Pałac Czeczów w Kozach
 nr rej. A-161/76 z dnia 6.09.1976
| |
 pałac, widok fasady | |
| Państwo | |
|---|---|
| Miejscowość |
Kozy |
| Adres |
ul. Krakowska 5 |
| Typ budynku |
pałac |
| Styl architektoniczny |
neoklasycyzm |
| Kondygnacje |
2 |
Położenie na mapie Polski  | |
| 49,846050°N 19,142269°E/49,846050 19,142269 | |
| Strona internetowa | |
Pałac Czeczów – neoklasycystyczny pałac znajdujący się w Beskidzie Małym, we wsi Kozy, w powiecie bielskim. Pałac jest częścią zespołu pałacowo-parkowego znajdującego się w centrum wsi[1].
Pałac wraz z parkiem, dwoma oficynami oraz budynkami gospodarczymi dawnego folwarku (stodoła, stajnia, obora, spichrz) został wpisany do rejestru zabytków w latach 1956 (pałac i zabudowania) oraz 1947 (park)[2].
Nazwa budynku „Pałac Czeczów” pochodzi od nazwiska ostatnich jego właścicieli[3].
Historia
[edytuj | edytuj kod]Do 1880 roku
[edytuj | edytuj kod]Dworek szlachecki w Kozach wybudowany został prawdopodobnie na przełomie XVII i XVIII wieku lub na początku XVIII[4]. W tym samym czasie powstała zachodnia oficyna (zachowana jest w niej data wyryta na belce: 1705[5]. Powstanie rezydencji jest związane z rodziną Russockich, ówczesnych właścicieli majątku w Kozach[4]. W połowie XVIII wieku nastąpił rozwój gospodarczy posiadłości, za sprawą Spytka Jordana[4], który wszedł w posiadania Kóz poprzez małżeństwo z Teresą Russocką w 1740 roku[5]. Wówczas to powstały zabudowania folwarczne, a także browar, cegielnia i karczma[4].
Po śmierci Spytka Kozy odziedziczył jego syn Jakub, który ożenił się z Anną z Morsztynów. W tym czasie w dworze odbywały się zjazdy lokalnej szlachty związane z ówczesną sytuacją polityczną (rozbiory Polski)[5].
W 1839 roku z inicjatywy kolejnego właściciela majątku, Karola Jordana oraz jego żony Matyldy Dunin-Wąsowiczowej, przebudowano dwór na rezydencję o pałacowym charakterze. Wykonano wtedy m.in. salę balową oraz nową klatkę schodową[4]. Wówczas też założono wokół pałacu park o charakterze krajobrazowym[6]. Znaczne koszty poniesione z przebudową spowodowały, że właściciele majątku mocno się zadłużyli[7].
W 1857 roku majątek zakupił na licytacji kupiec Józef Karol Humborg[7], który następnie przekazał go swojej córce Malwinie jako wiano. Malwina wyszła za mąż za Stanisława Kluckiego[8]. 23 października 1880 roku ich córka Wilhelmina poślubiła barona Hermana Czecza de Lindenwald[9].
Od 1880 do 1945 roku
[edytuj | edytuj kod]W posiadaniu rodu Czeczów majątek należał od 1880 roku do końca II wojny światowej[10]. W tym czasie pałac w Kozach stał się ważnym ośrodkiem kulturowym i gospodarczym. Gościli w nim przedstawiciele najwyższych ówczesnych władz[11]. W 1915 roku w pałacu przebywali ułani I Brygady Legionów, pod dowództwem rotmistrza Władysława Beliny-Prażmowskiego[11].
w 1906 roku przeprowadzono kolejny znaczny remont pałacu. Wówczas m.in. przebudowano wnętrza oraz zmieniono kształt i pokrycie dachu (z gontu na dachówkę)[8].
W czasie II wojny światowej, po odmowie podpisania volkslisty przez rodzinę Czeczów, pałac zajęli okupanci.Oni to pod koniec wojny wywieźli z pałacu jego wyposażenie oraz cenny księgozbiór[8].
W styczniu 1945 roku pałac zajęli żołnierze Armii Czerwonej, którzy urządzili w nim szpital wojenny[12]. Po zakończeniu wojny majątek został upaństwowiony na mocy reformy rolnej[12].
Po zakończeniu II wojny światowej
[edytuj | edytuj kod]Po zakończeniu II wojny światowej, w latach 1945-1953, w pałacu była Szkoła Rolnicza, następnie (od 1953 do 1980 roku) ośrodek zdrowia. W dawnej kaplicy umieszczono wówczas izbę porodową, a w sali balowej aptekę[13]. W latach 80. i 90. XX wieku podejmowano bezskuteczne próby remontu pałacu[13]. W 1999 roku ostatni potomek koziańskiej linii Czeczów, Stanisław, oznajmił, że nie będzie rościł sobie praw do majątku i poparł projekt gminy Kozy przeznaczenia pałacu na cele kulturalne[13].
XXI wiek
[edytuj | edytuj kod]W latach 2011–2014 rozpoczął się kompleksowy remont pałacu i parku przy dofinansowaniu unijnym w ramach transgranicznego projektu: „Tworzenie przestrzeni dla kultury i sztuki bez granic – modernizacja Teatru w Žilinie oraz Pałacu w Kozach”[13]. Remont poprzedziło wydanie obszernych zaleceń konserwatorskich przez Delegaturę Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Bielsku-Białej (2008). Zgodnie z zaleceniami kolejnym krokiem było przeprowadzenie badań konserwatorskich. Wykonane zostały badania stratygraficzne elewacji i wnętrz, badania architektoniczne, badania mykologiczne i badania konstrukcyjne[14]. Następnie sporządzono projekt prac remontowo-konserwatorskich. Autorem projektu była Pracownia Projektowa ZAP z Bielska-Białej[15]. Projekt zakładał adaptację pałacu z dostosowaniem wnętrz do współczesnych wymogów dotyczących bezpieczeństwa użytkowania, jego rewaloryzację (dla utrzymania spójności architektonicznej) oraz konserwację zachowanych elementów wystroju : sztukaterii sali balowej, stolarki drzwiowej, kominków, portali, stropów i sklepień, częściowo posadzek[16]. Nowe elementy (brakujące posadzki, stolarka drzwiowa) nawiązują do historycznych wzorów. Niewielka część mebli jest oryginalna z pałacu (znajdowała się w Urzędzie Stanu Cywilnego w Kozach)[17]. W czasie prac konserwatorskich w pałacu odkryto fragmenty dekoracji malarskich ścian w stylu empire z czasów przebudowy w 1839 roku, które zostały poddane konserwacji i obecnie są eksponowane we wnętrzu[18].
Budynek jest obecnie wykorzystywany na działalność kulturalną. Znajdują się w nim Gminna Biblioteka Publiczna, Izba Historyczna im. Adolfa Zubera, sala koncertowa, sala konferencyjna, sale wystawiennicze oraz pracownie plastyczne i teatralne[19].
W latach 2014–2015 przeprowadzono rewaloryzację parku pałacowego i usytuowanej w nim lodowni[20]. Prace rewaloryzacyjne parku prowadzono z udziałem środków unijnych w ramach programu „Wzrost atrakcyjności turystycznej gminy Kozy poprzez zagospodarowanie terenu parku w zabytkowym założeniu pałacowo-parkowym - Pałac Czeczów”[21]. Projekt prac wykonany był w oparciu o plan katastralny z 1845 roku. Park po pracach pełni funkcję rekreacyjno-wypoczynkową i jest ogólnie dostępny[22].
Opis
[edytuj | edytuj kod]Założenie pałacowo-parkowe
[edytuj | edytuj kod].jpg)
W skład założenia wchodzi park krajobrazowy oraz zabudowania. W centralnej części parku znajduje się pałac z kaplicą, przed którym ulokowane są symetrycznie dwie wolno stojące oficyny. Przestrzeń ograniczona pałacem i oficynami tworzy reprezentacyjny dziedziniec. Za pałacem znajduje się lodownia[3].
Od strony wschodniej do parku przylega dawny folwark, wśród jego zabudowań najstarsza jest pałacowa owczarnia, kryta drewnianym gontem, wybudowana prawdopodobnie około 1670 roku[3].
Pałac
[edytuj | edytuj kod]Wybudowany jest w stylu neoklasycystycznym, prawdopodobnie na przełomie XVII i XVIII wieku (lub na początku XVIII), przebudowany w 1839[4] i 1906 roku[8].
Pałac murowany z cegły, otynkowany. Wybudowany jest na planie prostokąta z półkolistym ryzalitem od strony ogrodu. Budynek jest 2-kondygnacyjny, część dobudowana od zachodu (kaplica) 1-kondygnacyjna. Pomiędzy kaplicą a budynkiem pałacu znajduje się niewielka 2-kondygnacyjna wieża. Dach pałacu czterospadowy, wieży - namiotowy, kryty dachówką. Więźba dachowa drewniana[23].
Elewacja południowa (fasada) jest 9-osiowa z dobudowanymi od zachodu 4-osiową kaplicą i 1-osiową wieżą[23], a od wschodu 1-osiową przybudówką (dawną kuchnią[24]). W części centralnej elewacji znajduje się balkon podparty czterema filarami. Pod balkonem umieszczone jest wejście główne do budynku. Okna prostokątne w prostych obramieniach. Elewacja północna z ryzalitem umieszczonym centralnie. 9-osiowa, w tym 3 osie ryzalitu[23].
Wnętrze 2-traktowe, na osi budynku umieszczona główna, reprezentacyjna klatka schodowa i sala balowa[23].
Kaplica
[edytuj | edytuj kod]Dobudowana do pałacu od strony zachodniej[4] w 1859 roku[8] z inicjatywy Józefa Karola Humborga[7]. pierwotnie ewangelicka[7] Kaplica wybudowana została w stylu neogotyckim. Elewacja południowa kaplicy 4-osiowa z ostrołukowymi oknami[23]
Park
[edytuj | edytuj kod]
Założenie parku w stylu angielskim związane jest z przebudową pałacu, która miała miejsce w 1839 roku. W parku umieszczono obiekty o charakterze romantycznym: staw, łąkę i świątynię Flory[6].
Park zajmuje powierzchnię ok 2 ha[1]. W części południowej głównym elementem kompozycji jest aleja dojazdowa obsadzona lipami oraz dziedziniec z gazonem pośrodku. W części północnej w kompozycji dominuje polana otoczona drzewami. Zachowała się również altana utworzona przez rosnące wokół graby[1]. Czytelne są ślady po dawnym stawie i po murowanym ogrodzeniu.
Na terenie parku rośnie około 480 drzew[1]. Wśród nich znajduje się okazały, jeden z najstarszych w Polsce, ponaddwustuletni platan[3]. W 2012 roku otrzymał on tytuł „Drzewa Roku” w konkursie ekologicznym zorganizowanym przez Klub Gaja[25].
Oficyny
[edytuj | edytuj kod]Bliźniacze oficyny usytuowane są przed pałacem po stronie wschodniej i zachodniej. Mieszczą się w nich mieszkania komunalne[22].
Lodownia
[edytuj | edytuj kod]Znajdująca się na terenie parku w jego północnej części. W ramach rewaloryzacji parku (2015) usunięto wtórnie nadsypaną na lodownię ziemię, co pozwoliło pokazać jej kamienno-ceglaną konstrukcję. Lodownia ma formę murowanej kopuły, we wnętrzu znajduje się wymurowany lej o głębokości 4,5 m.zakończony odpływem. Wejście do kopuły prowadziło przez niewielki (nie zachowany) korytarz. Lodownia mieściła 12 wozów lodu, który był umieszczany w leju i przykrywany deskami. W kopule na hakach wieszano mięso, a na podłodze przechowywano nabiał. Istnieje prawdopodobieństwo, że lodownia powstała na fundamentach rycerskiej budowli. Przypuszczenie to wynika z przeprowadzonych w 2015 roku badań archeologicznych[26].
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ a b c d Pałac Czeczów ↓.
- ↑ Rejestr zabytków ↓, s. 8.
- ↑ a b c d Godek 2019 ↓, s. 52.
- ↑ a b c d e f g Godek 2019 ↓, s. 53.
- ↑ a b c Jurzak 2014 ↓, s. 4.
- ↑ a b Godek 2019 ↓, s. 53-54.
- ↑ a b c d Jurzak 2014 ↓, s. 6.
- ↑ a b c d e Godek 2019 ↓, s. 54.
- ↑ Jurzak 2014 ↓, s. 8.
- ↑ Jurzak 2014 ↓, s. 12.
- ↑ a b Jurzak 2014 ↓, s. 10.
- ↑ a b Godek 2019 ↓, s. 55.
- ↑ a b c d Jurzak 2014 ↓, s. 14.
- ↑ Godek 2019 ↓, s. 58.
- ↑ Godek 2019 ↓, s. 59.
- ↑ Godek 2019 ↓, s. 60-61.
- ↑ Godek 2019 ↓, s. 61.
- ↑ Godek 2019 ↓, s. 62.
- ↑ Jurzak 2014 ↓, s. 18.
- ↑ Wykaz prac ↓, s. 406.
- ↑ Godek 2019 ↓, s. 64.
- ↑ a b Godek 2019 ↓, s. 68.
- ↑ a b c d e Marchlewski ↓, s. 2.
- ↑ Kozy [online], Polskie Zabytki [dostęp 2023-06-21].
- ↑ Platan ↓.
- ↑ Godek 2019 ↓, s. 70-71.
Bibliografia
[edytuj | edytuj kod]- Pałac Czeczów i Park. Gmina Kozy. [dostęp 2023-06-20]. (pol.).
- Rejestr zabytków. Narodowy Instytut Dziedzictwa, 2022-12-31. [dostęp 2023-06-20]. (pol.).
- Bartłomiej Jurzak: Pałac Czeczów. Kultura - Turystyka - Ludzie. Gmina Kozy, 2014.
- Wykaz prac konserwatorskich przy zabytkach wpisanych do rejestru zabytków przeprowadzonych w latach 2013-2015, [w:] Irena Kontny (red.), Świątynia, t. 8, Wiadomości Konserwatorskie Województwa Śląskiego, Katowice: Śląski Wojewódzki Konserwator Zabytków w Katowicach, 2016, ISBN 978-83-952833-2-1.
- Mariusz Godek, Zespół pałacowo-parkowy w Kozach - kompleksowy remont konserwatorski w latach 2011-2015, [w:] Irena Kontny (red.), Parki ogrody cmentarze, t. 11, Wiadomości Konserwatorskie Województwa Śląskiego, Katowice: Śląski Wojewódzki Konserwator Zabytków w Katowicach, 2019, ISBN 978-83-952833-2-1.
- Wojciech Marchlewski: Pałac w Kozach - karta ewidencyjna zabytku architektury i budownictwa. Zabytek.pl, 1985. [dostęp 2023-06-21]. (pol.).
- Platan Drzewem Roku 2012. Klub Gaja. [dostęp 2023-06-20]. (pol.).