Przejdź do zawartości

Sandomierz: Różnice pomiędzy wersjami

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Przeglądaj historię interaktywnie
(Pokaż wszystkie zmiany oczekujące na przejrzenie)
[wersja przejrzana][wersja przejrzana]
← poprzednia edycjanastępna edycja →
Usunięta treść Dodana treść
WizualnieWikikod
przeniesienie tekstu o nazwie do działu tematycznego
Konarski (dyskusja | edycje)
11 504 edycje
→‎Architektura: drobne merytoryczne, drobne redakcyjne
Linia 371: Linia 371:
[[Sandomierz (stacja kolejowa)|Sandomierz]] jest węzłową stacją kolejową. Schodzą się tu tory do [[Skarżysko-Kamienna|Skarżyska-Kamiennej]], [[Stalowa Wola|Stalowej Woli-Rozwadowa]] i [[Tarnobrzeg]]a. Dawniej była to ważna stacja z dużą liczbą pociągów osobowych kursujących do tych trzech miast, a także do [[Przeworsk]]a. Obecnie odbywa się ruch towarowy i osobowy w postaci pociągu [[Twoje Linie Kolejowe|TLK]] relacji [[Skarżysko-Kamienna (stacja kolejowa)|Skarżysko-Kamienna]] – [[Przemyśl Główny]], którego wagony w Skarżysku są oddzielane od pociągu do [[Warszawa|Warszawy]]. Czasami pojawiają się specjalne pociągi turystyczne. Dworzec kolejowy w Sandomierzu znajduje się w prawobrzeżnej części miasta, w pobliżu skrzyżowania dróg na Stalową Wolę ([[Droga krajowa nr 77 (Polska)|droga krajowa nr 77]]) i na Tarnobrzeg ([[droga wojewódzka nr 723]]).
[[Sandomierz (stacja kolejowa)|Sandomierz]] jest węzłową stacją kolejową. Schodzą się tu tory do [[Skarżysko-Kamienna|Skarżyska-Kamiennej]], [[Stalowa Wola|Stalowej Woli-Rozwadowa]] i [[Tarnobrzeg]]a. Dawniej była to ważna stacja z dużą liczbą pociągów osobowych kursujących do tych trzech miast, a także do [[Przeworsk]]a. Obecnie odbywa się ruch towarowy i osobowy w postaci pociągu [[Twoje Linie Kolejowe|TLK]] relacji [[Skarżysko-Kamienna (stacja kolejowa)|Skarżysko-Kamienna]] – [[Przemyśl Główny]], którego wagony w Skarżysku są oddzielane od pociągu do [[Warszawa|Warszawy]]. Czasami pojawiają się specjalne pociągi turystyczne. Dworzec kolejowy w Sandomierzu znajduje się w prawobrzeżnej części miasta, w pobliżu skrzyżowania dróg na Stalową Wolę ([[Droga krajowa nr 77 (Polska)|droga krajowa nr 77]]) i na Tarnobrzeg ([[droga wojewódzka nr 723]]).


== Architektura ==
== Zabytki ==
{{Dopracować|sekcja|opisać architekturę w mieście}}

{{osobny artykuł|Zabytki Sandomierza}}
{{osobny artykuł|Zabytki Sandomierza}}

Sandomierz posiada znaczną liczbę zabytków, a Stare Miasto tworzy zabytkowy zespół urbanistyczno-architektoniczny i krajobrazowy.
Sandomierz posiada znaczną liczbę zabytków, a Stare Miasto tworzy zabytkowy zespół urbanistyczno-architektoniczny i krajobrazowy.
{{Duża grafika|Sandomierz_panorama1.jpg|1000px|Stare Miasto w Sandomierzu – panorama}}
{{Duża grafika|Sandomierz_panorama1.jpg|1000px|Stare Miasto w Sandomierzu – panorama}}

Wersja z 16:08, 7 kwi 2013

Szablon:POL miasto infobox Sandomierz ⓘSandomierz – miasto i gmina miejska w województwie świętokrzyskim, w powiecie sandomierskim, położona nad rzeką Wisłą (268,5 km od jej źródła i 673,7 km od jej ujścia do Morza Bałtyckiego), na siedmiu wzgórzach (stąd miasto nazywane jest czasem „małym Rzymem”), na granicy Wyżyny Sandomierskiej. Przemysłowa część miasta, zwana Nadbrzeziem, leży na prawym brzegu Wisły, w Kotlinie Sandomierskiej, graniczy z Tarnobrzegiem.

Przez miasto przebiegają szlaki turystyczne: cysterski, św. Jakuba, Via Jagiellonica, Architektury Drewnianej.

Historycznie położony jest w Małopolsce, główne miasto dawnej ziemi sandomierskiej. Następnie województwa sandomierskiego.

Nazwa

Istnieje kilka teorii na temat pochodzenia nazwy miasta, według jednej z nich nazwa związana jest z położeniem miasta - w okolicach Sandomierza, rzeka San domierza (dochodzi) do Wisły.[potrzebny przypis] Najbardziej prawdopodobna teoria głosi jednak, że nazwa miasta pochodzi od staropolskiego imienia Sędomir, rozpowszechnionego w całej Słowiańszczyźnie (por. czes., rus. i serbsko-chor. Sudomir)[1].

Miejscowość w zlatynizowanej staropolskiej formie Sudomir notuje Gall Anonim w swojej Kronice polskiej spisanej w latach 1112–1116.[2]

Historia

Szablon:Źródła

Sandomierz na sztychu z dzieła Georga Brauna i Franza Hogenberga z 1617

Ślady pierwszej obecności człowieka na tych terenach, znalezione w wykopaliskach archeologicznych, pochodzą z neolitu. Osada – w X w. na terenie wzgórza zamkowego, od XI wieku gród, siedziba książęca oraz miasto wojewódzkie. Obok zbudowanego później Domu Długosza powstał w sąsiedztwie drugi gród, który dał początek miastu. Dzięki położeniu nad Wisłą, w miejscu przeprawy szlaku handlowego z Europy Zachodniej na Ruś, Sandomierz szybko zyskiwał na znaczeniu.

W okresie rozbicia dzielnicowego był stolicą Księstwa Sandomierskiego, a przez około 700 lat również miastem wojewódzkim (pierwszy wojewoda *Pakosław[3] 1182 – 1203 ostatni wojewoda *Rafał Amor Tarnowski). Pierwszym władcą (w okresie od 1146 do 1166) był Henryk Sandomierski, syn Bolesława Krzywoustego. Pierwsza inicjatywa lokacyjna na prawie niemieckim dotycząca Sandomierza miała miejsce przed rokiem 1243[4]. Miasto zostało zdobyte przez Tatarów w 1259 za czasów Piotra z Krępy, o czym wspominają Pieśni Sandomierzanina. Za namową Wasylka Romanowicza w 1260 miasto poddało się Tatarom Burundaja. Po zniszczeniach w czasie najazdów tatarskich, ponowna lokacja w 1286 nadana przez Leszka Czarnego. Ponownie handel odegrał ważną rolę w rozwoju miasta w XV wieku (Sandomierz leżał na trasie drogi wiślanej związanej z handlem zbożem). XV – XVII wiek to okres częstych pobytów dworu i króla w Sandomierzu, czas zjazdów szlacheckich. Bywał tu m.in. król Zygmunt II August zapraszany przez starostę sandomierskiego i hetmana wielkiego koronnego Jana Amora Tarnowskiego[5].

W 1570 miał miejsce zjazd reprezentantów działających w Polsce nurtów reformacji, w wyniku którego doszło do podpisania tzw. zgody sandomierskiej – porozumienia w obronie przed kontrreformacją. Okres wojen szwedzkich to ponowny upadek miasta spowodowany zniszczeniami.

Sandomierz
Ratusz w Sandomierzu
Brama Opatowska
Widok na zamek
Zamek
Rzeźba szpetnego anioła w katedrze
Organy i sklepienie krzyżowo-żebrowe w katedrze
Obraz przedstawiający rzekomy mord rytualny (prawa strona obrazu) autorstwa Karola de Prevota

W 1613 otwarto Kolegium Jezuickie w Sandomierzu. W 1623 Jakub Bobola (zm. 1636) – podczaszy sandomierski, prawdopodobnie stryjeczny brat św. Andrzeja Boboli, założył przy kolegium konwikt dla 12 młodych, należących do zubożałych rodzin, szlachciców i zapisał na ten cel 15500 złp. na dobrach swych Wilczyce. W 1635 przeznaczył na pomieszczenie konwiktorów swą kamienicę, stojącą do dziś dnia w Rynku miasta Sandomierza. Ta „Fundatio Boboliana” z 27 lipca 1623 przetrwała aż do kasaty zakonu jezuitów.

W 1865 po zdaniu egzaminu kwalifikacyjnego, Karolina Kraczkiewicz została pierwszą świecką nauczycielką w Sandomierzu.

W okresie zaborów Sandomierz stał się miastem pogranicznym między Królestwem Polskim a Galicją i stracił swoje znaczenie administracyjne, a także gospodarcze. Dodatkowo został dość poważnie zniszczony przez I wojnę światową. Po odzyskaniu niepodległości przez Polskę miasto wyrwało się ze stagnacji i zaczęło się prężnie rozwijać. Według planów Eugeniusza Kwiatkowskiego z 1935 miało wkrótce stać się stolicą Centralnego Okręgu Przemysłowego z ponad 100 tys. mieszkańców. W 1939 miał stać się stolicą nowego województwa. Plany te zniweczyła II wojna światowa.

Wojska radzieckie wkroczyły do Sandomierza 18 sierpnia 1944. Miastu oszczędzono zniszczeń wojennych. W latach 1975-1998 miasto administracyjnie należało do województwa tarnobrzeskiego. Obecnie jest średniej wielkości miastem powiatowym w województwie świętokrzyskim i ważnym ośrodkiem turystycznym.

Pierwsze klasztory

Lokacje pierwszych klasztorów na ziemi sandomierskiej:

Środowisko naturalne

Klimat

Szablon:Pogoda infobox

Struktura powierzchni

Według danych z roku 2002[6] Sandomierz ma obszar 28,32 km², w tym:

  • użytki rolne: 64%
  • użytki leśne: 0%

Miasto stanowi 4,35% powierzchni powiatu.

Józef Szermentowski – „Widok Sandomierza od strony Wisły”,
olej 1855 r.

Demografia

Struktura demograficzna mieszkańców Sandomierza wg danych z 31 grudnia 2007[7]

Opis Ogółem Kobiety Mężczyźni
Jednostka osób % osób % osób %
Populacja 24 795 100 13 323 53,73 11 472 46,27
Wiek przedprodukcyjny (0–17 lat) 4714 19,01 2356 9,5 2358 9,51
Wiek produkcyjny (18–65 lat) 15 874 64,02 8085 32,61 7789 31,41
Wiek poprodukcyjny (powyżej 65 lat) 4207 16,97 2882 11,62 1325 5,34

Budżet


Rysunek 1.1 Dochody ogółem w Mieście Sandomierz w latach 1995-2010 (w zł)[7]
Tabela 1.1 Relacje działalności statutowej Miasta Sandomierz w latach 1995-2010[7]
WYSZCZEGÓLNIENIE J.
m.		 ROK
1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
Dochody ogółem zł 10 618 849,- 17 761 519,- 26 317 229,- 30 187 932,- 33 743 339,- 35 932 598,- 41 689 822,- 43 743 124,- 44 253 344,- 50 933 568,- 52 070 261,- 62 573 287,63 67 153 762,11 67 251 336,27 69 131 451,33 174 259 314,85
ZNAK ± + + + – + – – – – + – + – – + +
Deficyt/nadwyżka
budżetowy(-a)		 zł 474 906,- 113 908,- 6 983 362,- 1 529 635,- 1 477 947,- 52 730,- 2 941 413,- 227 021,- 1 928 397,- 1 395 339,- 1 921 744,- 6 018 823,27 2 025 899,35 2 546 813,62 9 106 971,85 13 398 194,95
ZNAK Σ =
Wydatki ogółem zł 11 093 755,- 17 875 427,- 33 300 591,- 28 658 297,- 35 221 286,- 35 879 868,- 38 748 409,- 43 516 103,- 42 324 947,- 52 328 907,- 50 148 517,- 68 592 110,90 65 127 862,76 64 704 522,65 78 238 423,18 187 657 509,80


Rysunek 1.2 Wydatki ogółem w Mieście Sandomierz w latach 1995-2010 (w zł)[7]

Według danych z roku 2010[6] średni dochód na mieszkańca wynosił 7 149,10 zł (tj. – stan na 31 XII; przy 7 107,40 zł w zestawieniu na 30 VI); jednocześnie średnie wydatki na mieszkańca kształtowały się na poziomie 7 698,77 zł (tj. – stan na 31 XII; przy 7 653,87 zł w zestawieniu na 30 VI).

Edukacja

Wspólnoty wyznaniowe

Bazylika katedralna Narodzenia Najświętszej Maryi Panny

Na terenie miasta działalność duszpasterską prowadzą następujące kościoły:

Katolicyzm

Prawosławie

  • Od 14 października 2012 w Sandomierzu w kościele rzymskokatolickim Matki Bożej Królowej Polski (przy ul. Lwowskiej 12A) odprawiane są niedzielne nabożeństwa prawosławne przez duchownych z Lublina.[8]

Protestantyzm

Inne

Infrastruktura

Transport

Most drogowy w Sandomierzu

Sandomierz leży na przecięciu dróg krajowych nr 79 (Warszawa – Sandomierz – Kraków – Bytom) oraz nr 77 (Lipnik – Przemyśl). Na odcinku od ul. Ożarowskiej do mostu na Wiśle mają one wspólny przebieg obwodnicą miasta. W Sandomierzu mają także początek dwie drogi wojewódzkie: droga wojewódzka nr 723 (do Tarnobrzega) oraz droga wojewódzka nr 777 do (Maruszowa).

Sandomierz jest węzłową stacją kolejową. Schodzą się tu tory do Skarżyska-Kamiennej, Stalowej Woli-Rozwadowa i Tarnobrzega. Dawniej była to ważna stacja z dużą liczbą pociągów osobowych kursujących do tych trzech miast, a także do Przeworska. Obecnie odbywa się ruch towarowy i osobowy w postaci pociągu TLK relacji Skarżysko-Kamienna – Przemyśl Główny, którego wagony w Skarżysku są oddzielane od pociągu do Warszawy. Czasami pojawiają się specjalne pociągi turystyczne. Dworzec kolejowy w Sandomierzu znajduje się w prawobrzeżnej części miasta, w pobliżu skrzyżowania dróg na Stalową Wolę (droga krajowa nr 77) i na Tarnobrzeg (droga wojewódzka nr 723).

Zabytki

 Osobny artykuł: Zabytki Sandomierza.

Sandomierz posiada znaczną liczbę zabytków, a Stare Miasto tworzy zabytkowy zespół urbanistyczno-architektoniczny i krajobrazowy.

Stare Miasto w Sandomierzu – panorama
Stare Miasto w Sandomierzu – panorama

Turystyka

Sandomierz
Początek Małopolskiej Drogi św. Jakuba, kościół św. Jakuba
[[ Współczesny symbol Małopolskiej Drogi Jakubowej

|250px|thumb|center|Plik:Matka Boza Rozancowa z Sandomierza.PNG]][[Matka Boża Różańcowa z kościoła św. Jakuba |250px|thumb|center|Plik:Sandomierz V 2006-114.JPG]][[Wąwóz Królowej Jadwigi |250px|thumb|center|Plik:Sandomierz V 2006-164.JPG]][[Góry Pieprzowe i panorama na miasto |250px|thumb|center|Plik:Wooden architecture in Poland - logo.svg]][[Symbol szlaku architektury drewnianej |250px|thumb|center|Plik:Arms of Ordo cisterciensis.svg]][[Herb zakonu cysterskiego, silnie związanego z ziemią sandomierską

|250px|thumb|center|{{{14}}}]]

Sandomierz jest punktem początkowym szlak rowerowy żółty żółtego szlaku rowerowego prowadzącego do Opatowa oraz szlak rowerowy zielony zielonego szlaku rowerowego prowadzącego do Ujazdu. Przez miasto przechodzi szlak turystyczny czerwony czerwony szlak turystyczny z Gołoszyc do Piotrowic.

W Sandomierzu swój początek ma Małopolska Droga św. Jakuba[10] prowadząca do Krakowa, a przy połączeniu z innymi trasami prowadzi zwartym szlakiem do Santiago de Compostela. W przyszłości Sandomierz będzie też ostatnim przystankiem Lubelskiej Drogi św. Jakuba[11]. W Sandomierzu ma też początek i koniec tarnobrzesko-niżański Szklak Architektury Drewnianej. Przez Sandomierz przebiega także szlak cysterski.

Serial Ojciec Mateusz i liczne akcje promocyjne spowodowały nagły wzrost zainteresowania miastem[12].

W sandomierskim parku Piszczele znajduje się wyciąg narciarski o długości 60 metrów.

Sport

Pierwszym klubem sportowym w Sandomierzu była Wisła Sandomierz, która powstała w 1925 roku. Na przestrzeni lat prowadziła wiele sekcji, m.in. lekkoatletyki, siatkówki i koszykówki[13]. Obecnie działa jedynie drużyna piłki nożnej. Wychowankiem SPR Wisła Sandomierz – zespołu piłki ręcznej – jest Karol Bielecki, reprezentant Polski. W mieście istnieją także m.in. Klub Tenisa Stołowego „Sandomierz”, Sandomierski Klub Karate „Kyokushin” oraz Stowarzyszenie Sportów Siłowych[14].

W 2009 roku w mieście otworzony został Miejski Stadion Sportowy, w którego skład wchodzą: boisko wielofunkcyjne, kompleks lekkoatletyczny i korty tenisowe. 11 października 2009 roku odbył się na nim mecz reprezentacji piłkarskich U-23 pomiędzy Polską a Portugalią, zakończony bezbramkowym remisem[15]. W Sandomierzu znajdują się także: basen kryty i basen letni oraz hala widowiskowo-sportowa[16].

Artur Żmijewski w Sandomierzu

Film

Na starym mieście w Sandomierzu jest kręcony znany polski serial kryminalny Ojciec Mateusz. Film ten jest odpowiednikiem włoskiej serii Don Mateo. Ekipa telewizyjna zwykle latem lub zimą przyjeżdża do Sandomierza kręcić serial. Wiele odcinków odbywa się poza Sandomierzem w województwie świętokrzyskim. W tym serialu wiele razy pojawia się słowo „Sandomierz”, co daje dodatkową reklamę miastu. Główną rolę księdza Mateusza Żmigrodzkiego gra Artur Żmijewski[17].

Literatura

W Sandomierzu rozgrywa się akcja powieści kryminalnej Ziarno Prawdy, wydanej w 2012 roku drugiej części cyklu o prokuratorze Teodorze Szackim, której autorem jest Zygmunt Miłoszewski. Wydarzenia przedstawione w Ziarnie Prawdy mają miejsce wczesną wiosną 2009 roku. Będący tłem powieści Sandomierz i jego zabytki został opisany przez autora z dużą dbałością o realistyczne szczegóły. Zdzisław Pietrasik w tygodniku „Polityka” pisał: „Ziarno prawdy to kawałek porządnej literatury kryminalnej, z dobrze zarysowaną intrygą i świetnie portretowanymi postaciami. Ale jest jeszcze jeden plus – mianowicie wnikliwy opis pięknego, pełnego mrocznych tajemnic miasta. Jeżeli wybiorę się kiedyś do Sandomierza, to z książką Miłoszewskiego zamiast przewodnika[18]. Za tę powieść Zygmunt Miłoszewski został nominowany do nagrody Paszport Polityki 2011[19].

Współpraca międzynarodowa

Miasta partnerskie[20]

Sandomierzanie

 Z tym tematem związana jest kategoria: Ludzie związani z Sandomierzem.
Ludzie związani z Sandomierzem
Sadok i 48 Dominikańskich Męczenników
Wincenty Kadłubek
Mikołaj Trąba
Piotr Nurowski
Wiesław Myśliwski

Zobacz też

Szablon:Portal

  1. ↑ S. Rospond, Słownik etymologiczny miast i gmin PRL, Wrocław 1984, ISBN 83-04-01090-9.
  2. ↑ "Monumenta Poloniae Historica", Tom I, Akademia Umiejętności w Krakowie, Lwów 1864, str. 439.
  3. ↑ Daty są datami życia tych osób.
  4. ↑ Maria Bogucka, Henryk Samsonowicz, Dzieje miast i mieszczaństwa w Polsce przedrozbiorowej, Ossolineum 1986, s. 84-88, ISBN 83-04-01701-6.
  5. ↑ Feliks Kiryk: Sandomierz złotego wieku. „Mówią Wieki”, 6/2009. [dostęp 11 września 2009].
  6. ↑ a b Portal Regionalny i Samorządowy REGIOset. regioset.pl. [dostęp 2010-09-14]. (pol.).
  7. ↑ a b c d :Bank Danych Regionalnych – Strona główna. GUS. [dostęp 2010-09-14]. (pol.).
  8. ↑ Serwis Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego – Liturgia w Sandomierzu [dostęp 19.10.2012.]
  9. ↑ Dane według raportów wyszukiwarki zborów (www.jw.org) z 21 stycznia 2013.
  10. ↑ Małopolska Droga św. Jakuba.
  11. ↑ Aktualna mapa Dróg św. Jakuba w Polsce « Małopolska Droga św. Jakuba.
  12. ↑ Mateusz? ściąga tłumy do Sandomierza.
  13. ↑ Szymon Piasta: 80 lat Świętokrzyskiego Związku Piłki Nożnej. Kielce: Oficyna Poligraficzna APLA Spółka Jawna, 2008, s. 296-297. ISBN 978-83-85953-44-9.
  14. ↑ Kluby i stowarzyszenia. sandomierz.pl. [dostęp 15 stycznia 2011]. (pol.).
  15. ↑ U-23: Polska 0-0 Portugalia. 90minut.pl. [dostęp 15 stycznia 2011]. (pol.).
  16. ↑ Obiekty sportowe. sandomierz.pl. [dostęp 15 stycznia 2011]. (pol.).
  17. ↑ Ojciec Mateusz. echodnia.eu. (pol.).
  18. ↑ Z.Pietrasik o Sandomierzu w Ziarnie Prawdy. polityka.pl. (pol.).
  19. ↑ Ziarno Prawdy. echodnia.eu. (pol.).
  20. ↑ www.sandomierz.pl. [dostęp 2012-09-16].

Bibliografia

  • Kalendarz świętokrzyski 2005. Z dnia na dzień przez stulecia. Kielce 2004.

Linki zewnętrzne

Miasta województwa świętokrzyskiego
Miasta
na prawach powiatu
stanowiące gminy miejskie
stanowiące gminy miejsko-wiejskie

Powiat sandomierski
Miasta
Gminy miejskie
Gminy miejsko-wiejskie
Gminy wiejskie

Herb powiatu sandomierskiego

Powiat sandomierski (1867–1975)
Przynależność wojewódzka
Miasta
Gminy wiejskie
(1867–54 i 1973–1975)
Gromady
(1954–1972)
Miejsca obrad sejmów I Rzeczypospolitej
Korona Królestwa Polskiego
Rzeczpospolita
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Sandomierz&oldid=36047318”