Zamek w Kwidzynie: Różnice pomiędzy wersjami
| [wersja nieprzejrzana] | [wersja przejrzana] |
uzupełnienie |
|||
| Linia 38: | Linia 38: | ||
Obecnie istniejący zamek jest drugim w kolejności chronologicznej. Pierwszy, zwany z''amkiem biskupim'' lub ''Starym Zameczkiem'' (niem. Altschlösschen), zbudowany został przez [[Zakon krzyżacki|Krzyżaków]]. Zamek ten zlokalizowano najprawdopodobniej w miejscu wcześniejszego pruskiego grodu [[Kwidzyn|Kwedis (Quidin]]<ref name=":0">{{Cytuj|autor=Herrmann Ch., Liguz J., Sadkowski P.,|tytuł=Zamek kapituły pomezańskiej w Kwidzynie|czasopismo=Krople Historii|data=2010|wolumin=18|s=2}}</ref>[[Kwidzyn|)]] o okolicy dzisiejszej ul. Starozamkowej w [[Kwidzyn]]ie. |
Obecnie istniejący zamek jest drugim w kolejności chronologicznej. Pierwszy, zwany z''amkiem biskupim'' lub ''Starym Zameczkiem'' (niem. Altschlösschen), zbudowany został przez [[Zakon krzyżacki|Krzyżaków]]. Zamek ten zlokalizowano najprawdopodobniej w miejscu wcześniejszego pruskiego grodu [[Kwidzyn|Kwedis (Quidin]]<ref name=":0">{{Cytuj|autor=Herrmann Ch., Liguz J., Sadkowski P.,|tytuł=Zamek kapituły pomezańskiej w Kwidzynie|czasopismo=Krople Historii|data=2010|wolumin=18|s=2}}</ref>[[Kwidzyn|)]] o okolicy dzisiejszej ul. Starozamkowej w [[Kwidzyn]]ie. |
||
Pozostałości zamku biskupiego były obiektem badań archeologicznych prowadzonych ok. 1930 roku przez [[Waldemar Heym|Waldemara Heym]]. Dzięki temu opracowaniu znany jest ogólny zarys budowli posiadającej pierwotnie dwa skrzydła (południowe i wschodnie) ustawione względem siebie pod kątem prostym. Budowla |
Pozostałości zamku biskupiego były obiektem badań archeologicznych prowadzonych ok. 1930 roku przez [[Waldemar Heym|Waldemara Heym]]. Dzięki temu opracowaniu znany jest ogólny zarys budowli posiadającej pierwotnie dwa skrzydła (południowe i wschodnie) ustawione względem siebie pod kątem prostym. Budowla posiadała również dwie wieże o podstawie prostokąta oraz [[stołp]]. Od strony północnej i zachodniej dziedziniec otoczony był obronnym [[Mur kurtynowy|murem kurtynowym]]<ref name=":0" />. Prawdopodobnie zamek charakteryzował się elementami wyszukanego wystroju dekoracyjnego. W trakcie badań archeologicznych odnaleziono między innymi różne rodzaje profilowanych cegieł i terakotowych płyt maswerkowych. Ponadto marmurowy portyk południowy [[Konkatedra św. Jana Ewangelisty w Kwidzynie|katedry kwidzyńskiej]] usytuowany w obecnej lokalizacji w 1586 roku prawdopodobnie pochodzi również z ruin Starego Zameczku<ref name=":0" />. W XVI w. budowla została zburzona a materiały z niej pozyskane zostały użyte do budowy zamku kapitulnego oraz innych budowli w mieście. |
||
== Zamek Kapituły Pomezańskiej == |
== Zamek Kapituły Pomezańskiej == |
||
| Linia 45: | Linia 45: | ||
Na mocy ustaleń drugiego pokoju toruńskiego Kwidzyn, wraz z dominium biskupim, przyznany został [[Zakon krzyżacki|Zakonowi Krzyżackiemu]]. Biskupstwo pomezańskie zostało dożywotnio oddane polskiemu biskupowi chełmińskiemu [[Wincenty Kiełbasa|Wincentemu Kiełbasie]]. Po jego śmierci Zakon podjął próbę obsady biskupstwa pomezańskiego, mając poparcie ze strony kapituły katedralnej. Doprowadziło to interwencji wojsk polskich na terenach należących do biskupstwa pomezańskiego i warmińskiego - konflikt określany jako [[Wojna popia|Wojna Księża]]. W 1478 roku wojska polskie zdobyły [[Kwidzyn]]. Mieszczanie schronili się w zamku kapituły i podpalili miasto. W trakcie działań wojennych zamek został poważnie uszkodzony – podczas prac remontowych przeprowadzonych w roku 1487, rozebrano uszkodzone wieże narożne. |
Na mocy ustaleń drugiego pokoju toruńskiego Kwidzyn, wraz z dominium biskupim, przyznany został [[Zakon krzyżacki|Zakonowi Krzyżackiemu]]. Biskupstwo pomezańskie zostało dożywotnio oddane polskiemu biskupowi chełmińskiemu [[Wincenty Kiełbasa|Wincentemu Kiełbasie]]. Po jego śmierci Zakon podjął próbę obsady biskupstwa pomezańskiego, mając poparcie ze strony kapituły katedralnej. Doprowadziło to interwencji wojsk polskich na terenach należących do biskupstwa pomezańskiego i warmińskiego - konflikt określany jako [[Wojna popia|Wojna Księża]]. W 1478 roku wojska polskie zdobyły [[Kwidzyn]]. Mieszczanie schronili się w zamku kapituły i podpalili miasto. W trakcie działań wojennych zamek został poważnie uszkodzony – podczas prac remontowych przeprowadzonych w roku 1487, rozebrano uszkodzone wieże narożne. |
||
W roku 1520 w wyniku kolejnych działań wojennych, wojska polskie zniszczyły całkowicie zamek biskupi i najprawdopodobniej uszkodziły zamek kapituły. W roku 1526 biskupi pomezańscy przeszli na protestantyzm. W latach 30 XVI wieku pierwszy biskup protestancki [[Paulus Speratus]], przeprowadził na własny koszt remont zamku kapitulnego. Po jego śmierci, w roku 1551 zamek został przejęty przez urzędników księcia [[Albrecht Hohenzollern (1490–1568)|Albrechta Hohenzollerna]], stając się budynkiem rządowym i rezydencją, w której |
W roku 1520 w wyniku kolejnych działań wojennych, wojska polskie zniszczyły całkowicie zamek biskupi i najprawdopodobniej uszkodziły zamek kapituły. W roku 1526 biskupi pomezańscy przeszli na protestantyzm. W latach 30 XVI wieku pierwszy biskup protestancki [[Paulus Speratus]], przeprowadził na własny koszt remont zamku kapitulnego. Po jego śmierci, w roku 1551 zamek został przejęty przez urzędników księcia [[Albrecht Hohenzollern (1490–1568)|Albrechta Hohenzollerna]], stając się budynkiem rządowym i rezydencją, w której, w 1709 roku, zatrzymał się [[Władcy Rosji|car Rosji]] [[Piotr I Wielki|Piotr I]], w czasie swojego pobytu w Kwidzynie, na zaproszenie króla pruskiego [[Fryderyk I Pruski|Fryderyka I]]. |
||
W roku 1728 skrzydło południowe zamku zostało przekształcone w magazyn spożywczy dla garnizonu wojskowego. Po pierwszym rozbiorze Polski zamek stał się siedzibą sądu. W związku ze zmianą funkcji, przeprowadzono konieczne prace adaptacyjne. W salach I piętra wprowadzono podział na szereg małych pomieszczeń. Rozebrano częściowo zachodni krużganek, budując schody prowadzące z dziedzińca na I piętro. Część zamku zaadaptowano na cele więzienne. W roku 1798 podjęto decyzję o rozbiórce dwóch skrzydeł zamkowych: wschodniego i najbardziej reprezentacyjnego południowego, by z pozyskanego materiału wybudować osobny budynek. |
W roku 1728 skrzydło południowe zamku zostało przekształcone w magazyn spożywczy dla garnizonu wojskowego. Po pierwszym rozbiorze Polski zamek stał się siedzibą sądu. W związku ze zmianą funkcji, przeprowadzono konieczne prace adaptacyjne. W salach I piętra wprowadzono podział na szereg małych pomieszczeń. Rozebrano częściowo zachodni krużganek, budując schody prowadzące z dziedzińca na I piętro. Część zamku zaadaptowano na cele więzienne. W roku 1798 podjęto decyzję o rozbiórce dwóch skrzydeł zamkowych: wschodniego i najbardziej reprezentacyjnego południowego, by z pozyskanego materiału wybudować osobny budynek. |
||
| Linia 51: | Linia 51: | ||
Po roku 1854, na mocy rozporządzenia króla [[Fryderyk Wilhelm IV Pruski|Fryderyka Wilhelma IV]] zaprzestano dewastacji zamku i rozpoczęto prace rekonstrukcyjne. Ich najistotniejszy etap przeprowadzono w roku 1874, pod kierunkiem [[Gustav Reichert|Gustava Reichert]]<nowiki/>a. W rezultacie odbudowano wieże narożne, zrekonstruowano sklepienia w pomieszczeniach pierwszego piętra skrzydła północnego i uzupełniono detal architektoniczny. |
Po roku 1854, na mocy rozporządzenia króla [[Fryderyk Wilhelm IV Pruski|Fryderyka Wilhelma IV]] zaprzestano dewastacji zamku i rozpoczęto prace rekonstrukcyjne. Ich najistotniejszy etap przeprowadzono w roku 1874, pod kierunkiem [[Gustav Reichert|Gustava Reichert]]<nowiki/>a. W rezultacie odbudowano wieże narożne, zrekonstruowano sklepienia w pomieszczeniach pierwszego piętra skrzydła północnego i uzupełniono detal architektoniczny. |
||
Zamek pełnił funkcje sądu i więzienia do roku 1935. W roku 1936 po przeprowadzeniu szeregu prac adaptacyjnych, zamek stał się siedzibą hitlerowskiej szkoły [[Hitlerjugend]] HJ-Ostlandführerschule |
Zamek pełnił funkcje sądu i więzienia do roku 1935. W roku 1936 po przeprowadzeniu szeregu prac adaptacyjnych, zamek stał się siedzibą hitlerowskiej szkoły [[Hitlerjugend]] HJ-Ostlandführerschule i tę funkcję pełnił do roku 1945. Po zajęciu miasta przez [[Armia Czerwona|Armię Czerwoną]] zamek, w odróżnieniu od Starego Miasta, szczęśliwie uniknął poważniejszych zniszczeń. Splądrowano jedynie jego wnętrza. |
||
W grudniu 1949 roku zamek został przejęty przez [[Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego|Ministerstwo Kultury i Sztuki]]. |
W grudniu 1949 roku zamek został przejęty przez [[Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego|Ministerstwo Kultury i Sztuki]]. |
||
| Linia 60: | Linia 60: | ||
Zamek na przestrzeni dziejów był wielokrotnie przebudowywany, w zależności od różnych czynników był rozbudowywany i częściowo rozbierany. W czasie swego największego rozwoju (między XVI a XIX wiekiem) stanowił on czteroskrzydłowy, regularny kompleks z [[krużganek|krużgankowym]] dziedzińcem wewnętrznym. W narożach rozbudowano regularne czteroboczne wieże, zwieńczone strzelistymi czterospadowymi dachami. Wyjątkiem pozostała wysoka (59 m) wieża znajdująca się w południowo-wschodnim narożu. W 1798 roku zamek został częściowo rozebrany przez władze pruskie. W ramach prac rozebrane zostały skrzydła: wschodnie (przylegające do katedry) i reprezentacyjne skrzydło południowe (znajdujące się od strony starego miasta), w którym znajdował się między innymi [[refektarz]] biskupi. Od tego czasu zamek stracił swą zamkniętą, regularną formę. Materiał pozyskany w trakcie rozbiórki posłużył do budowy gmachu [http://kwidzynopedia.pl/index.php?title=S%C4%85d_Ziemski Sądu Ziemskiego w Kwidzynie], który powstał w latach 1798-1800 i stoi obecnie przy ul. Braterstwa Narodów 59. |
Zamek na przestrzeni dziejów był wielokrotnie przebudowywany, w zależności od różnych czynników był rozbudowywany i częściowo rozbierany. W czasie swego największego rozwoju (między XVI a XIX wiekiem) stanowił on czteroskrzydłowy, regularny kompleks z [[krużganek|krużgankowym]] dziedzińcem wewnętrznym. W narożach rozbudowano regularne czteroboczne wieże, zwieńczone strzelistymi czterospadowymi dachami. Wyjątkiem pozostała wysoka (59 m) wieża znajdująca się w południowo-wschodnim narożu. W 1798 roku zamek został częściowo rozebrany przez władze pruskie. W ramach prac rozebrane zostały skrzydła: wschodnie (przylegające do katedry) i reprezentacyjne skrzydło południowe (znajdujące się od strony starego miasta), w którym znajdował się między innymi [[refektarz]] biskupi. Od tego czasu zamek stracił swą zamkniętą, regularną formę. Materiał pozyskany w trakcie rozbiórki posłużył do budowy gmachu [http://kwidzynopedia.pl/index.php?title=S%C4%85d_Ziemski Sądu Ziemskiego w Kwidzynie], który powstał w latach 1798-1800 i stoi obecnie przy ul. Braterstwa Narodów 59. |
||
Charakterystycznym elementem zamku jest największa na terenie [[Zakon krzyżacki|państwa krzyżackiego]] wieża sanitarno-obronna [[gdanisko]] - usytuowana w odległości 55 metrów od zachodniego skrzydła zamku na najniższych terasach doliny wiślanej. Gdanisko jest połączone z głównym korpusem zamku najdłuższym na świecie gankiem wspartym na pięciu wysokich arkadach o wysokości kilkunastu metrów. Od północy znajduje się wieża studzienna połączona dwiema [[Arkady|arkadami]] z zamkiem, potocznie nazywana małym gdaniskiem. |
Charakterystycznym elementem zamku jest największa na terenie [[Zakon krzyżacki|państwa krzyżackiego]] wieża sanitarno-obronna - [[gdanisko]] - usytuowana w odległości 55 metrów od zachodniego skrzydła zamku na najniższych terasach doliny wiślanej. Gdanisko jest połączone z głównym korpusem zamku najdłuższym na świecie gankiem wspartym na pięciu wysokich arkadach o wysokości kilkunastu metrów. Od północy znajduje się wieża studzienna połączona dwiema [[Arkady|arkadami]] z zamkiem, potocznie nazywana małym gdaniskiem. |
||
== Zobacz też == |
== Zobacz też == |
||
Wersja z 13:52, 15 maj 2018
 nr rej. 164/N z 9 grudnia 1961[1]
| |
 Zamek od strony zachodniej | |
| Państwo | |
|---|---|
| Miejscowość | |
| Ukończenie budowy |
XIV w. |
Położenie na mapie Kwidzyna  | |
Położenie na mapie Polski  | |
Położenie na mapie województwa pomorskiego  | |
Położenie na mapie powiatu kwidzyńskiego  | |
 53°44′10,06″N 18°55′16,33″E/53,736128 18,921203
| |
Zamek w Kwidzynie – zamek kapituły pomezańskiej w Kwidzynie wzorowany na zamkach krzyżackich. Od 2018 zespół zamkowo-katedralny posiada status pomnika historii[2].
Stary Zameczek
Obecnie istniejący zamek jest drugim w kolejności chronologicznej. Pierwszy, zwany zamkiem biskupim lub Starym Zameczkiem (niem. Altschlösschen), zbudowany został przez Krzyżaków. Zamek ten zlokalizowano najprawdopodobniej w miejscu wcześniejszego pruskiego grodu Kwedis (Quidin[3]) o okolicy dzisiejszej ul. Starozamkowej w Kwidzynie.
Pozostałości zamku biskupiego były obiektem badań archeologicznych prowadzonych ok. 1930 roku przez Waldemara Heym. Dzięki temu opracowaniu znany jest ogólny zarys budowli posiadającej pierwotnie dwa skrzydła (południowe i wschodnie) ustawione względem siebie pod kątem prostym. Budowla posiadała również dwie wieże o podstawie prostokąta oraz stołp. Od strony północnej i zachodniej dziedziniec otoczony był obronnym murem kurtynowym[3]. Prawdopodobnie zamek charakteryzował się elementami wyszukanego wystroju dekoracyjnego. W trakcie badań archeologicznych odnaleziono między innymi różne rodzaje profilowanych cegieł i terakotowych płyt maswerkowych. Ponadto marmurowy portyk południowy katedry kwidzyńskiej usytuowany w obecnej lokalizacji w 1586 roku prawdopodobnie pochodzi również z ruin Starego Zameczku[3]. W XVI w. budowla została zburzona a materiały z niej pozyskane zostały użyte do budowy zamku kapitulnego oraz innych budowli w mieście.
Zamek Kapituły Pomezańskiej
Do budowy istniejącego obecnie zamku przystąpiono na przełomie XIII i XIV wieku. Po pracach mających na celu przygotowanie terenu rozpoczęto wznoszenie skrzydeł zamkowych i zabudowań przedzamcza. Zamek wzniesiono z kamieni i cegieł w formie czteroskrzydłowej budowli na planie zbliżonym do kwadratu, z wieżami w narożach, dwukondygnacyjnym krużgankiem na dziedzińcu i wjazdem od strony północnej, gdzie znajdowało się gospodarcze przedzamcze. Większość prac budowlanych przy zamku zakończono w latach 1340–1350. W latach 80. XIV wieku ukończono Gdanisko. Pierwotnie zamek stanowił samodzielne założenie, dopiero wtórnie został połączony z katedrą, a jego najwyższą, narożną wieżę południowo-wschodnią przekształcono w dzwonnicę. Ukończenie nowego kościoła katedralnego jest datowane na okres rządów biskupa Jana Möncha (1377–1409). W tym czasie powstał w Kwidzynie unikatowy zespół architektoniczny, w którego skład weszły dwa zamki (biskupi i kapituły), katedra oraz miasto. Poszczególne człony miały własne umocnienia, a połączone murami tworzyły system obronny, doskonale wkomponowany w warunki naturalne terenu. Zamek stał się siedzibą kapituły pomezańskiej, a także centrum religijnym i polityczno-administracyjnym.
Na mocy ustaleń drugiego pokoju toruńskiego Kwidzyn, wraz z dominium biskupim, przyznany został Zakonowi Krzyżackiemu. Biskupstwo pomezańskie zostało dożywotnio oddane polskiemu biskupowi chełmińskiemu Wincentemu Kiełbasie. Po jego śmierci Zakon podjął próbę obsady biskupstwa pomezańskiego, mając poparcie ze strony kapituły katedralnej. Doprowadziło to interwencji wojsk polskich na terenach należących do biskupstwa pomezańskiego i warmińskiego - konflikt określany jako Wojna Księża. W 1478 roku wojska polskie zdobyły Kwidzyn. Mieszczanie schronili się w zamku kapituły i podpalili miasto. W trakcie działań wojennych zamek został poważnie uszkodzony – podczas prac remontowych przeprowadzonych w roku 1487, rozebrano uszkodzone wieże narożne.
W roku 1520 w wyniku kolejnych działań wojennych, wojska polskie zniszczyły całkowicie zamek biskupi i najprawdopodobniej uszkodziły zamek kapituły. W roku 1526 biskupi pomezańscy przeszli na protestantyzm. W latach 30 XVI wieku pierwszy biskup protestancki Paulus Speratus, przeprowadził na własny koszt remont zamku kapitulnego. Po jego śmierci, w roku 1551 zamek został przejęty przez urzędników księcia Albrechta Hohenzollerna, stając się budynkiem rządowym i rezydencją, w której, w 1709 roku, zatrzymał się car Rosji Piotr I, w czasie swojego pobytu w Kwidzynie, na zaproszenie króla pruskiego Fryderyka I.
W roku 1728 skrzydło południowe zamku zostało przekształcone w magazyn spożywczy dla garnizonu wojskowego. Po pierwszym rozbiorze Polski zamek stał się siedzibą sądu. W związku ze zmianą funkcji, przeprowadzono konieczne prace adaptacyjne. W salach I piętra wprowadzono podział na szereg małych pomieszczeń. Rozebrano częściowo zachodni krużganek, budując schody prowadzące z dziedzińca na I piętro. Część zamku zaadaptowano na cele więzienne. W roku 1798 podjęto decyzję o rozbiórce dwóch skrzydeł zamkowych: wschodniego i najbardziej reprezentacyjnego południowego, by z pozyskanego materiału wybudować osobny budynek.
Po roku 1854, na mocy rozporządzenia króla Fryderyka Wilhelma IV zaprzestano dewastacji zamku i rozpoczęto prace rekonstrukcyjne. Ich najistotniejszy etap przeprowadzono w roku 1874, pod kierunkiem Gustava Reicherta. W rezultacie odbudowano wieże narożne, zrekonstruowano sklepienia w pomieszczeniach pierwszego piętra skrzydła północnego i uzupełniono detal architektoniczny.
Zamek pełnił funkcje sądu i więzienia do roku 1935. W roku 1936 po przeprowadzeniu szeregu prac adaptacyjnych, zamek stał się siedzibą hitlerowskiej szkoły Hitlerjugend HJ-Ostlandführerschule i tę funkcję pełnił do roku 1945. Po zajęciu miasta przez Armię Czerwoną zamek, w odróżnieniu od Starego Miasta, szczęśliwie uniknął poważniejszych zniszczeń. Splądrowano jedynie jego wnętrza.
W grudniu 1949 roku zamek został przejęty przez Ministerstwo Kultury i Sztuki.
Obecnie mieści się w nim Muzeum w Kwidzynie.
Opis
Zamek na przestrzeni dziejów był wielokrotnie przebudowywany, w zależności od różnych czynników był rozbudowywany i częściowo rozbierany. W czasie swego największego rozwoju (między XVI a XIX wiekiem) stanowił on czteroskrzydłowy, regularny kompleks z krużgankowym dziedzińcem wewnętrznym. W narożach rozbudowano regularne czteroboczne wieże, zwieńczone strzelistymi czterospadowymi dachami. Wyjątkiem pozostała wysoka (59 m) wieża znajdująca się w południowo-wschodnim narożu. W 1798 roku zamek został częściowo rozebrany przez władze pruskie. W ramach prac rozebrane zostały skrzydła: wschodnie (przylegające do katedry) i reprezentacyjne skrzydło południowe (znajdujące się od strony starego miasta), w którym znajdował się między innymi refektarz biskupi. Od tego czasu zamek stracił swą zamkniętą, regularną formę. Materiał pozyskany w trakcie rozbiórki posłużył do budowy gmachu Sądu Ziemskiego w Kwidzynie, który powstał w latach 1798-1800 i stoi obecnie przy ul. Braterstwa Narodów 59.
Charakterystycznym elementem zamku jest największa na terenie państwa krzyżackiego wieża sanitarno-obronna - gdanisko - usytuowana w odległości 55 metrów od zachodniego skrzydła zamku na najniższych terasach doliny wiślanej. Gdanisko jest połączone z głównym korpusem zamku najdłuższym na świecie gankiem wspartym na pięciu wysokich arkadach o wysokości kilkunastu metrów. Od północy znajduje się wieża studzienna połączona dwiema arkadami z zamkiem, potocznie nazywana małym gdaniskiem.
Zobacz też
Przypisy
- ↑ Rejestr zabytków nieruchomych – województwo pomorskie [online], Narodowy Instytut Dziedzictwa, 30 września 2023 [dostęp 2013-04-26].
- ↑ Mamy swój Pomnik Historii. Jeden z dziesięciu w całej Polsce
- ↑ a b c Herrmann Ch., Liguz J., Sadkowski P., Zamek kapituły pomezańskiej w Kwidzynie, „Krople Historii”, 18, 2010, s. 2.
Bibliografia
- Liliana Krantz, Jerzy Domasłowski, Katedra i zamek w Kwidzynie, Warszawa - Poznań - Toruń, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1982, ISBN 83-01-04160-9
- Mieczysław Haftka, Zamek w Kwidzynie, Malbork, Muzeum Zamkowe, 1983
- Architektura gotycka w Polsce, pod. red. Teresy Mroczko i Mariana Arszyńskiego, Warszawa, Instytut Sztuki PAN, 1995, ISBN 83-85938-41-9
- Tadeusz Wiśniewski: Katedra i zamek kapituły biskupstwa pomezańskiego w Kwidzynie. Przewodnik. Kwidzyn: Towarzystwo Przyjaciół Ziemi Kwidzyńskiej, 1994.
- http://www.zamek.kwidzyn.pl/index.php
Linki zewnętrzne
- Muzeum w Kwidzynie
- sekulada.com: Krzyżacki zamek w Kwidzynie. [dostęp 9 października 2015]. (pol.).
