Bartel BM-5

Bartel BM-5
	Dane podstawowe
Państwo	Polska
Producent	Wytwórnia Lotnicza „Samolot” w Poznaniu
Konstruktor	Ryszard Bartel
Typ	samolot szkolno-treningowy
Konstrukcja	dwupłat o konstrukcji mieszanej, podwozie klasyczne – stałe
Załoga	2 (uczeń, instruktor)
	Historia
Data oblotu	27 lipca 1928
Lata produkcji	1929–1930 (w Polsce)
Wycofanie ze służby	1939
	Dane techniczne
Napęd	patrz tabelka
Moc	patrz tabelka
	Wymiary
Rozpiętość	patrz tabelka
Długość	patrz tabelka
Wysokość	patrz tabelka
Powierzchnia nośna	patrz tabelka
	Masa
Własna	patrz tabelka
Startowa	patrz tabelka
	Osiągi
Prędkość maks.	patrz tabelka
Prędkość minimalna	patrz tabelka
Prędkość wznoszenia	patrz tabelka
Pułap	patrz tabelka
Zasięg	patrz tabelka
	Dane operacyjne
	Użytkownicy
	Polska
	Multimedia w Wikimedia Commons

Bartel BM-5 – polski samolot szkolno-treningowy z okresu międzywojennego.

Historia

W 1926 roku Departament Lotnictwa Ministerstwa Spraw Wojskowych ogłosił konkurs na projekt przejściowego samolotu treningowego. Wśród zgłoszonych znalazł się projekt inż. Ryszarda Bartla z Wytwórni Lotniczej „Samolot” z Poznania, oznaczony jako BM-3. 8 września 1927 r. podpisano wstępną umowę nr 24/27 na budowę trzech prototypów^[1]. Wskutek kryzysu finansowego wytwórnia jednak się z niej nie wywiązała, a równocześnie inż. Bartel opracował następny projekt, oznaczony jako BM-4. Na tej podstawie wytwórnia zwróciła się o zgodę na zmodernizowanie projektu modelu BM-3, a po jej otrzymaniu powstał nowy projekt oznaczony Bartel BM-5.

Po jego uzgodnieniu, w marcu 1928 roku przystąpiono do budowy pierwszego prototypu oznaczonego jako BM-5a, do napędu którego użyto silnika rzędowego Austro-Daimler o mocy 220 KM (162 kW), i ukończono go w lipcu. 27 lipca 1928 r. jego oblotu dokonał pilot fabryczny Edmund Hołodyński^[2]. Podczas prób w locie stwierdzono, że osiągi są mniejsze od zakładanych. Przyczyną była zbyt duża masa silnika, który ważył 325 kg, oraz masa własna większa od zakładanej o 92 kg. W lutym 1929 prototyp ten poddano także próbom przydatności do akrobacji dokonanych przez płk. pil. Jerzy Kossowskiego.

Po uwzględnieniu wyników prób BM-5a, drugi prototyp oznaczony BM-5b wyposażono w lżejszy 6-cylindrowy włoski silnik rzędowy SPA-6A o mocy 220 KM (162 kW). Prototyp ten zbudowano kierując się sugestiami Komisji Dowództwa Lotnictwa co do wykorzystania silników tego typu pozostałych po produkcji licencyjnego samolotu myśliwskiego Ansaldo A-1 Balilla. Prototyp BM-5b został oblatany 15 kwietnia 1929 r.; miał on lepsze osiągi, lecz nadal nie spełniał warunków do szkolenia w akrobacji, gdyż nie dawał się wprowadzić w korkociąg^[2].

Zbudowano więc kolejny prototyp – BM-5c, wyposażony w mocniejszy silnik rzędowy w układzie „V” – Hispano-Suiza 8Fb o mocy 300 KM (221 kW), który został oblatany 30 sierpnia 1929 r. Zastosowano w nim inne łoże do mocowania silnika, nowe osłony, instalację chłodzenia i instalację olejową oraz podwozie główne z amortyzacją olejowo-powietrzną. Wprowadzone zmiany konstrukcyjne poskutkowały zwiększeniem możliwości akrobacyjnych samolotu i polepszeniem właściwości pilotażowych.

Na początku 1929 r. w trakcie prób prototypów wytwórnia „Samolot” otrzymała zamówienie na wykonanie samolotów treningowych BM-5 dla wojskowych szkół lotniczych (umowa 18/28 z dn. 20.03.1929 r.^[1]). Rozpoczęto ich produkcję seryjną i w latach 1929–1930 zbudowano łącznie 60 samolotów BM-5 (po 20 każdej wersji)^[3]. Wszystkie samoloty BM-5 zbudowane dla wojska otrzymały oznaczenie wojskowe BM-5P2^[2]. Dostawy samolotów dla wojska zakończono w 1930 r.

Już po likwidacji Wytwórni Lotniczej „Samolot" inż. Ryszard Bartel opracował w Państwowych Zakładach Lotniczych w Warszawie projekt zabudowy do typu BM-5 silnika gwiazdowego Wright Whirlwind J-5 o mocy 220 KM (162 kW). Przetworzony projekt oznaczono jako BM-5d. Po przebadaniu go w Instytucie Badań Technicznych Lotnictwa w Warszawie w 1935 r., w wytwórni PZL wyprodukowano nowe łoża i osłony do silnika Wright Whirlwind J-5 w liczbie 20 egzemplarzy, przekazanych następnie do warsztatów Centrum Wyszkolenia Lotnictwa w Dęblinie, gdzie wykorzystując je przebudowano 20 samolotów wersji BM-5a i BM-5b na nową wersję BM-5d. Okazała się ona najlepszą wersją samolotów BM-5.

Użycie w lotnictwie polskim

Wyprodukowane w latach 1929–1930 samoloty BM-5 skierowano do Centrum Wyszkolenia Lotnictwa w Dęblinie, z czego 5 w wersji BM-5c przekazano w 1930 roku do Morskiego Dywizjonu Lotniczego w Pucku. Pojedyncze egzemplarze BM-5 przetrwały w Centrum Wyszkolenia Lotnictwa do września 1939 roku.

Wśród szkolonego personelu lotnictwa samolot ten nie cieszył się dobrą opinią. Jeden ze znanych lotników wojskowych zanotował następujące uwagi: „Ciężki, o pękatych profilach skrzydeł i długim, trudnym starcie. Dwa pokolenia uczniów-pilotów przeklinały tę maszynę i zostawiły nam w spadku uprzedzenie do niej. (...) Mam blisko przed twarzą rząd sześciu czarnych cylindrów i sześciu krótkich rur wydechowych, sterczących na prawo z wiecznie nawalającego Daimlera. Przybył spadochron. Siedzi się na nim wysoko, niewygodnie. W kabinie strasznie dużo miejsca. Stery chodzą twardo, ciężko. Zegarów – całe mnóstwo” (por. Stanisław Latwis)^[4].

Opis konstrukcji

Dwumiejscowy dwupłat szkolno-treningowy o konstrukcji całkowicie mieszanej^[5].

Płaty prostokątne, dwudzielne, dwudźwigarowe, kryte sklejką od góry do pierwszego dźwigara i od dołu do drugiego dźwigara, pozostała część kryta płótnem. Dźwigary skrzynkowe. Płat górny identyczny z dolnym, istniała możliwość wymiennego stosowania płatów. Płaty usztywnione między sobą za pomocą zastrzałów o układzie litery N, z rur stalowych oprofilowanych drewnem i wykrzyżowane podwójnymi linkami. W skrzydłach umieszczone zbiorniki paliwa o pojemności 235-270 dm³. Lotki na wszystkich skrzydłach, kryte sklejką, wyposażone w skrzydełko odciążające.

Kadłub kratownicowy, o przekroju prostokątnym, zaokrąglony u góry, czteropodłużnicowy, kryty sklejką. Przednia część kadłuba, w okolicach silnika, pokryta osłonami z blachy aluminiowej. Kabiny w układzie tandem, odkryte.

Usterzenie trapezowe spawane z rur stalowych, kryte płótnem. Usterzenie poziome dwudzielne, podparte zastrzałami z rur stalowych, usterzenie pionowe usztywnione profilowymi cięgnami.

Podwozie klasyczne stałe z płozą ogonową.

Napęd: silnik rzędowy lub gwiazdowy (w zależności od wersji), śmigło dwułopatowe o stałym skoku, drewniane.

Dane lotno-techniczne samolotu BM-5

Wersja	BM-5a	BM-5b	BM-5c	BM-5d
Masa własna (kg)	980	922	947	900
Masa całkowita (w locie) (kg)	1350	1300	1330	1290
Rozpiętość (m)	11,20	11,20	11,20	11,20
Długość (m)	7,81	7,81	7,81	7,60
Wysokość (m)	3,18	3,18	3,18	3,18
Powierzchnia nośna (m²)	31,00	31,00	31,00	31,00
Napęd	silnik rzędowy 6-cylindrowy Austro-Daimler	silnik rzędowy 6-cylindrowy SPA-6A	silnik rzędowy 8-cylindrowy Hispano-Suiza 8Fb	silnik gwiazdowy 9-cylindrowy Wright Whirlwind J-5
Moc	220 KM (162 kW)	220 KM (162 kW)	300 KM (221 kW)	220 KM (162 kW)
Prędkość maksymalna (km/h)	164	161	172	172
Prędkość minimalna (km/h)	76	70	73	70
Prędkość wznoszenia (m/s)	2,6	3,4	4,5	4,0
Pułap (m)	3250	3075	4750	4000
Zasięg (km)	420	435	300	450

Przypisy

↑ ^a ^b Andrzej Morgała: Samoloty wojskowe w Polsce: 1924-1939. Warszawa: Bellona, 2014, s. 221-225. ISBN 978-83-111338-1-5. (pol.).
↑ ^a ^b ^c Samolot szkolny Bartel BM.5a. [dostęp 2018-08-09].
↑ Andrzej Glass: Polskie konstrukcje lotnicze 1893-1939. Warszawa: Wydawnictwa Komunikacji i Łączności, 1976, s. 132-134. (pol.).
↑ Janusz Meissner: Pilot Gwiaździstego Znaku. Warszawa: Iskry, 1970, s. 67
↑ Bartel BM-5 (BM-300), 1928. [dostęp 2018-08-09].

Linki zewnętrzne

Bartel BM.5a

[morgała-1] Andrzej Morgała: Samoloty wojskowe w Polsce: 1924-1939. Warszawa: Bellona, 2014, s. 221-225. ISBN 978-83-111338-1-5. (pol.).

[BM-5-2] Samolot szkolny Bartel BM.5a. [dostęp 2018-08-09].

[glass-3] Andrzej Glass: Polskie konstrukcje lotnicze 1893-1939. Warszawa: Wydawnictwa Komunikacji i Łączności, 1976, s. 132-134. (pol.).

[4] Janusz Meissner: Pilot Gwiaździstego Znaku. Warszawa: Iskry, 1970, s. 67

[5] Bartel BM-5 (BM-300), 1928. [dostęp 2018-08-09].

[:1-6] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j ^k ^l ^m ⁿ ^o ^p ^q ^r ^s ^t ^u ^v ^w ^x ^y ^z ^aa ^ab ^ac ^ad ^ae ^af ^ag ^ah ^ai ^aj ^ak ^al ^am ^an ^ao ^ap ^aq ^ar ^as ^at ^au ^av ^aw ^ax ^ay ^az ^ba ^bb ^bc ^bd ^be ^bf ^bg ^bh ^bi ^bj ^bk ^bl ^bm ^bn ^bo ^bp ^bq ^br ^bs ^bt ^bu ^bv ^bw ^bx ^by ^bz ^ca ^cb ^cc ^cd ^ce ^cf ^cg ^ch ^ci ^cj ^ck ^cl ^cm ^cn ^co ^cp ^cq ^cr ^cs ^ct ^cu obcej produkcji lub konstrukcji, używane przez Wojsko Polskie

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[A]

Myśliwskie	Albatros D.II^[A] Albatros D.III^[A] Albatros D.III (Oef)^[A] Albatros D.V^[A] Ansaldo A.1 Balilla^[A] Ansaldo SVA.5^[A] Blériot-SPAD S.51^[A] Blériot-SPAD S.61^[A] Bristol F.2 Fighter^[A] Fokker D.VII^[A] Fokker D.VIII^[A] Halberstadt C.V^[A] Halberstadt CL.II^[A] Halberstadt CL.IV^[A] Hannover CL.II^[A] Hannover CL.V^[A] Martinsyde F.4^[A] Nieuport 16^[A] Nieuport 17^[A] Nieuport 23^[A] Nieuport 24^[A] Nieuport 27^[A] Pfalz D.XII^[A] PWS-A^[A] PWS-10 PZL P.7 PZL P.11 RAF S.E.5^[A] Sopwith Camel^[A] Sopwith Dolphin^[A] SPAD S.VII^[A] SPAD S.XIII^[A] Wibault 70^[A]
Bombowe	Airco DH.9^[A] Albatros C.X^[A] Albatros C.XII^[A] Breguet 14^[A] Breguet 19^[A] Farman F-68 Goliath^[A] Fokker F.VII^[A] Friedrichshafen G.III^[A] Gotha G.IV^[A] PZL.23 Karaś PZL.37 Łoś Rumpler C.I^[A] LWS-6 Żubr
Samoloty rozpoznawcze i łącznikowe (towarzyszące)	AEG C.IV^[A] Albatros B.II^[A] Albatros C.I^[A] Albatros C.III^[A] Albatros C.V^[A] Albatros C.VII^[A] Albatros C.X^[A] Albatros C.XII^[A] Albatros C.XV^[A] Anatra Anasal^[A] Ansaldo A.300^[A] Ansaldo SVA-9^[A] Aviatik C.III^[A] Breguet 14^[A] Breguet 19^[A] De Havilland DH.60 Moth^[A] DFW C.V^[A] Hannover CL.II^[A] Hansa-Brandenburg C.I^[A] Lloyd C.II^[A] Lloyd C.IV^[A] Lloyd C.V^[A] Lublin R.X Lublin R.XIII LWS-3 Mewa LVG B.I^[A] LVG C.II^[A] LVG C.V^[A] LVG C.VI^[A] Oeffag C.I^[A] Oeffag C.II^[A] Potez XV^[A] Potez XXV^[A] Potez XXVII^[A] PWS-5 PZL Ł.2 Rumpler C.I^[A] Rumpler C.VII^[A] Rumpler C.VIII^[A] RWD-14 Czapla Salmson 2^[A]
Szkolne	Albatros B.I^[A] Albatros B.II^[A] LVG B.I^[A] Bartel BM-4 Bartel BM-5 Hansa-Brandenburg B.I^[A] Caudron G.III^[A] Hanriot H.19^[A] Hanriot H.28 Morane-Saulnier MS.35^[A] PWS-12 PWS-16 PWS-18 PWS-26 Rumpler C.VIII^[A] RWD-8 Lublin R.VIII Lublin R-XIV RWD-17
Szturmowe	Albatros J.I^[A]
Transportowe i sanitarne	Lublin R.XVI LWS-2
Wodnosamoloty	CANT Z.506^[A] CAMS-30^[A] Friedrichshafen FF.33^[A] Friedrichshafen FF.49^[A] Latham 43^[A] LeO H.13^[A] LeO H.135B3^[A] Lublin R.VIII Lublin R.XIII Lübeck-Travemünde F4^[A] Macchi M.9^[A] Schreck FBA-17H^[A]
Balony i sterowce	Parseval-Sigsfeld^[A] Caquot typ R^[A] WBS-Caquot DB^[A] WBS-Caquot N-NN^[A] WBS model 39 WBS Jumping WBS E2 Zodiac VZ-11 Lech^[A] Gwiazda Polski
Samoloty prototypowe	Bartel BM-2 Bartel BM-3 Bartel BM-6 CWL WZ-X Lublin R-XX Nikol A-2 PWS-1 PWS-6 PWS-11 PWS-15 PWS-19 PWS-33 Wyżeł PWS-35 Ogar PWS-40 Junak PZL P.1 PZL P.6 PZL P.8 PZL.12 PZL.38 Wilk PZL.42 PZL.46 Sum PZL.50 Jastrząb
Projekty	Bartel BM-1 CWL WZ-VIII CWL WZ-IX Pteranodon PWS-2 PWS-3bis PWS-20ter/hydro PWS-22 PWS-40 PWS-42 PZL.3 PZL.8 PZL.9 PZL.15 PZL.18 PZL P.28 PZL.39 PZL.45 Sokół PZL.48 Lampart PZL.49 Miś PZL.53 Jastrząb II PZL.54 Ryś PZL.55 PZL.56 Kania PZL Łosoś RWD-22 RWD-25 WBS LOPP (sterowiec)
Produkowane na eksport	PZL P.24 PZL.43