedź Lelewela (1808-1809), ogł. T. Modelski Ateneum Wileńskie 1926, zeszyt 3/4, s. 593-609; odb. Wilno 1930.
- Od A. Osińskiego 5 listów z lat 1810-1817, do J. Twardowskiego z roku 1823; ogł. E. Woroniecki Kwartalnik Historyczny Nauki i Techniki 1959, nr 4.
- Do F. Karpińskiego z 27 listopada 1811, wyd. T. Mikulski, R. Sobol w: "Korespondencja F. Karpińskiego", Wrocław 1958, Archiwum Literatury, t. 4.
- Do J. Kruszyńskiego z 29 kwietnia 1812, ogł. K. W. Wójcicki: Cmentarz Powązkowski pod Warszawą, t. 1, Warszawa 1855, s. 118.
- Do K. Koźmiana 8 listów z lat 1812-1813 i brak daty, rękopis: Biblioteka PAN Kraków, sygn. 2031, t. 1, k. 3-10; list z 12 czerwca 1813, ogł. A. E. Koźmian: Wspomnienia moje, t. 1, Poznań 1867, s. 125.
- Korespondencja z T. Czackim i J. U. Niemcewiczem, rękopis: Biblioteka Czartoryskich, sygn.: Ew. XVII/1109 (Archiwum Domowe)
- Korespondencja A. K. Czartoryskiego, t. 1: A-G; t. 2: H-L; t. 3: M-P, (m.in. z: J. Albertrandim, M. Badenim, M. Bacciarellim, F. Bentkowskim, A. Czarnockim, F. K. Dmochowskim, J. Dzierzkowskim, J. W. Goethem, J. Lelewelem, J. Lipińskim, L. Lipińskim, S. Kłokockim, T. Morskim, T. Matuszewiczem, T. Mostowskim, A. Mostowską, A. Naruszewiczem, P. Norblinem, J. M. Ossolińskim, J. Poniatowskim, Ch. Pougensem, I. i J. Potockimi), rękopisy: Biblioteka Czartoryskich, sygn.: Ew. 589-591 (Archiwum Domowe nr 21-23).
- Korespondencja z różnymi osobami, rękopisy: Biblioteka Czartoryskich, sygn.: 27-28, 478-479, 659, 698, 719, 799, 1198, 3468, 5783 i in.
- Od Stanisława Augusta z 12 października 1768, ogł. L. Bernacki Pamiętnik Literacki, rocznik 26 (1929), s. 425-426.
- Od A. Naruszewicza z 6 lipca 1768 i 5 kwietnia 1781, wyd. J. Platt w: Korespondencja A. Naruszewicza, Wrocław 1959
- Od I. Czartoryskiej z lat 1772-1819, rękopis: Biblioteka Czartoryskich, sygn.: Ew. 623 (Archiwum Domowe nr 55), stąd też list z kwietnia 1772, ogł. B. Zaleski: Żywot ks. A. J. Czartoryskiego, t. 1, Poznań 1881, s. 156-157.
- Od G. Piramowicza z roku 1779, rękopis w Archiwum Głównym Akt Dawnych (Archiwum Wilanowskie, sygn. 279b/I).
- Od F. Bohomolca, rękopis: Biblioteka Czartoryskich, sygn. 782
- Korespondencja z A. J. Czartoryskim, rękopis: Biblioteka Czartoryskich, sygn.: Ew. 3212; fragm. listów z lat 1784-1821 ogł. L. Dębicki: Puławy, Lwów 1888, t. 1, s. 63-81; t. 2, s. 182-184, 233-243, 323-341.
- Od J. U. Niemcewicza z lat 1793-1806, fragmenty ogł. L. Dębicki: Puławy, t. 3, Lwów 1888, rozdz. 5 – list z 6 lutego 1798, rękopis: Biblioteka Narodowa, sygn. 2674, ogł. A. Wellman-Zalewska w wyd. J. U. Niemcewicz: Podróże po Ameryce, Wrocław 1959, s. 431-434. – bruliony listów z roku około 1804, rękopis: Biblioteka Narodowa, nr akc. 6939 (Archiwum Wilanowskie, sygn. 216).
- Od Goltza z Włoch do X. A. Cz., z 19 marca 1794, ogł. Dziennik Warszawski 1827, t. 7, s. 155-168.
- Od J. M. Ossolińskiego z roku 1803, ogł. J. Kallenbach Przegląd Współczesny 1928, nr 73, s. 177-181.
- Od: S. Kłokockiego z 3 kwietnia 1804, T. Mostowskiego z 8 listopada 1804 i J. Lipińskiego z 23 stycznia 1806; ogł. J. Platt Ze skarbca kultury 1960, zeszyt 1, (z rękopisów zapisanych w Korespondencji A. K. Czartoryskiego, t. 1: A-G; t. 2: H-L; t. 3: M-P).
- Od Jana Śniadeckiego z lat 1808-1811, wyd. M. Baliński: Pamiętniki o Janie Śniadeckim, t. 2, Wilno 1865.
- Od I. Bykowskiego z 7 maja 1811, wyd. T. Mikulski: Ze studiów nad Oświeceniem (Warszawa 1956), s. 511-516.
- Od A. Hoffmanna z lat: 1811-1813, 1815; z rękopisów: Biblioteki Czartoryskiej, sygn. 2458, 2910 i Wojewódzkiego Archiwum Państwowego na Wawelu, sygn. 5456 wyd. M. Bylicka, S. Pigoń; w zbiorze: "Miscellanea z doby Oświecenia", Wrocław 1960, Archiwum Literatury, t. 5.
- Od: J. S. Bandtkiego z 24 grudnia 1812; J. Sołtykowicza z lat 1811-1812; P. Kicińskiego z 20 grudnia 1812; rękopis: Biblioteka Czartoryskich (Archiwum domowe, sygn. 597).
- Od F. Karpińskiego z 24 sierpnia 1813, wyd. T. Mikulski, R. Sobol w: "Korespondencja F. Karpińskiego", Wrocław 1958, Archiwum Literatury, t. 4.
- Materiały, rękopisy: Biblioteka Czartoryska, sygn. 1905-1911 "Papiery rodzinne"; niektóre pisma wyd.: L. Dębicki: Puławy, t. 1-4, Lwów 1887-1888; L. Bernacki: Teatr, dramat i muzyka za Stanisława Augusta, t. 1-2, Lwów 1925 (tu także podobizny autografu).
- A. Czartoryskiego i Ignacego Potockiego projekty urządzenia wychowania publicznego, wyd. S. Kot Epoka wielkiej reformy, Lwów 1923 i odb.
- ↑ a b Kawalerowie i statuty Orderu Orła Białego 1705-2008, 2008, s. 205.
- ↑ Ambroise Jobert, Komisja Edukacji Narodowej w Polsce (1773–1794). Jej dzieło wychowania obywatelskiego, przełożyła i uzupełniła Mirosława Chamcówna, przedmową opatrzył Henryk Barycz, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk 1979, s. 277.
- ↑ Jarosław Gdański, Mariusz Machynia, Czesław Srzednicki, Kamil Stepan, Wojsko Koronne. Formacje Targowicy, szkolnictwo wojskowe. Varia, Uzupełnienia, Kraków 2003, s. 72.
- ↑ Złota księga szlachty polskiej, r. XVIII, Poznań 1896, s. 135.
- ↑ Według opinii współczesnych, potwierdzonej przez ustalenia historyków, prawdziwymi ojcami przynajmniej niektórych dzieci byli kochankowie żony księcia. Por. artykuł o Izabeli Czartoryskiej.
- ↑ Kuryer Polski 1756 nr CLXIII, [b.n.s.]
- ↑ Dyaryusz sejmu walnego warszawskiego 6 października 1760 r. zaczętego, dodatek spis posłów, w: Przegląd Archeologiczny, z. IV, Lwów 1888, s. 181.
- ↑ Diarjusz tego co się działo w Warszawie, podczas sejmu 1762 roku za króla Augusta III. w: Zrzódła [sic!] do dziejów Polskich, t. II, Wilno 1844, s. 83.
- ↑ Akta grodzkie i ziemskie z czasów Rzeczypospolitej Polskiej z archiwum tak zwanego bernardyńskiego we Lwowie w skutek fundacyi śp. Aleksandra hr. Stadnickiego. Wyd. staraniem Galicyjskiego Wydziału Krajowego. T. 20. Lauda sejmikowe. T. 1. Lauda wiszeńskie 1572-1648 r., Lwów 1909, s. XXVII.
- ↑ Volumina Legum, t. VII, Petersburg 1860, s. 91.
- ↑ Akt elekcyi Roku Tysiąć Siedemset Sześćdziesiątego Czwartego, Miesiąca Sierpnia, Dnia dwudziestego siódmego, s. 69.
- ↑ Ludwik Zieliński, Pamiątki historyczne krajowe, Lwów 1841, s. 26.
- ↑ Dyaryusz seymu walnego ordynaryinego odprawionego w Warszawie roku 1766 ..., brak paginacji, foliacja k. 3.
- ↑ Aleksander Kraushar, Książę Repnin i Polska, Warszawa 1900 t. II, s. 319.
- ↑ Stanisław Małachowski-Łempicki, Wykaz polskich lóż wolnomularskich oraz ich członków w latach 1738-1821, w: Archiwum Komisji Historycznej, t. XIV, Kraków 1930, s. 188.
- ↑ KALENDARZ polityczny dla Królestwa Polskiego y Wielkiego Xięstwa Litewskiego na rok pański 1779. w Warszawie, Nakładem y drukiem Michała Groella Księgarza Nadwornego J.K.Mci., [b.n.s]
- ↑ Volumina Legum, t. IX, Kraków 1889, s. 3.
- ↑ Kalendarzyk narodowy y obcy na rok ... 1792. ..., Warszawa 1791, s. 324.
Bibliografia
- T. 4: Oświecenie. W: Bibliografia Literatury Polskiej – Nowy Korbut. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1966, s. 394-403.
Linki zewnętrzne
- Austriaccy feldmarszałkowie
- Czartoryscy herbu Pogoń Litewska
- Członkowie delegacji Sejmu Repninowskiego do traktowania z posłem rosyjskim
- Członkowie Komisji Edukacji Narodowej
- Członkowie Rady Konfederacji Generalnej Królestwa Polskiego
- Członkowie Zgromadzenia Przyjaciół Konstytucji Rządowej
- Elektorzy Stanisława Augusta Poniatowskiego
- Elektorzy władców Polski (województwo ruskie)
- Generałowie lejtnanci I Rzeczypospolitej
- Generałowie ziem podolskich
- Kandydaci do polskiego tronu elekcyjnego
- Odznaczeni Orderem Świętego Stanisława (I Rzeczpospolita)
- Komendanci Szkoły Rycerskiej w Warszawie
- Konsyliarze Departamentu Wojskowego Rady Nieustającej
- Ludzie oświecenia
- Ludzie urodzeni w Gdańsku w I Rzeczypospolitej
- Ludzie związani z Bochotnicą
- Ludzie związani z Jarosławiem
- Ludzie związani z Międzyrzecem Podlaskim
- Ludzie związani z Puławami
- Właściciele Włodawy
- Marszałkowie konfederacji Czartoryskich (1764)
- Marszałkowie sejmikowi (województwo ruskie)
- Marszałkowie Sejmu Księstwa Warszawskiego
- Marszałkowie Trybunału Głównego Wielkiego Księstwa Litewskiego
- Odznaczeni Orderem Orła Białego (I Rzeczpospolita)
- Polacy odznaczeni Orderem Świętego Andrzeja Apostoła Pierwszego Powołania
- Polacy odznaczeni Orderem Świętej Anny
- Polacy odznaczeni Orderem Złotego Runa
- Polscy dramaturdzy
- Polscy krytycy literaccy
- Polscy krytycy teatralni
- Polscy wolnomularze (I Rzeczpospolita)
- Posłowie na Sejm I Rzeczypospolitej (powiat żydaczowski)
- Posłowie na Sejm I Rzeczypospolitej (województwo lubelskie)
- Posłowie na Sejm I Rzeczypospolitej (ziemia halicka)
- Posłowie na Sejm I Rzeczypospolitej (ziemia lwowska)
- Posłowie na Sejm I Rzeczypospolitej (ziemia sanocka)
- Posłowie na sejm 1756
- Posłowie na sejm 1758
- Posłowie na sejm 1760
- Posłowie na sejm 1762
- Posłowie na sejm 1766
- Posłowie na sejm konwokacyjny 1764
- Posłowie na sejm koronacyjny 1764
- Posłowie na Sejm Repninowski (1767–1768)
- Posłowie na sejm 1782
- Posłowie Sejmu Czteroletniego (1788–1792)
- Posłowie na Sejm I Rzeczypospolitej (województwo wileńskie)
- Starostowie kałuscy
- Urodzeni w 1734
- Zmarli w 1823