Etnolekt wilamowski
| |||||
| Obszar | Polska (Wilamowice) | ||||
| Liczba mówiących | ok. 70 | ||||
| Pismo/alfabet | łacińskie zmodyfikowane | ||||
| Klasyfikacja genetyczna | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| |||||
| Status oficjalny | |||||
| UNESCO | 4 poważnie zagrożony↗ | ||||
| Ethnologue | 8a umierający↗ | ||||
| Kody języka | |||||
| Kod ISO 639-3↗ | wym | ||||
| IETF | wym | ||||
| Glottolog | wymy1235 | ||||
| Ethnologue | wym | ||||
| GOST 7.75–97 | иди 202 | ||||
| SIL | WYM | ||||
| W Wikipedii | |||||
| |||||
| Ta strona zawiera symbole fonetyczne MAF. Bez właściwego wsparcia renderowania wyświetlane mogą być puste prostokąty lub inne symbole zamiast znaków Unikodu. | |||||
Etnolekt wilamowski[1][2] (nazwa własna wymysiöeryś) – etnolekt z grupy zachodniej języków germańskich, którym posługują się mieszkańcy Wilamowic koło Bielska-Białej. Na początku XXI wieku niemal wymarły, obecnie jako językiem ojczystym posługuje się nim prawdopodobnie około 25 osób[3][4]. Języka tego uczy się ok. 60 osób młodych, głównie uczniów tamtejszej szkoły; prowadzi się również intensywnie akcje rewitalizacyjne.
Biblioteka Kongresu USA, nadająca językom skróty literowe, 18 lipca 2007 roku nadała językowi wilamowskiemu skrót wym. Pod tym samym skrótem został zarejestrowany w ISO[5].
Status etnolektu wilamowskiego jest kontrowersyjny, gdyż zgodnie z tradycyjną klasyfikacją wszystkich dialektów szeroko pojętego języka wysokoniemieckiego powinien być on uznany za dialekt języka niemieckiego. Niemniej samookreślenie użytkowników jako grupy odrębnej od Niemców i istnienie języka literackiego (a ściślej mówiąc – mikrojęzyka) pozwala na założenie, że etnolekt ten jest odrębnym językiem wysokoniemieckim, czasem uznawanym za anglo-fryzyjski, miały nań bowiem wpływ między innymi dialekty fryzyjskie – nie jest to jednak częsty pogląd.
Należy do zespołu gwar dawnej bielsko-bialskiej wyspy językowej.
Historia[edytuj | edytuj kod]
Mieszkańcy Wilamowic są prawdopodobnie potomkami osadników holenderskich, niemieckich i szkockich, którzy przybyli do Polski w XIII wieku[6]. Stąd też język wilamowski pochodzi prawdopodobnie od XII-wiecznej wersji języka średnio-wysoko-niemieckiego[7]. Wielowiekowy rozwój w izolacji oraz kontakty między osadnikami z różnych krajów sprawiły, że język wilamowski oddalił się od niemieckiego. Zaobserwować można silne wpływy innych języków: dolnosaksońskiego, niderlandzkiego, fryzyjskiego, polskiego, angielskiego oraz szkockiego[8].
Wilamowski był w powszechnym użytku w Wilamowicach do 1945 r., kiedy władze komunistyczne zabroniły jego używania[9]. Mimo zniesienia tego zakazu w 1956 r. wilamowski był stopniowo zastępowany przez polski, zwłaszcza wśród młodszego pokolenia. Liczbę rodzimych użytkowników tego języka oceniano w 2006 r. na około 70 osób[10], głównie starszych. Większość mieszkańców ma te same nazwiska (Mozler, Rozner, Figwer, Biba, Foks, Sznajder), przez co zaczęto używać przydomków (Flora-Flora, Hala-Mockja, czyli Florian, Syn Floriana czy Maciej, syn Elżbiety).
W XIX wieku wilamowską poezję pisał Florian Biesik, w XX wieku Józef Kuczmierczyk, a w XXI wieku Józef Gara.
Współcześnie w ramach ratowania kultury wilamowskiej pisane są nowe utwory i piosenki w tym języku. Ostatnio także powstała pierwsza wilamowskojęzyczna strona, założona przez młodych członków zespołu „Wilamowice”. W języku wilamowskim powstała sztuka teatralna Hobbit. Hejn an cyryk, oparta na prozie J.R.R. Tolkiena, którą wystawiono między innymi w Teatrze Polskim w Warszawie w lutym 2016 roku[11].
Propagatorem rewitalizacji mowy wilamowskiej jest Tymoteusz Król (ur. 1993), autor setek godzin nagrań rodzimych użytkowników języka, współtwórca słowników i gramatyki, inicjator wniosku do Biblioteki Kongresu o wpisanie wilamowskiego w rejestr języków świata i przydzielenie kodu ISO, co nastąpiło w lipcu 2007[4][12].
Członkowie stowarzyszenia Wikimedia Polska również zaangażowali się w ratowanie tego wymierającego etnolektu. W ramach projektu „Wilamowice”[13] nagrywano słowa wilamowskie czytane przez Józefa Garę, uzupełniano także słownik wilamowskiego w Wikisłowniku (w 2018 roku słownik liczył ponad 7 tys. słów)[14][15].
Alfabet[edytuj | edytuj kod]
| Alfabet wilamowski*¹ | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| a | ao | b | c | ć | d | e | f | g | h | i | j | k | ł | l | m | n | ń | o | ö | p | q | r | s | ś | t | u | ü | v | w | y | z | ź | ż | |||
| A | AO | B | C | Ć | D | E | F | G | H | I | J | K | Ł | L | M | N | Ń | O | Ö | P | Q | R | S | Ś | T | U | Ü | V | W | Y | Z | Ź | Ż | |||
Zobacz też[edytuj | edytuj kod]
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ Hermann Mojmir: Wörterbuch der deutschen Mundart von Wilamowice,. cz. S-Z, s. 532, Kraków, Polska Akademja Umiejętności, 1930.
- ↑ wilamowicki czy wilamowski? - Poradnia językowa PWN, sjp.pwn.pl [dostęp 2020-04-30] (pol.).
- ↑ Andrzej Żak: Wpływ języka polskiego na zagrożony wymarciem wilamowski etnolekt wymysiöeryś. s. 1.
- ↑ a b Paweł Pawlik: Wymysiöeryś. Świat już uznał, teraz czas na Polskę (pol.). Grupa Onet.pl SA, 2010-10-02. [dostęp 2015-10-03].
- ↑ SIL International.
- ↑ Język wilamowski pomoże zachować mowę Azteków. Polskie Radio.
- ↑ Wymysorys.
- ↑ A. Andrason, Zarys gramatyczny współczesnego języka wilamowskiego, 2014.
- ↑ Andrzej Żak: Wpływ języka polskiego na zagrożony wymarciem wilamowski etnolekt wymysiöeryś. s. 3.
- ↑ Wymysorys 70 (2006).
- ↑ Cykle i wydarzenia – Wydarzenia – Teatr Polski im. Arnolda Szyfmana w Warszawie. [dostęp 2016-02-23].
- ↑ Tymoteusz Król: How I started to revitalize my language. W: Revitalizing Endangered Languages [on-line]. 27 stycznia 2014. [dostęp 2016-08-14].
- ↑ Wilamowice – Wikimedia Polska, pl.wikimedia.org [dostęp 2018-11-03] (pol.).
- ↑ Monika Jarosz, Świąteczne kolędowanie, Strona Miejsko-Gminnego Ośrodka Kultury w Wilamowicach, 4 stycznia 2013 [dostęp 2018-11-03] (pol.).
- ↑ Józef Gara nagrodzony przez Wikimedia Polska - Blog Stowarzyszenia Wikimedia Polska, „Blog Stowarzyszenia Wikimedia Polska”, 27 grudnia 2012 [dostęp 2018-11-03] (pol.).
Bibliografia[edytuj | edytuj kod]
- Ludwik Młynek: Narzecze wilamowickie. J.Pisz, Tarnów 1907
- Józef Latosiński: Monografia miasteczka Wilamowic, Kraków 1909
- Herman Mojmir: Wörterbuch der deutschen Mundart von Wilamowice (Słownik niemieckiej gwary Wilamowic), Polska Akademia Umiejętności, Kraków 1930-1936.
- Adam Kleczkowski: Dialekt Wilamowic w zachodniej Galicji. Fonetyka i fleksja, Polska Akademia Umiejętności, Kraków 1920
- Adam Kleczkowski: Dialekt Wilamowic w zachodniej Galicji. Składnia, Uniwersytet Poznański, Poznań 1921
- Maria Katarzyna Lasatowicz: Die deutsche Mundart von Wilamowice zwischen 1920 und 1987, Wyższa Szkoła Pedagogiczna, Opole 1992
- Tomasz Wicherkiewicz, The Making of a Language: The Case of the Idiom of Wilamowice, Berlin: Mouton de Gruyter, 2003, ISBN 3-11-017099-X, OCLC 811407652.
- Antoni Barciak (red.): Wilamowice przyroda, historia, język, kultura, oraz społeczeństwo miasta i gminy
Linki zewnętrzne[edytuj | edytuj kod]
- O języku wilamowickim na stronach „Zakorzenienia”
- Film dokumentalny nt. języka wilamowickiego – produkcji agencji FotoRzepa.
- O języku wilamowickim w magazynie telewizyjnym Schlesien Journal
- Revitalizing Endangered Languages – Rewitalizacji języków zagrożonych – Portal także w języku wilamowskim.
- Narzecze wilamowickie. (Wilhelmsauer Dialekt. Dy wymmysauschy Gmoansproch). w redakcji Ludwika Młynka w Wikiźródłach
- Porada językowa dra Adama Wolańskiego dotycząca motywacji słowotwórczej w tworzeniu przymiotników
| |||||||||||||||||