Jar of Flies

Artykuł na Medal
Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Jar of Flies
Okładka
Wykonawca minialbumu
Alice in Chains
Wydany

25 stycznia 1994

Nagrywany

7–14 września 1993 w London Bridge Studio, Seattle[1]

Gatunek

rock akustyczny[2][3] • AOR[4] • blues-rock[4] • folk rock[5] • jangle pop[6] • blues[6] • rock alternatywny[6]

Długość

30:49

Wydawnictwo

Columbia

Producent

Alice in Chains

Album po albumie
Dirt
(1992) 		Jar of Flies
(1994) 		Alice in Chains
(1995)
Minialbumy
Sap
(1992) 		Jar of Flies
(1994) 		—
Single z albumu Jar of Flies
  1. „No Excuses”
    Wydany: luty 1994
  2. „I Stay Away”
    Wydany: maj 1994

Jar of Flies – trzeci minialbum amerykańskiego zespołu muzycznego Alice in Chains, opublikowany 25 stycznia 1994 nakładem wytwórni Columbia. Tygodniowa sesja nagraniowa odbyła się w London Bridge Studio w Seattle w stanie Waszyngton. Produkcją epki zajęli się muzycy, którzy przygotowali zestaw siedmiu premierowych utworów. W stosunku do poprzednich wydawnictw, istotny wkład w komponowanie, poza duetem Layne Staley–Jerry Cantrell, mieli również pozostali członkowie, Mike Inez i Sean Kinney. Jar of Flies uchodzi za kontynuację akustycznego i melancholijnego brzmienia, zapoczątkowanego na wydawnictwie Sap (1992). Jest on również pierwszym materiałem nagranym wspólnie z nowym basistą Mikiem Inezem, który zastąpił zwolnionego w styczniu 1993 Mike’a Starra.

12 lutego 1994 minialbum zadebiutował na 1. pozycji w zestawieniu Billboard 200, przechodząc tym samym do historii jako pierwszy album wydany w formacie EP, który tego dokonał. Otrzymał on na ogół pozytywne recenzje od krytyków, którzy podkreślali, że mimo lżejszych aranżacji, utwory wciąż zachowują mroczny i przygnębiający charakter. Jar of Flies był promowany przez single „No Excuses” i „I Stay Away”, z czego druga z kompozycji uzyskała w 1995 nominację do nagrody Grammy w kategorii Best Hard Rock Performance.

Jar of Flies okazał się sukcesem komercyjnym, odnotowując wysoką sprzedaż. 24 kwietnia 1994, przekroczywszy próg 15 tys. kopii w Nowej Zelandii, uzyskał od stowarzyszenia Recorded Music NZ (RMNZ) certyfikat platyny. 31 sierpnia 1994, po osiągnięciu 200 tys. sprzedanych egzemplarzy w Kanadzie, epka otrzymała od tamtejszej organizacji Music Canada (MC) certyfikat 2-krotnej platyny. 1 stycznia 1995 Jar of Flies, osiągnąwszy wolumen w liczbie 60 tys. egzemplarzy w Wielkiej Brytanii, otrzymał od British Phonographic Industry (BPI) certyfikat srebrnej płyty. 19 września 1995 minialbum przekroczył w Stanach Zjednoczonych sprzedaż na poziomie 1,5 miliona, dzięki czemu amerykańskie zrzeszenie wydawców muzyki Recording Industry Association of America (RIAA) przyznało mu certyfikat 3-krotnej platyny. 5 sierpnia 2022 epka uzyskała do RIAA certyfikat 4-krotnej platyny.

Geneza[edytuj | edytuj kod]

 Osobny artykuł: Bohater ostatniej akcji (ścieżka dźwiękowa).
Mike Inez dołączył do zespołu w styczniu 1993, zastępując Starra

W styczniu 1993, w trakcie trwania trasy promującej drugi album studyjny Dirt (1992), w zespole Alice in Chains doszło do zmiany personalnej. Miejsce basisty Mike’a Starra zajął współpracujący z Ozzym Osbourne’em Mike Inez[a][8]. Kontynuację tournée stanowiły występy na kontynencie europejskim oraz w Stanach Zjednoczonych od lutego do kwietnia[9]. Korzystając z mniej napiętego kalendarza koncertowego, w kwietniu muzycy zarejestrowali w Bad Animals Studio w Seattle w stanie Waszyngton dwa utwory – „A Little Bitter” i „What the Hell Have I”, wykorzystane na ścieżce dźwiękowej do filmu Bohater ostatniej akcji (1993, reż. John McTiernan)[b][13][14].

Od czerwca do sierpnia zespół występował jako jeden z headlinerów w ramach amerykańskiej 3. edycji festiwalu Lollapalooza[14][15]. Jerry Cantrell zatelefonował do Toby’ego Wrighta z propozycją współpracy przy nowym materiale. Producent zareagował pozytywnie, rezerwując dziesięć dni w London Bridge Studio w Seattle. Pomimo zapewnień ze strony muzyka, zespół nie miał przygotowanych żadnych premierowych utworów przed inauguracją sesji[1]. Kiedy Wright poprosił gitarzystę o przesłanie mu którejś z piosenek, Cantrell przekonał go, że zespół jest już w drodze do domu i wszystko będzie gotowe na miejscu[1].

Sean Kinney, odnosząc się do idei nagrania minialbumu, wspomniał: „Po graniu głośnej muzyki przez ostatni rok, chcieliśmy wrócić do domu, a ostatnią rzeczą jaką mieliśmy ochotę zrobić, to podkręcić nasze wzmacniacze od razu. Zrobiliśmy Jar of Flies by zobaczyć, jak to jest nagrywać z Mikiem Inezem. Po prostu poszliśmy do studia bez żadnego gotowego utworu, aby przekonać się jaka chemia jest między nami. To wszystko zaczęło się układać. Brzmienie i dźwięki były naprawdę dobre. Pomyśleliśmy, że wielkim marnotrawstwem byłoby niewydanie tego materiału”[16].

Nagrywanie[edytuj | edytuj kod]

„Naprawdę zabawnym było robić tę płytę, to było bardzo spontaniczne. Pisaliśmy i nagrywaliśmy te utwory w terminie siedmiu dni, z wyłączeniem «Don’t Follow», który napisałem na poprzedniej, europejskiej części trasy. Przyjechaliśmy do studia i nikt nie miał żadnych pomysłów, co było dziwne, bo zwykle zawsze ja coś przynosiłem lub Layne.”
– Jerry Cantrell[17]

Sesja rozpoczęła się 7 września 1993. Na miejscu okazało się, że zespół, mimo wcześniejszych zapewnień, nie ma przygotowanego żadnego materiału[1]. Jedyny wyjątek stanowił utwór „Don’t Follow”, napisany przez Cantrella w trakcie europejskiej części trasy promującej Dirt (1992)[18]. Nie chcąc stracić dziesięciu dni zarezerwowanych w studiu, gitarzysta zaproponował, że grupa wykorzysta ten czas na jammowanie. „Najlepszy zespół na świecie tak po prostu jammujący? Cóż złego mogło się stać? Nie miałem nic lepszego do roboty” – wspominał Wright[1]. Z kolei Layne Staley komentował na łamach „Hit Paradera”, że „gdy spotkaliśmy się i zaczęliśmy pisanie i nagrywanie, nie posiadaliśmy żadnej idei, nie wiedzieliśmy w którą stronę ma to zmierzać. To była część zabawy. Chcieliśmy jedynie udać się do studia na parę dni z naszymi gitarami akustycznymi i zobaczyć co się stanie. Dla nas było to jedynie doświadczenie, gdzie czterech facetów spotyka się razem w studiu i tworzy muzykę”[19].

Według Davida de Soli, autora książki Alice in Chains: The Untold Story (2015), proces pisania, nagrywania i miksowania przebiegał szybko[1]. W ciągu tygodnia[18] odbyły się dwie sesje. Pracowano intensywnie od 14 do 18 godzin dziennie. Pełniący rolę asystenta inżyniera dźwięku Jonathan Plum przyznawał, że sesja była wyczerpująca[20].

Znaczną część nowego materiału zarejestrowano na taśmie magnetycznej Digital Audio Tape (DAT). „Większość nagraliśmy na niej, ponieważ konwencjonalne taśmy 2-calowe posiadały tylko około 16 minut” – argumentował Wright[21], który chciał, by akustyczne brzmienie zespołu było „jak najbardziej naturalne”. „Jednym z żądań Layne’a było to, aby nie używać Pro Tools. Doskonale wiedział o swoich preferencjach dźwiękowych w studiu – a brzmienie analogowe było lepsze dla zespołu. Nagrane zostało w ciągu tygodnia na konsoli Neve 8068” – wspominał[21]. Podkreślał również, że cała sesja była „płodna”, a utwory rejestrowano w większości za pierwszym lub drugim podejściem, ponieważ muzycy efektywnie nagrywali swoje poszczególne partie[20]. Zdaniem Cantrella proces rejestracji przebiegał w sposób spontaniczny, a większość materiału nagrano za pierwszym podejściem. „Nawet nie myśleliśmy o strukturach piosenek, po prostu weszliśmy i jammowaliśmy. To było dość dzikie” – przyznawał. Niektóre z utworów, w wyniku improwizacji, w pierwotnych wersjach trwały znacznie dłużej niż w finalnym rezultacie, zamieszczonym na minialbumie[c][22].

Na Jar of Flies zespół, przy pomocy muzyków sesyjnych, po raz pierwszy wykorzystał takie instrumenty jak altówka (po lewej) i wiolonczela (po prawej)

Jednym z głównych zadań było skoncentrowanie się na brzmieniu gitar Cantrella. Wright wspominał, że w trakcie rejestracji ścieżek, w niektórych momentach wykonywano overdubbing poszczególnych partii akustycznych, a następnie poddawano je procesowi miksowania z pozostałymi. „Gdy członkowie zespołu nagrywali «na żywo», używałem różnych przetworników, które [Cantrell] miał w swoich gitarach w owym czasie, starając się trzymać dźwięk możliwie blisko brzmienia akustycznego. Dzięki temu odnosiło się wrażenie jakby była to gitara akustyczna, a nie elektroakustyczna”[21]. Muzyk korzystał z gitar marki Ovation[21], starych modeli Fender Stratocaster i Gibson Les Paul (m.in. 1952 Goldtop)[23] oraz ze wzmacniacza Twin Reverb Fender[24]. Mike Inez partie basu rejestrował przy użyciu akustycznego modelu firmy Guild[25].

By w pełni oddać akustyczny klimat, podczas nagrywania partii perkusji, Kinney, prócz używania standardowych pałek, w niektórych momentach korzystał ze specjalnych szczotek, stosowanych w bluesie i swingu, uzyskując efekt cichszego i delikatniejszego uderzenia[21]. Nad zestawem zamontowano mikrofony AKG C414, przy tom-tomach i bębnie basowym ustawiono AKG D-12 oraz Sennheiser MD 421, nad werblem Shure SM57, a poniżej Sennheiser MD 441[21]. Charakterystyczne synkopowane otwarcie partii perkusji w „No Excuses” uzyskano w wyniku improwizacji. Kinney odgrywał technikę polegającą na uderzaniu w obręcz werbla. Wright – który nie był zwolennikiem jej stosowania – przyznawał: „Ostatecznie zdecydowaliśmy się zlikwidować niektóre bongosy i mniejsze bębny usytuowane przy hi-hatcie, dzięki czemu włączyliśmy je do tego rytmu”[26].

Podobnie jak w przypadku Sap (1992)[27], tak i na Jar of Flies zespół zaprosił gości do współpracy. W charakterze sesyjnym zagrali: April Acevez i Matthew Weiss na altówce oraz Justine Foy i Rebecca Clemons-Smith na wiolonczeli w „I Stay Away”[20] i „Whale & Wasp”[d][25][28]. David Atkinson, przyjaciel Chrisa Cornella, zarejestrował partie harmonijki ustnej w „Don’t Follow”[29].

Wszystkie teksty Staley pisał w trakcie sesji w studiu, po czym nagrywał wokale prowadzące i harmonie przy użyciu mikrofonu Neumann M-49. Proces rejestracji śpiewu przebiegał sprawnie; ścieżki nagrywano za pierwszym lub drugim podejściem[21]. Cantrell nagrał wokal prowadzący w utworze „Don’t Follow”[29]. Wright określał styl śpiewu gitarzysty jako „wspaniały”, wyróżniając przy tym doskonałą harmonię ze Staleyem[21]. Sesja zakończyła się 14 września. Od 17 do 22 września Wright pracował nad procesem miksowania w Scream Studio w Los Angeles w stanie Kalifornia[1]. Muzycy mieli jeszcze jeden bądź dwa gotowe utwory, lecz były one cięższe i bardziej „elektryczne”, przez co zdecydowali się zachować je na następny album studyjny[30].

Analiza[edytuj | edytuj kod]

Muzyka[edytuj | edytuj kod]

Na Jar of Flies gra Cantrella była bardziej delikatna i powściągliwa, przypominając twórczość R.E.M.[31]

Paul Gallotta z magazynu „Circus” oceniał, że Jar of Flies, mimo iż jest równie mroczny jak Facelift (1990) i Dirt (1992), to reprezentuje stylistyczny zwrot[32]. Utwory na minialbumie zbudowane są wokół czystego, akustycznego oraz elektrycznego grania rytmicznego z ekspresyjnym, nieco funkowym zastosowaniem efektu wah-wah przez Cantrella. Na Jar of Flies dominuje otwarte strojenie w tonacjach durowych[25]. Niespełna 7-minutowy utwór „Rotten Apple” wyróżnia efekt talk box[e][22] w stylu Franka Zappy i spontaniczne frazowanie. Cantrell wykorzystał w nim akord Em7[34], a samą muzykę uważał za jedną z najlepszych, jaką udało mu się skomponować[25]. W singlowym „I Stay Away” zastosował alternatywny i bardziej otwarty schemat D (Db-Ab-Db-Gb-Bb-Eb)[34]. „No Excuses” opiera się na „brzęczącej” (ang. jangly) zmianie akordów durowych z A na B z otwartymi strunami B i E w stylu R.E.M.[25] Instrumentalny „Whale & Wasp” – który gitarzysta skomponował w wieku 18 lub 19 lat[f][35] – posiada śpiewną melodię i otwarty akustyczny akord, nawiązujący do tradycji folkowej, połączony z brzmieniem wiolonczeli[25]. Z kolei zamykający zestaw „Swing on This” cechuje powtarzalny akord Ab, przeskakujący do charakterystycznego, chromatycznego metalowego groove’u[25].

Z uwagi na przewagę instrumentów akustycznych, Jar of Flies uważany jest za kontynuację brzmienia zapoczątkowanego na Sap (1992)[16][36]. Płyta pokazuje zespół od innej strony muzycznej i szeroki zakres możliwości[4], oferując szereg utworów o akustycznej teksturze[37], zawierającej m.in. elementy AOR[4], bluesa[6], blues-rocka[4], folk rocka[5], jangle popu[6], rocka alternatywnego[6] i rocka klasycznego[38]. W stosunku do poprzednich wydawnictw, większy wkład w komponowanie, poza Staleyem i Cantrellem, mieli też Inez i Kinney[4]. Cechą charakteryzującą Jar of Flies jest duża różnorodność materiału; począwszy od melancholijnego „Nutshell”[39], przez utrzymany niemal w popowym brzmieniu „No Excuses”, będący połączeniem gitary akustycznej[4] z przesterowaną gitarą elektryczną, cięższym basem oraz smyczkami „I Stay Away”[40], instrumentalny AOR „Whale & Wasp”[4], nawiązujący do twórczości R.E.M.[40] balladowo bluesowy „Don’t Follow” z harmonijką[4], po zainspirowany jazzem „Swing on This”[4][32]. Delikatniejsza i powściągliwsza gra na gitarze Cantrella w większym stopniu przypomina harmonie R.E.M., a odejście od tradycyjnych metalowych konwencji miało wpływ na technikę wokalną Staleya, która stała się znacznie bliższa tradycji „białego” blues-rocka[31].

Magazyn „Guitarist” opisał duety wokalne Cantrella i Staleya jako „beatyfikowane, pokręcone harmonie, jakich świat nie widział od czasu najlepszego produktu muzyki pop, Rubber Soul [1965, The Beatles]”[41]

Steve Huey z AllMusic podkreślał, że „nastrój jest wciąż beznadziejnie ponury, ale wzruszający; intrygujący ton rodzi poczucie akceptacji, która rzeczywiście jest kojąca. Rozwiązania Jerry’ego Cantrella stają się coraz bardziej szczegółowe i ułożone; podczas gdy jest kilka hałaśliwych momentów, większość Jar of Flies skąpana jest w czystej, migoczącej atmosferze, której źródło jest trudne do zdefiniowana”[42]. Tom Sinclair z magazynu „Entertainment Weekly” „No Excuses” porównał do rocka klasycznego lat 70., a „Swing on This” opisał jako „postmodernistyczne boogie-woogie”[38]. Podwojone harmonie w „I Stay Away” recenzenci przyrównywali do skrzyżowania The Beatles z duetem Simon & Garfunkel[38][41].

Daina Darzin pisała na łamach branżowego „Kerrang!”, że „«Nutshell» „cechuje się nieposkromionym, rytmicznym i marzycielskim klimatem o odcieniach Pink Floyd, wstawiającym się w osiągnięcie apogeum smugi dźwięku”[43]. Paul Evans z „Rolling Stone’a” uważał, że wokale Staleya w „Rotten Apple” i „Swing on This” – które dziennikarz przyrównywał do działalności zespołów Kansas i Styx – w połączeniu z pracą gitar Cantrella, przywołują na myśl dokonania Black Sabbath, wywołując przy tym patos i gniew[44]. Greg Kot w recenzji zamieszczonej w książce Rolling Stone Album Guide (2004) napisał: „Jar of Flies może być zaprojektowany jako przerwa między wielkimi albumami, jednak ten minialbum z siedmioma utworami brzmi jak odpowiedź Alice na Led Zeppelin III [1970] – inspirowane tempem. Głos Staleya płynie z gitarami akustycznymi, harmonijką ustną i smyczkami, a melodie należą do najbardziej trwałych”[45].

Grzegorz Kszczotek z „Tylko Rocka” twierdził, że „ta krótka płyta jest chyba jakąś reakcją na inność anglosaskiej kultury muzycznej, ale też nie brak tu folk rockowych wątków, nierozerwalnie kojarzących się z hippisowskim zachodnim wybrzeżem Stanów Zjednoczonych. Podobieństwo harmonii wokalnych do Crosby, Stills and Nash nie jest chyba czystym przypadkiem…”. „Don’t Follow” zestawiał z twórczością Bruce’a Springsteena, a „Swing on This” opisywał jako „skoczne, pobrzmiewające jazzem granie i zadziorny śpiew w konwencji boogie. Nawet solo gitary trzyma się czystego brzmienia staromodnego bluesa”[5]. Stanowi on parodię swingowych big-bandów pokroju Glenn Miller Orchestra. Kinney odgrywał improwizacyjnie partię perkusji, po czym dołączył do niego Cantrell i wspólnie namówili Ineza do zagrania „najgłupszej linii basowej”[22] – głos basisty można usłyszeć na końcu utworu; Inez zajrzał do kabiny, mówiąc: Toby’s still laughing)[46].

Teksty[edytuj | edytuj kod]

Staley pisał teksty na płytę w studiu w trakcie sesji

Liryka, będąca w głównej mierze autorstwa Staleya, jest mroczna i ponura[42]. Steve Huey pisał, że „Jar of Flies jest o życiu z konsekwencjami, pełnymi głęboko odczuwanych refleksji na temat samotności, nałożonej na siebie izolacji i utraty ludzkich powiązań”[42]. Caren Myers z „Details” uznała, iż płyta „oddaje znajome motywy utraty oraz rozpaczy w łagodniejszych tonach”, a „Rotten Apple” określała mianem „tęsknej kołysanki”[47]. Dan Winfield z „The Gleaner” zwracał uwagę, że w tekstach Staleya wciąż przeważa ból, lecz w jego głosie jest więcej oczekiwania, przeczucia czegoś, co może wydarzyć się w przyszłości[48]. Jon Pareles przyznawał za pośrednictwem „The New York Timesa”, że „Alice in Chains opowiadają o samotności na Jar of Flies, zestawie utworów o chropowatym indywidualizmie, który zmienił się w wygnanie”[49]. Z kolei Kyle Anderson, autor książki Accidental Revolution: The Story of Grunge (2007), podkreślał, że w stosunku do warstwy lirycznej na Dirt, gdzie – jego zdaniem – „Staley wykrzykiwał z bólu utwory z perspektywy ćpuna zamkniętego poprzez własny nałóg na świat”, teksty na Jar of Flies wydają się być „spojrzeniem człowieka dobrze zdającego sobie sprawę z tego, w jaki sposób uzależnił się od niego świat”. Anderson uważał, że otwierający wers w „I Stay Away” (Yeah, I want to travel south this year) wskazuje na „chęć samodoskonalenia”[37].

Warstwa liryczna utworu „No Excuses”, będąca autorstwa Cantrella, porusza wątek relacji interpersonalnych. Matt Melis z Consequence of Sound podkreślał, że wers You’re my friend, I will defend and if we change, well, I love you anyway, śpiewany wspólnie przez Cantrella i Staleya, czyni go „pięknym sentymentem o przyjaźni”. Według autora motyw osobistej walki z demonami wciąż się pojawia, ale w porównaniu z Dirt, „zespół wydaje się śpiewać o kroplach rosy na różach i wąsach kociąt”[50].

Oprawa graficzna[edytuj | edytuj kod]

Autorem zdjęć jest Rocky Schenck. Główna fotografia użyta jako okładka minialbumu została wykonana 8 września 1993 w jadalni artysty[29]. Jak wspominał: „Zespół wymyślił nazwę i chciał aby okładka przedstawiała młodego chłopca wpatrującego się w słoik pełen much. Pamiętam, że poprosili mnie o wykorzystanie «szalonych kolorów» podczas filmowania, więc użyłem wielu różnych kolorowych żeli w świetle, aby móc osiągnąć ostateczny wygląd”. Asystent Schencka odbył kilka podróży do pobliskiej stajni, gdzie za pomocą siatki na motyle złapał kilkaset sztuk much[g][29].

Początkowo muzycy chcieli nazwać minialbum Son of Sap, nawiązując do poprzedniej epki z 1992 i pseudonimu Son of Sam (pol. „Syn Sama”) seryjnego mordercy Davida Berkowitza, lecz Cantrell zaproponował Jar of Flies[22]. Zaczerpnięto go z doświadczenia szkolnego wykonywanego na lekcji nauk przyrodniczych przez gitarzystę. Będąc w trzeciej klasie, przyszły muzyk wykonał doświadczenie polegające na trzymaniu w domu dwóch słoików pełnych much. W jednym znajdowały się muchy dokarmiane, w drugim głodzone. W słoiku gdzie muchy były dożywiane z powodu szybkiego rozmnażania ginęły na skutek przegęszczenia. W słoiku gdzie muchy były niedożywiane, niektóre z nich przeżyły nawet rok[14][19]. „Wydaje mi się, że gdzieś w tym jest jakiś morał. Ewidentnie eksperyment zrobił na Jerrym wielkie wrażenie” – wspominał Staley[19].

Wydanie[edytuj | edytuj kod]

„Nigdy tak naprawdę nie planowaliśmy zrobienia muzyki, która byłaby przeznaczona do wydania w tym czasie. Ale wytwórnia to usłyszała i naprawdę polubiła ten materiał. To był raczej ich pomysł, a nie nasz, aby go wydać.”
– Layne Staley[19]

W pierwotnym założeniu muzycy chcieli, aby Jar of Flies został wydany bez żadnego rozgłosu i promocji, tak jak minialbum Sap w 1992, jednak wytwórnia Columbia, usłyszawszy premierowy materiał, zmieniła plany dotyczące dystrybucji i kampanii promocyjnej[30]. Ideą muzyków był pomysł, aby do każdego CD wytwórnia dołączyła cztery lub pięć martwych much[32]. „Chcieliśmy umieścić plastikowe muchy na płycie, ale było to za drogie […] Wtedy pomyśleliśmy, żeby umieścić na nim wysuszone gówno, aby przyciągało własne muchy – projekt z udziałem publiczności. Sony też tego nie lubił” – wspominał Inez[52].

Strona 1 i 2 winylowej wersji minialbumu Jar of Flies, będącej częścią pakietu Jar of Flies/Sap z 1994 (nr kat. C 57806)

Minialbum został wydany 25 stycznia 1994[h][14][54], choć niektóre źródła za datę premiery podawały 14 stycznia[55]. W rozmowie z magazynem „Guitar” Cantrell twierdził, że „nie jest to duży, ciężko-rockowy album. Nie o to nam chodziło. To po prostu coś, co zrobiliśmy dla zabawy”[24]. Inez, odnosząc się do różnorodności stylistycznej, argumentował: „[Jar] jest jakby prawdziwą reprezentacją nas […] każda z piosenek brzmi trochę inaczej, co jest jedną z tych rzeczy, które lubię w Alice in Chains”[32].

Prócz standardowego wydania, decyzją wytwórni[30] Jar of Flies ukazał się także w limitowanym nakładzie 2,5 tys. kopii[4] na podwójnym winylu wraz z minialbumem Sap (1992; na pierwszej i drugiej stronie był Jar of Flies, na trzeciej Sap, a na czwartej znajdowało się logo Alice in Chains)[56]. W Europie Jar of Flies i Sap również wydano na podwójnym CD[57]. W 1995 wyprodukowano limitowaną edycję CD-Plus. Dodatkami na albumie były teksty, biografia, dyskografia zespołu, teledyski do „No Excuses” i „I Stay Away” oraz fragmenty wywiadów z muzykami. Obraz był fioletowy, a zdjęcia pomarańczowe wykonane w negatywie[i][59]. Na rynku ukazało się też LP/CD Lid off the Jar, będące zapisem wywiadu z muzykami[4].

Po premierze Staley podejmował kolejne wysiłki w walce z nałogiem[60], udając się na leczenie odwykowe do Hazelton Clinic w stanie Minnesota, spowodowane uzależnieniem od heroiny[14][61]. Pogłębiający się nałóg wokalisty miał wpływ na wycofanie się Alice in Chains z letniej trasy koncertowej Shit Hits the Sheds Tour w 1994, gdzie formacja z Seattle miała występować w roli supportu przed Metalliką[54][62], a także z koncertu na festiwalu w Woodstock[14][63].

25 stycznia 2024, w związku z 30. rocznicą publikacji epki, Columbia i Legacy – oddział Sony – ogłosiło wydanie jubileuszowej reedycji. Oprócz standardowego czarnego 12”-calowego winyla, dostępnego u wszystkich sprzedawców detalicznych, oficjalny sklep internetowy zespołu zamieścił w swojej ofercie szereg wariantów Jar of Flies, w tym trójkolorowy winyl, kasetę magnetofonową, przezroczysty winyl z muchami osadzonymi na płycie i limitowany zestaw pudełkowy (3 tys. sztuk). Nadrukowany techniką sitodruku i pokryty promieniami UV shadowbox zawiera minialbum na trójkolorowym winylu, słoik z wytłoczonym logo z aktywowaną dotykiem czerwoną diodą LED i sztucznymi muchami, 60-stronnicową książkę w twardej oprawie oraz dwustronny plakat. Zespół wypuścił też szereg gadżetów związanych z Jar of Flies, w tym odzież z limitowanej edycji, zestaw do pokera, deskorolkę (stworzoną we współpracy z Welcome Skateboards) oraz pluszową zabawkę „Whale & Wasp”[64][65].

Promocja[edytuj | edytuj kod]

Single[edytuj | edytuj kod]

Minialbum Jar of Flies był promowany przez dwa single – „No Excuses” i „I Stay Away”[4]. Pierwszy z wymienionych utworów okazał się sukcesem w rozgłośniach radiowych[14]; 26 marca 1994, po siedmiu tygodniach obecności w notowaniu, dotarł – jako pierwszy singel w dotychczasowym dorobku Alice in Chains – na szczyt Album Rock Tracks, listy opracowywanej przez tygodnik „Billboard”[54][66]. 23 kwietnia uplasował się na 48. miejscu w notowaniu Billboard Hot 100 Airplay[67]. Singel cieszył się również powodzeniem na liście Modern Rock Tracks, gdzie dotarł do 3. lokaty – co także było najwyższą pozycją, osiągniętą do tej pory przez utwór zespołu[68]. 30 kwietnia zajął on 32. miejsce na innym z notowań „Billboardu” – Top 40 Mainstream[69]. „No Excuses” był notowany również na kanadyjskiej RPM 100 Hit Tracks (17. lokata), opracowywanej przez magazyn „RPM”[70]. Do singla nagrano teledysk w reżyserii Matta Mahurina[71].

Drugim singlem promującym był „I Stay Away”[4]. Uplasował się on na 10. miejscu listy Album Rock Tracks „Billboardu”[66]. Teledysk, zrealizowany w stylu animacji poklatkowej[50], wyreżyserował Nick Donkin[46][72]. Członkowie zespołu zostali w nim przedstawieni w formie marionetek znajdujących się w cyrku[50]. Wideoklip otrzymał regularną rotację w MTV[46].

Koncerty[edytuj | edytuj kod]

Część materiału z Jar of Flies jest regularnie wykonywana podczas koncertów zespołu (na zdj. w 2009)
 Osobny artykuł: Down in Your Hole Tour.

Po zarejestrowaniu Jar of Flies, muzycy powrócili na trasę Down in Your Hole Tour, koncertując w Stanach Zjednoczonych, Europie, Japonii i po raz pierwszy na kontynencie australijskim[73], promując m.in. materiał z niewydanego jeszcze minialbumu[74]. Członkowie zespołu zdecydowali się włączyć do swoich występów część nowych utworów, chcąc urozmaicić setlisty[22]. Kompozycje „Rotten Apple” i „Nutshell” jako pierwsze zadebiutowały na żywo[22][52]; ich premiery odbyły się w trakcie występów we wrześniu 1993 w Stanach Zjednoczonych[74]. Prezentowano je również podczas koncertów w Europie, Japonii oraz w Australii w październiku i listopadzie[74]. „No Excuses” zadebiutował na koncercie w Hollywood Palladium w Los Angeles 7 stycznia 1994, będącym częścią benefisu Johna Norwooda Fishera z zespołu Fishbone[75]. Wszedł on także, wraz z „Nutshell”, w skład setlisty występu z serii MTV Unplugged, który odbył się 10 kwietnia 1996 w Majestic Theatre w Nowym Jorku. Jego zapis zamieszczono na albumie koncertowym Unplugged (1996)[76].

Utwór „I Stay Away” został wykonany na żywo raz. Miało to miejsce 2 listopada 2007 w trakcie charytatywnego koncertu na rzecz szpitala Seattle Children’s, który odbył się w Benaroya Hall w Seattle, przy akompaniamencie ponad 200-osobowej orkiestry symfonicznej Northwest Symphony Orchestra[77]. Z kolei „Don’t Follow” zadebiutował w 2006 w ramach Finish What we Started Tour[78]. Kompozycja „Nutshell” jest regularnie dedykowana pamięci Layne’a Staleya i Mike’a Starra[j][82].

Odbiór[edytuj | edytuj kod]

Krytyczny[edytuj | edytuj kod]

Recenzje
Wydawca Ocena
AllMusic 4/5 gwiazdek[42]
„Chicago Tribune” 3/4 gwiazdek[83]
Encyclopedia of Popular Music 4/5 gwiazdek[84]
„Entertainment Weekly” B-[38]
„Kerrang!” 4/5 gwiazdek[43]
„Los Angeles Times” 2/4 gwiazdek[85]
„Melody Maker” korzystna[86]
„The New York Times” korzystna[49]
„NME” 4/10 gwiazdek[87]
„The Philadelphia Inquirer” 4/4 gwiazdek[88]
„Q” 4/5 gwiazdek[31]
„Rolling Stone” 4/5 gwiazdek[44]
Rolling Stone Album Guide 3.5/5 gwiazdek[45]
„Spin” korzystna[89]
Spin Alternative Record Guide 8/10 gwiazdek[90]
„Tylko Rock” 4/5 gwiazdek[5]

Steve Huey z AllMusic opisywał minialbum jako „mroczny i wspaniały”, dodając, że „Jar of Flies jest dyskretnym szokiem, boleśnie wspaniałym i wstrząsająco smutny jednocześnie. W pewnym sensie jest to logiczny sequel Dirt [1992] – pomimo okleiny spokoju, głosy utworów wciąż winią tylko siebie samego”. Huey zwracał uwagę, że „nastrój panujący na płycie jest depresyjny i mroczny, lecz ze względu na wzruszającą warstwę brzmieniową, wytwarza pewne poczucie akceptacji”. Autor wyrażał pochlebną opinię na temat gry Cantrella, podkreślając techniczny aspekt pracy gitar, których brzmienie porównał do tego panującego na Dirt[42]. Tom Sinclair z „Entertainment Weekly” napisał: „Jeżeli przełomowy album Alice in Chains, Dirt, uchwycił rozpacz mężczyzn tarzających się w duchowym szambie, to Jar of Flies brzmi jak opis tych samych facetów ze zwisającymi nogami w mętnej wodzie”[38]. Katherine Turman przyznawała za pośrednictwem „Los Angeles Timesa”, że „Jar of Flies brakuje emocjonalnej intensywności i niezapomnianych utworów”, które wyróżniały Alice in Chains na poprzednich płytach. Autorka w dalszej części dodała: „Ogólny klimat kolekcji siedmiu utworów jest mocny, ciepły i eteryczny, ale poza kilkoma wyjątkami, kompozycje są zbyt liniowe i statyczne, by być przekonującymi”[85].

Brytyjski „Melody Maker” pisał: „To jest metal transponowany do czasu snu. Prawdziwy rarytas”[86]. Jon Pareles z „The New York Timesa” zwracał uwagę na fakt, że mimo zastosowania wielu efektów gitarowych, brzmienie wcale nie prowadzi do wielkiego crescendo, lecz dryfuje ku ponurej rezygnacji.Autor zaznaczał, że schemat budowy utworów i sama muzyka mocno nawiązują do kompozytorów lat 70., takich jak James Taylor („I Stay Away”) czy Neil Young („Nutshell”)[49]. Mark Cooper oceniał za pośrednictwem magazynu „Q”, że „nie ma niczego wyzwalającego na Jar of Flies – melodie to seria zabiegów, które nie są zainteresowane ucieczką czy transcendencją, a jedyną radością jest zdolność Alice do stawienia czoła własnym demonom. Delikatnie tkane instrumentalne partie we «Whale & Wasp» i sekcja smyczkowa w «I Stay Away», to krótkie chwile wytchnienia pośród duchowego pustkowia takich kompozycji jak «Rotten Apple», ale w większości przypadków, ta muzyka jest przeciągana ze studni depresji”[31]. Paul Evans z „Rolling Stone’a” zauważył, że niektóre kompozycje tematyką przypominają te z albumu Dirt, jednak poprzez akustyczne brzmienie, nabierają zupełnie innego znaczenia[44]. Według Roba Sheffielda z branżowego „Spin” „Jar of Flies oddaje mnóstwo złych nastrojów”. Autor podkreślał przy tym, że „jest to najcieplejszy i najbardziej odprężający album w dorobku zespołu”[89].

Komercyjny[edytuj | edytuj kod]

W pierwszym tygodniu od premiery Jar of Flies uzyskał sprzedaż na poziomie 141 tys. kopii w Stanach Zjednoczonych[91]. 12 lutego 1994 zadebiutował on na 1. pozycji w zestawieniu Billboard 200[92], przechodząc do historii jako pierwszy album wydany w formacie EP, który tego dokonał[k][2][18][54][55]. Łącznie był notowany na liście przez pięćdziesiąt dziewięć tygodni[93]. Minialbum uplasował się także na czołowych miejscach list przebojów w wielu krajach, w tym w Australii (2. lokata)[l][94], Finlandii (3. lokata)[95], Kanadzie (5. lokata)[96], Norwegii (7. lokata)[97], Nowej Zelandii (1. lokata)[98] oraz w Wielkiej Brytanii (4. miejsce)[99]. Cantrell, odnosząc się do kwestii przyjęcia minialbumu, przyznawał: „Nie mogliśmy uwierzyć, że poszło tak dobrze. Sukces Jar of Flies pokazał, że możemy robić co nam się podoba i że innym osobom także będzie się to podobać”[16]. Również Inez wyrażał zaskoczenie związane z odbiorem płyty[100].

Niespełna dwa miesiące po premierze, 15 marca 1994 Jar of Flies otrzymał od zrzeszenia amerykańskich wydawców muzyki Recording Industry Association of America (RIAA) certyfikat 2-krotnej platyny w Stanach Zjednoczonych[101]. 24 kwietnia, przekroczywszy próg 15 tys. sprzedanych kopii w Nowej Zelandii, uzyskał od tamtejszego stowarzyszenia Recorded Music NZ (RMNZ) certyfikat platyny[102]. 30 maja płyta odnotowała w Kanadzie wolumen sprzedaży na poziomie 100 tys. egzemplarzy, otrzymując od organizacji Music Canada (MC) certyfikat platyny. 31 sierpnia sprzedaż Jar of Flies przekroczyła w Kanadzie 200 tys. kopii, dzięki czemu uzyskał on certyfikat 2-krotnej platyny[103]. 1 stycznia 1995 epka odnotowała w Wielkiej Brytanii ilość sprzedanych egzemplarzy w liczbie 60 tys., otrzymując od British Phonographic Industry (BPI) certyfikat srebrnej płyty[104]. 21 stycznia, z wynikiem 1 miliona 400 tys. nośników, Jar of Flies został uwzględniony w rankingu najlepiej sprzedających się albumów 1994, opublikowanym przez „Billboard”[105]. 19 września, przekroczywszy próg sprzedaży 1,5 miliona kopii w Stanach Zjednoczonych, minialbum otrzymał od RIAA certyfikat 3-krotnej platyny[101].

Według danych przedstawionych przez Nielsen SoundScan w 2008, nakład płyty w Stanach Zjednoczonych wyniósł 2 miliony 200 tys. egzemplarzy, co czyni ją drugim – po Dirt – najlepiej sprzedającym się wydawnictwem w dyskografii Alice in Chains[106]. 5 sierpnia 2022 Jar of Flies uzyskał od RIAA certyfikat 4-krotnej platyny, osiągnąwszy próg sprzedaży 4 milionów kopii w Stanach Zjednoczonych[101].

Wznowione wydanie z 2024 odnotowano m.in. na kilku rankingach „Billboardu”. Epka zadebiutowała na pięciu listach, do których nie dotarła w pierwotnym wydaniu z 1994 lub w owym czasie rankingi te nie istniały. Spośród nich 1. miejsce Jar of Flies osiągnął 6 kwietnia w notowaniu Top Vinyl Albums. Uplasował się też w pierwszej dziesiątce na listach Top Hard Rock Albums (3. miejsce) i Top Alternative Albums (10. lokata). Po raz pierwszy został odnotowany na Top Rock Albums (14. pozycja) i Top Rock & Alternative Albums (18. miejsce). W ostatnim tygodniu marca sprzedał się w liczbie 9 tys. 388 kopii w Stanach Zjednoczonych, dzięki czemu uplasował się na 6. pozycji na liście Top Album Sales. Powrócił również do zestawienia Billboard 200, będąc notowanym na 91. lokacie[107].

Nagrody i nominacje[edytuj | edytuj kod]

Utwór „Nutshell” regularnie dedykowany jest pamięci Staleya i Starra podczas koncertów zespołu

7 grudnia 1994, podczas 6. ceremonii wręczenia Billboard Music Award, „No Excuses” został wyróżniony nominacją w kategorii Top Rock Song. Utwór Alice in Chains przegrał rywalizację z kompozycją „Shine” Collective Soul[108]. National Academy of Recording Arts and Sciences (NARAS) nominowało singel „I Stay Away” do nagrody Grammy w kategorii Best Hard Rock Performance[109], lecz w trakcie 37. gali wręczenia, która odbyła się 1 marca 1995 w Shrine Auditorium, kompozycja przegrała z utworem „Black Hole Sun” Soundgarden[110][111]. Z kolei odpowiedzialna za design minialbumu Mary Maurer uzyskała nominację w kategorii Best Recording Package[112].

Rok Nagroda Kategoria Odbiorcy i nominowani Wynik Źródło
1994 Billboard Music Award Top Rock Song „No Excuses” Nominacja [108]
1995 Nagroda Grammy Best Hard Rock Performance „I Stay Away” Nominacja [109]
Best Recording Package Mary Maurer Nominacja [112]

Zestawienia[edytuj | edytuj kod]

Rok Tytuł Publikacja Pozycja Źródło
1995 „Album roku” „Raw” 3 [113]
1996 „25 najlepszych albumów lat 90.” „Start!” 15
2011 „10 najlepszych albumów 1994 roku” „Guitar World” 4 [114]
2014 „10 najlepszych hardrockowych albumów 1994 roku” Loudwire 5 [115]
„50 albumów będących ikonami listy 1994 roku” „Guitar World” 1 [116]
„40 najlepszych albumów alternatywnych 1994 roku” „Rolling Stone” 12 [117]
2015 „25 najbardziej wpływowych grunge’owych albumów w historii” Diffuser 10 [118]
2019 „50 najlepszych grunge’owych albumów” „Rolling Stone” 42 [119]

Dziedzictwo[edytuj | edytuj kod]

Marionetki użyte w teledysku do utworu „I Stay Away” mieszczą się w muzeum Rock and Roll Hall of Fame (na zdj. w 2013)

Dan Winfield z „The Gleaner” był zdania, że dzięki dużej różnorodności brzmieniowej, charakteryzującej Jar of Flies, zespołowi udało się zerwać z przyczepioną łatką „grunge”[48]. Jon Hotten z magazynu „Raw” uważał, że minialbum Alice in Chains był najlepszą płytą wywodzącą się z tzw. sceny Seattle, wydaną po Ten (1991) Pearl Jamu i Nevermind (1991) Nirvany[39].

Tim Karan ze strony The A.V. Club zwracał uwagę, że Jar of Flies – z perspektywy czasu – odegrał niedocenioną rolę w ewolucji grunge’u, który w połowie lat 90. znajdował się u szczytu popularności. Autor podkreślał, że minialbum Alice in Chains w znacznym stopniu poszerzył granice gatunku. Jak zaznaczał, zaledwie kilka tygodni po premierze Jar of Flies, Soundgarden wydał przełomowy pod względem komercyjnym album Superunknown (także zadebiutował na szczycie zestawienia Billboard 200, co oznaczało, że w ciągu ostatnich sześciu miesięcy zespoły z Seattle zajmowały szczyty list przebojów przez nie mniej niż osiem tygodni[120]), również zawierający eksperymentalne rozwiązania brzmieniowe. Podobna sytuacja miała miejsce w przypadku Stone Temple Pilots (uważanego za piąty pod względem popularności zespół kojarzony z grunge’em) i płyty Purple (1994), posiadającej elementy muzyki popowej i country. W podsumowaniu autor stwierdził, że „Jar of Flies pozostanie kapsułą czasu, nie tylko jako ważny element w złotym okresie działalności Alice in Chains, ale również jako jeden z najbardziej nieoczekiwanych tygodni w historii gatunku – biorąc pod uwagę, że etos grunge’u był zakorzeniony w niechętnych próbach osiągnięcia czegokolwiek”[46].

Ivan Moody, frontman i wokalista Five Finger Death Punch, wspominał: „Alice in Chains naprawdę mnie ukształtowali. Są jednym z moich największych wpływów i pozostaną na zawsze. Cały czas wracam do Dirt [1992]. Jar of Flies to jedna z moich ulubionych płyt wszech czasów. Teksty na obu tych wydawnictwach są po prostu tak zapadające w pamięć i tak potężne. Layne był jedyny w swoim rodzaju”[121]. Minialbum Alice in Chains miał również znaczący wpływ na innych wykonawców, których utwory nawiązywały do brzmienia Jar of Flies, czego przykładem mogą być: „Touch, Peel and Stand” (Days of the New), „Touché” (Godsmack), „Blurry” (Puddle of Mudd), „Broken” (Seether) oraz „It’s Been Awhile” (Staind)[53]. Akustyczna epka Black Out the Sky (2018) zespołu Strung Out była inspirowana Jar of Flies[122], podobnie jak minialbum Kill the Sun (2019) grupy Cane Hill[123].

Marionetki użyte w teledysku do „I Stay Away” są dostępne w muzeum Rock and Roll Hall of Fame w Cleveland w stanie Ohio[124].

Lista utworów[edytuj | edytuj kod]

Nr Tytuł utworu AutorzyDługość
1.„Rotten Apple”Layne Staley • Jerry Cantrell • Mike Inez6:58
2.„Nutshell”Staley • Cantrell • Inez • Sean Kinney4:19
3.„I Stay Away”Staley • Cantrell • Inez4:14
4.„No Excuses”Cantrell4:15
5.„Whale & Wasp” (instrumentalny)Cantrell2:37
6.„Don’t Follow”Cantrell4:22
7.„Swing on This”Staley • Cantrell • Inez • Kinney4:04
30:49

Personel[edytuj | edytuj kod]

Opracowano na podstawie materiału źródłowego[28]:

Pozycje na listach i certyfikaty[edytuj | edytuj kod]

Uwagi[edytuj | edytuj kod]

  1. ↑ Wśród wielu powodów zwolnienia Starra z zespołu wymieniano jego postawę, chęć uzyskania większej ilości praw do publikacji, nielegalny handel wejściówkami za kulisy, wywoływanie konfliktów oraz zażywanie narkotyków[7].
  2. ↑ Do drugiego z utworów zespół zrealizował teledysk w reżyserii Rocky’ego Schencka[10]. Wcześniej współpracował on z zespołem przy wideoklipach do „We Die Young” w 1990[11] i „Them Bones” w 1992[12].
  3. ↑ Utwór „Nutshell” pierwotnie trwał od 7 do 8 minut, natomiast czas innych kompozycji wynosił nawet kwadrans[22].
  4. ↑ Cantrell, nie będąc dobrze zaznajomionym z notacją muzyczną, zgromadził wszystkich członków kwartetu smyczkowego w pokoju, po czym grał na gitarze, tłumacząc, co ma na myśli[20].
  5. ↑ Cantrell używał talk boxa wcześniej w utworach „Man in the Box” z albumu Facelift (1990)[33] i „Rain When I Die” z płyty Dirt (1992)[22].
  6. ↑ „Whale & Wasp” Cantrell komentował w następujący sposób: „Był to kolejny numer, który miałem odłożony na później. W rzeczywistości jest to jeden z moich najwcześniejszych utworów – miałem prawdopodobnie 18 lub 19 lat gdy go napisałem. Więc gdy zaczęliśmy nagrywać Jar of Flies, musiałem go sobie przypomnieć. Nazwałem go «Whale & Wasp» ponieważ brzmiał on dla mnie jak rozmowa pomiędzy wielorybem a osą”[35].
  7. ↑ 27 stycznia 2019, dwa dni po 25. rocznicy wydania Jar of Flies, Schenck opublikował za pośrednictwem swojego konta na Instagramie dwa dodatkowe zdjęcia okładki minialbumu, pochodzące z sesji zdjęciowej[51].
  8. ↑ W Japonii minialbum ukazał się pod nazwą Another Side of Alice[53].
  9. ↑ Według danych z początku 1996 edycja CD-Plus sprzedała się w nakładzie 5 tys. kopii[58].
  10. ↑ Staley zmarł (przypuszczalnie) 5 kwietnia 2002 w wyniku przedawkowania mieszkanki heroiny i kokainy, zwanej potocznie speedballem[79]. Z kolei Starr zmarł 8 marca 2011[80]. Przyczyną zgonu było przedawkowanie metadonu i leków przeciwlękowych[81].
  11. ↑ Wyczyn ten powtórzyła epka Collision Course rapera Jaya-Z i zespołu Linkin Park, wydana dziesięć lat później[55].
  12. ↑ a b c Notowany wspólnie z Sap (1992)[94].
  13. ↑ Pełniący dotychczas – wraz z Silver – funkcję menedżera Kelly Curtis zrezygnował, gdy w zespole pojawiła się heroina. Jak argumentował: „Przez nią straciliśmy Andy’ego [Wooda; zm. w 1990], a w Alice in Chains stawała się coraz popularniejsza”[125].
  14. ↑ Sprzedaż ustalona na podstawie certyfikatu przyznanego 31 sierpnia 1994[103].
  15. ↑ Sprzedaż ustalona na podstawie certyfikatu przyznanego 24 kwietnia 1994[102].
  16. ↑ Do 2008 sprzedaż minialbumu, ustalona na podstawie danych Nielsen SoundScan, wyniosła 2 miliony 200 tys. kopii[106]. Certyfikat przyznany 5 sierpnia 2022[101].
  17. ↑ Sprzedaż ustalona na podstawie certyfikatu przyznanego 1 stycznia 1995[104].

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

  1. ↑ a b c d e f g de Sola 2015 ↓, s. 207.
  2. ↑ a b Anderson 2007 ↓, s. 219.
  3. ↑ Yarm 2019 ↓, s. 450.
  4. ↑ a b c d e f g h i j k l m n Gillian G. Gaar. A Band Called Alice. „Goldmine”, s. 58, 155, 5 sierpnia 1994. ISSN 1055-2685. 
  5. ↑ a b c d Grzegorz Kszczotek. Jar of Flies. „Tylko Rock”, s. 56, maj 1994. ISSN 1230-2317. 
  6. ↑ a b c d e f Graham Hartman. Alice in Chains Albums Ranked, from Worst to Best. „Revolver”. ISSN 1527-408X. [dostęp 2023-11-03]. [zarchiwizowane z adresu 2023-09-22]. (ang.). 
  7. ↑ de Sola 2015 ↓, s. 191–194; Yarm 2019 ↓, s. 374–375.
  8. ↑ Koziczyński 2006 ↓, s. 68–69; Prato 2009 ↓, s. 345; de Sola 2015 ↓, s. 191–192; Yarm 2019 ↓, s. 374; Thompson 2021 ↓, s. 189.
  9. ↑ de Sola 2015 ↓, s. 196–197.
  10. ↑ de Sola 2015 ↓, s. 198.
  11. ↑ de Sola 2015 ↓, s. 128–129.
  12. ↑ de Sola 2015 ↓, s. 180–181.
  13. ↑ de Sola 2015 ↓, s. 197; Henderson 2021 ↓, s. 84.
  14. ↑ a b c d e f g Koziczyński 2006 ↓, s. 69.
  15. ↑ de Sola 2015 ↓, s. 198–203; Yarm 2019 ↓, s. 394.
  16. ↑ a b c Chris Gill. Alice in Chains – Dirt. „Guitar World”, s. 61, wrzesień 1999. ISSN 1045-6295. 
  17. ↑ Brett Buchanan: Looking Back at Alice in Chains’ Jar of Flies 20 Years Later. [dostęp 2016-02-04]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-02-21)]. (ang.).
  18. ↑ a b c Prato 2009 ↓, s. 405.
  19. ↑ a b c d Layne Staley of Alice in Chains. „Hit Parader”, s. 26, lipiec 1996. ISSN 0162-0266. 
  20. ↑ a b c d de Sola 2015 ↓, s. 208.
  21. ↑ a b c d e f g h Brown 2010 ↓.
  22. ↑ a b c d e f g h Neil Jeffries. Alice in Chains: Got Drunk, Smoked Pot, Made a Record!. „Raw”, s. 26, 30, 5 stycznia 1994. ISSN 0742-4434. 
  23. ↑ Matt Resnicoff. Chain Smoking. „Guitar Player”, s. 93, marzec 1996. ISSN 0017-5463. 
  24. ↑ a b Jason Roberts. A Sound Called Alice. „Guitar”, s. 31, 10 grudnia 1993. ISSN 1525-5549. 
  25. ↑ a b c d e f g James Rotondi. Lord of the Flies: Jerry Cantrell Unchains Alice. „Guitar Player”, s. 14, marzec 1994. ISSN 0017-5463. 
  26. ↑ de Sola 2015 ↓, s. 208–209.
  27. ↑ Babula 2006 ↓, s. 71; de Sola 2015 ↓, s. 161–162; Henderson 2021 ↓, s. 79.
  28. ↑ a b Poligrafia dołączona do minialbumu Jar of Flies; wyd. Columbia, nr kat. CK 57628.
  29. ↑ a b c d de Sola 2015 ↓, s. 209.
  30. ↑ a b c Jodi Summers. Alice in Chains: Jarring the World. „Hit Parader”, s. 51, maj 1994. ISSN 0162-0266. 
  31. ↑ a b c d Mark Cooper. Suffocating. „Q”, s. 93, luty 1994. ISSN 0955-4955. 
  32. ↑ a b c d Paul Gallotta. Alice in Chains: Cleaner That „Dirt”. „Circus”, s. 26, 28, 30 kwietnia 1994. ISSN 0009-7365. 
  33. ↑ de Sola 2015 ↓, s. 115–116.
  34. ↑ a b Jeff Gilbert. Jar of Flying. „Guitar World”, s. 73, styczeń 1996. ISSN 1045-6295. 
  35. ↑ a b Jeff Kitts. Primecuts. „Guitar School”, s. 40, maj 1994. ISSN 1058-0220. 
  36. ↑ Anderson 2007 ↓, s. 96, 219.
  37. ↑ a b Anderson 2007 ↓, s. 96.
  38. ↑ a b c d e Tom Sinclair. Jar of Flies. „Entertainment Weekly”, s. 56, 28 stycznia 1994. ISSN 1049-0434. 
  39. ↑ a b Jon Hotten. Insect Yourself!. „Raw”, s. 20, styczeń 1994. ISSN 0742-4434. 
  40. ↑ a b Babula 2006 ↓, s. 72.
  41. ↑ a b Jar of Flies/Sap. „Guitarist”, s. 121, luty 1994. ISSN 0953-7023. 
  42. ↑ a b c d e Steve Huey: Jar of Flies – Alice in Chains. AllMusic. [dostęp 2011-07-21]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-07-21)]. (ang.).
  43. ↑ a b Daina Darzin. Unchained!. „Kerrang!”, s. 44–45, styczeń 1994. ISSN 0262-6624. 
  44. ↑ a b c Paul Evans. Jar of Flies. „Rolling Stone”, s. 95, 24 marca 1994. ISSN 0035-791X. 
  45. ↑ a b Greg Kot: Rolling Stone Album Guide. Christian Hoard, Nathan Brackett (red.). Fireside, 2004, s. 13. ISBN 0-7432-0169-8. (ang.).
  46. ↑ a b c d Tim Karan: With Jar of Flies, Alice in Chains Unleashed an Accidental Masterpiece. The A.V. Club. [dostęp 2020-11-03]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-11-03)]. (ang.).
  47. ↑ Caren Myers. Alice Unchained. „Details”, s. 108, styczeń 1994. ISSN 0740-4921. 
  48. ↑ a b Dan Winfield. Jar of Flies EP Shows Other Sides of Alice in Chains. „The Gleaner”, s. 9, 23 lutego 1994. OCLC 18321104. 
  49. ↑ a b c Jon Pareles. Lightening up on the Gloom in Grunge. „The New York Times”. ISSN 0362-4331. [dostęp 2017-12-08]. [zarchiwizowane z adresu 2012-07-13]. (ang.). 
  50. ↑ a b c Matt Melis: Dusting ‘Em Off: Alice in Chains – Jar of Flies. Consequence of Sound. [dostęp 2017-07-14]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-03-16)]. (ang.).
  51. ↑ Alice in Chains’ ‘Jar of Flies’: See Rare Outtakes from EP Cover Shoot. „Revolver”. ISSN 1527-408X. [dostęp 2019-10-07]. [zarchiwizowane z adresu 2019-10-07]. (ang.). 
  52. ↑ a b c Gerri Miller. The Buzz on Jar of Flies. „Metal Edge”, s. 21–22, maj 1994. ISSN 1068-2872. 
  53. ↑ a b Greg Prato: 26 Years Ago, Alice in Chains Dialed Down the Volume with the Haunting EP Jar of Flies. Consequence of Sound. [dostęp 2020-11-03]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-11-03)]. (ang.).
  54. ↑ a b c d Henderson 2021 ↓, s. 95.
  55. ↑ a b c de Sola 2015 ↓, s. 210.
  56. ↑ Alice in Chains – Jar of Flies/Sap (1994, Vinyl). Discogs. [dostęp 2020-11-03]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-10-13)]. (ang.).
  57. ↑ Alice in Chains – Jar of Flies/Sap (1994, CD). Discogs. [dostęp 2020-11-03]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-10-13)]. (ang.).
  58. ↑ Steve Traiman. Labels Fine-Tune New Formats. „Billboard”, s. 53, 9 marca 1996. ISSN 0006-2510. 
  59. ↑ Alice in Chains – Jar of Flies (1995, O-Card, CD). Discogs. [dostęp 2020-11-03]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-10-18)]. (ang.).
  60. ↑ Thompson 2021 ↓, s. 244.
  61. ↑ Prato 2009 ↓, s. 407–408.
  62. ↑ Prato 2009 ↓, s. 407.
  63. ↑ de Sola 2015 ↓, s. 211–212; Yarm 2019 ↓, s. 436–437.
  64. ↑ Alice in Chains Announces 30th-Anniversary Vinyl Edition of ‘Jar Of Flies’ EP. Blabbermouth.net. [dostęp 2024-01-27]. [zarchiwizowane z tego adresu (2024-01-27)]. (ang.).
  65. ↑ Jon Hadusek: Alice in Chains Announce Jar of Flies 30th Anniversary Reissue. Consequence. [dostęp 2024-01-27]. [zarchiwizowane z tego adresu (2024-01-27)]. (ang.).
  66. ↑ a b c d Alice in Chains – Chart History – Mainstream Rock Airplay. Billboard. [dostęp 2015-09-28]. (ang.).
  67. ↑ a b Alice in Chains – Chart History – Radio Songs. Billboard. [dostęp 2015-09-28]. (ang.).
  68. ↑ a b Alice in Chains – Chart History – Alternative Airplay. Billboard. [dostęp 2015-09-28]. (ang.).
  69. ↑ a b Alice in Chains – Chart History – Pop Songs. Billboard. [dostęp 2020-11-03]. (ang.).
  70. ↑ a b Top Singles – Volume 59, No. 14. „RPM”, 25 kwietnia 1994. ISSN 0315-5994. [dostęp 2020-11-03]. [zarchiwizowane z adresu 2016-11-08]. (ang.). 
  71. ↑ Alice in Chains – „No Excuses”. MTV. [dostęp 2020-11-03]. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-08-24)]. (ang.).
  72. ↑ Alice in Chains – „I Stay Away”. mvdbase.com. [dostęp 2020-11-03]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-05-05)]. (ang.).
  73. ↑ de Sola 2015 ↓, s. 203.
  74. ↑ a b c Jodi Summers. Jarring the World. „Hit Parader”, s. 51, maj 1994. ISSN 0162-0266. 
  75. ↑ Alice in Chains Concert Setlist at Hollywood Palladium, Los Angeles. setlist.fm. [dostęp 2020-11-03]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-11-03)]. (niem.).
  76. ↑ Babula 2006 ↓, s. 73–74; de Sola 2015 ↓, s. 240–244.
  77. ↑ Alice in Chains Performs Led Zeppelin Classic with Symphony Orchestra; Video Available. Blabbermouth.net. [dostęp 2021-10-08]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-01-07)]. (ang.).
  78. ↑ Don’t Follow by Alice in Chains. setlist.fm. [dostęp 2017-07-14]. (ang.).
  79. ↑ Koziczyński 2006 ↓, s. 71–72; de Sola 2015 ↓, s. 292, 296; Yarm 2019 ↓, s. 500–501; Henderson 2021 ↓, s. 101.
  80. ↑ Yarm 2019 ↓, s. 502.
  81. ↑ de Sola 2015 ↓, s. 314–315.
  82. ↑ Watch Alice in Chains Dedicate ‘Nutshell’ to Vinnie Paul at France’s Hellfest. Blabbermouth.net. [dostęp 2018-09-11]. [zarchiwizowane z tego adresu (2018-09-11)]. (ang.).
  83. ↑ Greg Kot. Stylistic Daring. „Chicago Tribune”. ISSN 1085-6706. [dostęp 2020-11-03]. [zarchiwizowane z adresu 2020-11-03]. (ang.). 
  84. ↑ Colin Larkin: Encyclopedia of Popular Music (5th ed.). Omnibus Press, 2011. ISBN 978-0-85712-595-8. (ang.).
  85. ↑ a b Katherine Turman. Jar of Flies. „Los Angeles Times”. ISSN 0458-3035. [dostęp 2017-12-08]. [zarchiwizowane z adresu 2016-04-09]. (ang.). 
  86. ↑ a b Jar of Flies. „Melody Maker”, s. 33, 22 stycznia 1994. ISSN 0025-9012. 
  87. ↑ Alice in Chains: Jar of Flies. „NME”, s. 29, 15 stycznia 1994. ISSN 0028-6362. 
  88. ↑ Tom Moon. Alice in Chains: Jar of Flies. „The Philadelphia Inquirer”, 20 lutego 1994. ISSN 0885-6613. 
  89. ↑ a b Rob Sheffield. Jar of Flies. „Spin”, s. 68, luty 1994. ISSN 0886-3032. 
  90. ↑ Gina Arnold: Spin Alternative Record Guide. Eric Weisbard, Craig Marks (red.). Vintage Books, 1995, s. 10–11. ISBN 978-0679755746. (ang.).
  91. ↑ Troy J. Augusto. Alice in Chains’ ‘Flies’ to Top SoundScan Chart. „Variety”, s. 45, 2 lutego 1994. ISSN 0042-2738. 
  92. ↑ a b Alice in Chains – Chart History – Billboard 200. Billboard. [dostęp 2011-07-21]. (ang.).
  93. ↑ Alice in Chains: Jar of Flies (EP) Chart History. Billboard. [dostęp 2018-09-08]. [zarchiwizowane z tego adresu (2018-05-18)]. (ang.).
  94. ↑ a b c Alice in Chains – Jar of Flies + Sap. australian-charts.com. [dostęp 2020-11-03]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-04-12)]. (ang.).
  95. ↑ a b Timo Pennanen: Sisältää hitin – levyt ja esittäjät Suomen musiikkilistoilla vuodesta 1972 (in Finnish) (1st ed.). Tammi, 2006. ISBN 978-951-1-21053-5. (fiń.).
  96. ↑ a b Top Albums/CDs – Volume 59, No. 4. „RPM”, 14 lutego 1994. ISSN 0315-5994. [dostęp 2020-11-03]. [zarchiwizowane z adresu 2020-07-22]. (ang.). 
  97. ↑ a b Alice in Chains – Jar of Flies. norwegiancharts.com. [dostęp 2014-08-03]. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-08-03)]. (ang.).
  98. ↑ a b Alice in Chains – Jar of Flies. charts.org.nz. [dostęp 2014-08-03]. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-08-03)]. (ang.).
  99. ↑ David Roberts: Guinness Book of British Hit Singles & Albums, 19th Edition. HIT Entertainment, 2006. ISBN 1-904994-10-5. (ang.).
  100. ↑ Andy Secher. Alice in Chains: Breaking Loose. „Hit Parader”, s. 60, październik 1994. ISSN 0162-0266. 
  101. ↑ a b c d e Gold & Platinum – RIAA. Recording Industry Association of America. [dostęp 2011-07-21]. (ang.).
  102. ↑ a b c NZ Top 40 Albums Chart – 05 June 1994. Recorded Music NZ. [dostęp 2021-03-10]. [zarchiwizowane z tego adresu (2021-03-10)]. (ang.).
  103. ↑ a b c Gold/Platinum – Music Canada. Music Canada. [dostęp 2011-07-21]. (ang.).
  104. ↑ a b c Certified Awards. British Phonographic Industry. [dostęp 2011-07-21]. (ang.).
  105. ↑ Best Selling Records of 1994. „Billboard”, s. 57, 21 stycznia 1995. ISSN 0006-2510. 
  106. ↑ a b Keith Caulfield. Ask Billboard: Alice in Chains, Anthony Hamilton, Jay-Z. „Billboard”. ISSN 0006-2510. [dostęp 2017-05-11]. [zarchiwizowane z adresu 2017-05-11]. (ang.). 
  107. ↑ a b Hugh McIntyre. Alice in Chains’ ‘Jar of Flies’ Debuts on Five Billboard Charts. „Forbes”. ISSN 0015-6914. [dostęp 2024-04-04]. [zarchiwizowane z adresu 2024-04-04]. (ang.). 
  108. ↑ a b Billboard Music Award – 1994 Winners & Nominees. [dostęp 2017-03-11]. [zarchiwizowane z tego adresu (2017-03-03)]. (ang.).
  109. ↑ a b Alice in Chains: The Recording Academy. [dostęp 2017-10-21]. [zarchiwizowane z tego adresu (2017-10-15)]. (ang.).
  110. ↑ Rock on the Net: 37th Annual Grammy Awards – 1995. [dostęp 2020-11-03]. [zarchiwizowane z tego adresu (2012-05-26)]. (ang.).
  111. ↑ Greg Prato: Dark Black and Blue: The Soundgarden Story. Greg Prato Writer, Corp., 2019, s. 211. ISBN 978-1-69108-613-9. (ang.).
  112. ↑ a b Mary Maurer: The Recording Academy. [dostęp 2017-11-05]. [zarchiwizowane z tego adresu (2017-11-05)]. (ang.).
  113. ↑ Jar of Flies. [dostęp 2011-07-21]. [zarchiwizowane z tego adresu (2010-06-21)]. (ang.).
  114. ↑ Tony Grassi. The Top 10 Guitar Albums of 1994. „Guitar World”. ISSN 1045-6295. [dostęp 2017-12-07]. [zarchiwizowane z adresu 2017-12-07]. (ang.). 
  115. ↑ Chad Childers: 10 Best Hard Rock Albums of 1994. Loudwire. [dostęp 2014-08-03]. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-05-21)]. (ang.).
  116. ↑ Jackson Maxwell. 50 Iconic Albums That Defined 1994. „Guitar World”. ISSN 1045-6295. [dostęp 2014-08-03]. [zarchiwizowane z adresu 2014-07-17]. (ang.). 
  117. ↑ Kory Grow. 1994: The 40 Best Records from Mainstream Alternative’s Greatest Year. „Rolling Stone”. ISSN 0035-791X. [dostęp 2014-08-03]. [zarchiwizowane z adresu 2014-08-03]. (ang.). 
  118. ↑ Dave Lifton: The 25 Most Influential Grunge Albums Ever. [dostęp 2016-01-28]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-01-28)]. (ang.).
  119. ↑ 50 Greatest Grunge Albums. „Rolling Stone”. ISSN 0035-791X. [dostęp 2019-05-25]. [zarchiwizowane z adresu 2019-05-25]. (ang.). 
  120. ↑ Thompson 2021 ↓, s. 254.
  121. ↑ Rick Florino: Alice in Chains Stories from Korn, Slipknot, Zakk Wylde, Device, Five Finger Death Punch, Mad Season, and More. [dostęp 2020-11-03]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-04-15)]. (ang.).
  122. ↑ DS Exclusive: Jason Cruz on “Black Out the Sky,” Strung Out’s Upcoming Dynamite Acoustic EP. [dostęp 2022-07-14]. [zarchiwizowane z tego adresu (2018-12-24)]. (ang.).
  123. ↑ Interview: Cane Hill Vocalist Elijah Witt Discusses “Kill the Sun”, Pantera, and Alice in Chains. [dostęp 2022-07-14]. [zarchiwizowane z tego adresu (2019-01-09)]. (ang.).
  124. ↑ Gary Graff. Memories are Piling up for Rock’s Hall of Fame. „The Seattle Times”. ISSN 0745-9696. [dostęp 2020-11-03]. [zarchiwizowane z adresu 2017-09-20]. (ang.). 
  125. ↑ Yarm 2019 ↓, s. 356.
  126. ↑ Alice in Chains – Jar of Flies. Hitparade.ch. [dostęp 2014-08-03]. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-08-03)]. (niem.).
  127. ↑ Alice in Chains – Jar of Flies. dutchcharts.nl. [dostęp 2014-08-03]. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-08-03)]. (niderl.).
  128. ↑ Hits of the World Continued. „Billboard”, s. 47, 19 lutego 1994. ISSN 0006-2510. 
  129. ↑ Hits of the World Continued. „Billboard”, s. 45, 2 kwietnia 1994. ISSN 0006-2510. 
  130. ↑ Official Albums Chart Top 75 – 30 January 1994–05 February 1994. Official Charts Company. [dostęp 2021-03-10]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-04-17)]. (ang.).
  131. ↑ a b Alice in Chains: Jar of Flies. offiziellecharts.de. [dostęp 2024-04-04]. [zarchiwizowane z tego adresu (2024-04-04)]. (niem.).
  132. ↑ Alice in Chains – Jar of Flies. swedishcharts.com. [dostęp 2014-08-03]. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-08-03)]. (ang.).
  133. ↑ a b Alice in Chains – Jar of Flies. austriancharts.at. [dostęp 2024-04-04]. [zarchiwizowane z tego adresu (2024-04-04)]. (niem.).
  134. ↑ Official IFPI Charts: Top-75 Albums Sales Chart (Combined) Εβδομάδα: 20/2021. IFPI Greece. [dostęp 2021-05-27]. [zarchiwizowane z tego adresu (2021-05-27)]. (ang. • gr.).
  135. ↑ Alben Top 100 – 22.03.2024–28.03.2024. Hitparade.ch. [dostęp 2024-04-04]. [zarchiwizowane z tego adresu (2024-04-04)]. (niem.).
  136. ↑ Album Top 40 slágerlista (fizikai hanghordozók) 2024.03.22–2024.03.28. Magyar Hangfelvétel-kiadók Szövetsége. [dostęp 2024-04-04]. [zarchiwizowane z tego adresu (2024-04-04)]. (węg.).
  137. ↑ Billboard Canadian Albums – April 6, 2024. Billboard. [dostęp 2024-04-04]. [zarchiwizowane z tego adresu (2024-04-04)]. (ang.).
  138. ↑ Top Alternative Albums – April 6, 2024. Billboard. [dostęp 2024-04-04]. [zarchiwizowane z tego adresu (2024-04-04)]. (ang.).
  139. ↑ Top Hard Rock Albums – April 6, 2024. Billboard. [dostęp 2024-04-04]. [zarchiwizowane z tego adresu (2024-04-04)]. (ang.).
  140. ↑ Top Rock Albums – April 6, 2024. Billboard. [dostęp 2024-04-04]. [zarchiwizowane z tego adresu (2024-04-04)]. (ang.).
  141. ↑ Top Rock & Alternative Albums – April 6, 2024. Billboard. [dostęp 2024-04-04]. [zarchiwizowane z tego adresu (2024-04-04)]. (ang.).
  142. ↑ Tastemaker Albums – April 6, 2024. Billboard. [dostęp 2024-04-04]. [zarchiwizowane z tego adresu (2024-04-04)]. (ang.).
  143. ↑ Vinyl Albums – April 6, 2024. Billboard. [dostęp 2024-04-04]. [zarchiwizowane z tego adresu (2024-04-04)]. (ang.).
  144. ↑ Billboard Catalog Albums – April 6, 2024. Billboard. [dostęp 2024-04-04]. [zarchiwizowane z tego adresu (2024-04-02)]. (ang.).
  145. ↑ Official Rock & Metal Albums Chart Top 40 – 29 March 2024–4 April 2024. Official Charts Company. [dostęp 2024-04-04]. [zarchiwizowane z tego adresu (2024-04-04)]. (ang.).
  146. ↑ Official Scottish Albums Chart Top 100 – 29 March 2024–4 April 2024. Official Charts Company. [dostęp 2024-04-04]. [zarchiwizowane z tego adresu (2024-04-04)]. (ang.).
  147. ↑ Official Vinyl Albums Chart – 29 March 2024–4 April 2024. Official Charts Company. [dostęp 2024-04-04]. [zarchiwizowane z tego adresu (2024-04-04)]. (ang.).
  148. ↑ Tónlistinn – Plötur – Vika 13 – 2024. [dostęp 2024-04-02]. [zarchiwizowane z tego adresu (2024-04-01)]. (isl.).
  149. ↑ Alice in Chains – Jar of Flies. Musiikkituottajat. [dostęp 2024-04-04]. [zarchiwizowane z tego adresu (2024-04-04)]. (fiń.).
  150. ↑ Alice in Chains – Jar of Flies. portuguesecharts.com. [dostęp 2024-04-07]. [zarchiwizowane z tego adresu (2024-04-07)]. (ang.).
  151. ↑ Alice in Chains – Jar of Flies. spanishcharts.com. [dostęp 2024-04-26]. [zarchiwizowane z tego adresu (2024-04-26)]. (ang.).
  152. ↑ Alice in Chains – Jar of Flies. Ultratop. [dostęp 2024-03-31]. [zarchiwizowane z tego adresu (2024-03-31)]. (fr.).
  153. ↑ Alice in Chains – Jar of Flies. Ultratop. [dostęp 2024-03-31]. [zarchiwizowane z tego adresu (2024-03-31)]. (fr.).
  154. ↑ The Year in Music. „Billboard”, s. 22, 24 grudnia 1994. ISSN 0006-2510. 

Bibliografia[edytuj | edytuj kod]

Linki zewnętrzne[edytuj | edytuj kod]

Alice in Chains
Albumy studyjne
EP
Albumy demo
Albumy koncertowe
Kompilacje
Wideografia
Single
Facelift
Dirt
Jar of Flies
Alice in Chains
Unplugged
Black Gives Way to Blue
The Devil Put Dinosaurs Here
Rainier Fog
Single promocyjne
Ścieżki dźwiękowe
Kompilacje
Trasy koncertowe
Powiązane artykuły
Listy
Artykuły
Projekty muzyczne
Książki
Ludzie
Wytwórnie
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Jar_of_Flies&oldid=73620627”