Hieronim Radziejowski

Hieronim Radziejowski

Data urodzenia	1612
Data i miejsce śmierci	8 sierpnia 1667 Adrianopol
Marszałek Sejmu
Okres	od 13 lutego 1645 do 27 marca 1645
Poprzednik	Jerzy Sebastian Lubomirski
Następca	Jan Mikołaj Stankiewicz

{{Polityk infobox}} Nieoczekiwana grafika: "grafika".

Rodzina

Rodzina	Radziejowscy
Ojciec	Stanisław Radziejowski
Matka	Katarzyna Sobieska
Dzieci	Michał Stefan Radziejowski

{{Szlachcic infobox}} Sugerowane pola (wstaw w kodzie): | opis herbu = | grafika = | dynastia = | commons = | żona = | imię oryginalne = | faksymile = | herb = | mąż = | opis grafiki = | rodzeństwo = | odznaczenia = | wszystkie imiona = | tytuł = | opis faksymile = Nieznane pola: "zdjęcie herbu", "zdjęcie", "galeria_commons", "opis zdjęcia", "malzonka" oraz "nazwa herbu".

Hieronim Radziejowski herbu Junosza (ur. 1612, zm. 8 sierpnia 1667 w Adrianopolu) – podkanclerzy koronny 1651, wojewoda inflancki 1667, starosta sochaczewski 1634 i łomżyński 1637.

Syn wojewody łęczyckiego, Stanisława Radziejowskiego i Katarzyny Sobieskiej (córki Marka Sobieskiego).

Początki kariery

Na początku lat 30. XVII wieku trafił na dwór Władysława IV, gdzie szybko zdobył znaczne wpływy, został min. starostą sochaczewskim. W 1640 roku po raz pierwszy został posłem, mimo towarzyszącego temu skandalu (przed posiedzeniem sejmu publicznie zarzucono mu gwałt), zaś w 1645 marszałkiem izby poselskiej. Następnie prowadził w imieniu króla tajne negocjacje z Kozakami w sprawie wyprawy tureckiej, jednak gdy sprawa wyszła na jaw i na sejmie w 1646 szlachta opowiedziała się przeciwko wyprawie, dołączył do opozycji. Był posłem na sejm 1646 roku. W tym samym czasie zdobył sobie wpływy na dworze królowej, występując na tym samym sejmie w obronie jej interesów. W 1648 brał udział w bitwie pod Piławcami. Był jednym z oskarżanych o przyczynienie się do ucieczki wojsk polskich. Następnie agitował za wyborem Jana II Kazimierza na króla i jego małżeństwem z wdową po Władysławie, Ludwiką Marią. Był elektorem Jana II Kazimierza w 1648 roku z ziemi łomżyńskiej W maju 1650 roku ożenił się (dwie poprzednie żony zmarły) ze świeżo owdowiałą Elżbietą ze Słuszków, Kazanowską dziedziczką wielkiej fortuny po Adamie Kazanowskim. W tym samym roku został podkanclerzym koronnym, czemu towarzyszył kolejny skandal, gdyż w swojej mowie, przy przekazywaniu pieczęci, marszałek wielki koronny Jerzy Sebastian Lubomirski stwierdził wprost, że Radziejowski kupił urząd.

Spór z królem

W 1651 roku, podczas wyprawy przeciwko Kozakom, król rozkazał zająć korespondencje Radziejowskiego. Wśród niej najważniejszy okazał się list do królowej, w którym krytykował on Jana Kazimierza, za sposób prowadzenia wyprawy a także sugerował, że król ma romans z jego żoną (która towarzyszyła mężowi w wyprawie). Podkanclerzy został odsunięty od udziału w radzie. Miał wówczas rozsiewać plotki o wrogości króla względem szlachty. Jednak przed bitwą pod Beresteczkiem, doszło do uroczystego pogodzenia Radziejowskiego z królem. Spór na nowo wybuchł po bitwie. Związany z Radziejowskim Marcin Dębicki, stanął na czele koła generalnego szlachty (sejmiku obozowego), zarzucającego królowi nieudolne dowodzenie i dopuszczenie do ucieczki Kozaków. Sam Radziejowski proponował rozpuścić pospolite ruszenie i rozpocząć negocjacje z Chmielnickim, a gdy jego rady nie znalazły posłuchu, opuścił obóz i pociągnął za sobą znaczną część szlachty.

Rozwód i walka o majątek

Tymczasem jego żona, która po ujawnieniu treści listu opuściła obóz, wniosła sprawę rozwodową. Sama zamieszkiwała w klasztorze (Radziejowski usiłował później porwać żonę z klasztoru, czemu przeszkodziła gwardia królewska), jednocześnie zlecała swojemu bratu Bogusławowi Słuszce usunięcie męża z majątku. Słuszka najpierw wyzwał Radziejowskiego na pojedynek, a gdy ten odmówił 4 stycznia 1652 pod nieobecność gospodarza zajął zbrojnie podwarszawski pałac Kazanowskich. Radziejowski poinformowany o napadzie zebrał okoliczną szlachtę i 5 stycznia w kilkugodzinnej bitwie usiłował odbić pałac, lecz został odparty.

Dwa procesy

Następnego dnia Radziejowski został oskarżony przed sądem marszałkowskim o obrazę majestatu (pod ten termin podlegało każde zajście zbrojne w okresie 4 tygodni poprzedzające sejm, dotyczące posłów lub dostojników państwowych, prawo to jednak przed sprawą Radziejowskiego nie było egzekwowane) oraz pogwałcenie bezpieczeństwa rezydencji królewskiej (oddalonej zaledwie o kilkaset metrów od miejsca wydarzeń). Radziejowski ukrył się przed wysłannikami króla, nie pozwalając tym samym na dostarczenie mu pozwu, dzięki czemu później twierdził, że nie wiedział o procesie, jednocześnie wniósł oskarżenie przeciw Słuszce o napaść przed Trybunał Koronny w Piotrkowie. 22 stycznia mimo trudności proceduralnych został skazany na śmierć, a wobec ucieczki na banicję i infamię. Sądowi w tej sprawie, wobec absencji Jerzego Lubomirskiego - który jako marszałek wielki odpowiedzialny był za ochronę króla i jego rezydencji ale w czasie zatargu Słuszki z podkanclerzym opuścił stolicę - przewodniczył jego zastępca marszałek nadworny koronny Łukasz Opaliński. Proces toczył się niepraworządnie, szlachecka opinia obwiniała dwór królewski o prowokację (pilnująca porządku w stolicy Straż Marszałkowska w czasie walki o pałac zachowała się biernie, ukarany wcześniej za zranienie Abramowicza infamią i banicją przez Trybunał Litewski Słuszka otrzymał glejt przez protekcję króla). Po tym wyroku Radziejowski obawiał się o swoje życie (wyrok sądu marszałkowskiego oznaczał faktycznie wyjęcie go spod prawa) uzyskał glejt od wojewody krakowskiego Władysława Ostrogskiego i wniósł przed Trybunał koronny kolejne oskarżenia wobec urzędników sądu marszałkowskiego (o uchybienia proceduralne) i adwokatów broniących go przed tym sądem (o przyjęcie obrony bez zgody oskarżonego). Trybunał skazał Słuszkę na banicję i infamię oraz unieważnił wszystkie czynności Sądu marszałkowskiego, od momentu przystąpienia do sprawy nieproszonych adwokatów. Mimo tego wyroku, król nie zamierzał ustąpić, a w kraju ukazały się pisma kwestionujące ważność glejtu wojewody krakowskiego. Do Radziejowskiego miały dochodzić informacje o planowanym zamachu na niego, nie otrzymał też (na co przypuszczalnie liczył) skutecznego poparcia na obradującym właśnie sejmie, wobec czego 15 lutego uciekł z Polski. Radziejowski miał jeszcze nadzieję na kasację wyroku i liczył na wpływy wśród swoich stronników. Przejęcie jego listów adresowanych do Bohdana Chmielnickiego i Iwana Wyhowskiego, a potem ogłoszenie owych pism na drugim sejmie w sierpniu 1652 r., ostatecznie skompromitowało go w oczach szlachty. Król ustami swoich stronników ujawniając treść listów w ostatnim dniu obrad, sprytnie wykorzystał powszechne oburzenie jakie zapanowało po czerwcowej rzezi armii polskiej pod Batohem, w celu ostatecznego pognębienia magnata. Uchwałą sejmową uznano ex-podkanclerzego za zdrajcę i wroga ojczyzny (pro perduelio Reipublicae hoste patriae et perpetuo infamii autoritate Conventus Praesentis). Kontakty z Kozakami były wówczas wyjątkowo niebezpieczne.

W służbie szwedzkiej

Po ucieczce udał się do Wiednia gdzie uznano go za politycznego awanturnika i odmówiono pomocy (banita żądał przydzielenia armii najemników na czele której chciał zająć Kraków). W 1652 roku do przybył do Szwecji, gdzie znalazł posłuch w Sztokholmie u królowej Krystyny. Był współautorem wymierzonego przeciw Polsce sojuszu pomiędzy Szwecją, Kozaczyzną i Siedmiogrodem. Następnie przebywał w Hamburgu, gdzie podtrzymywał korespondencję z nowym królem Karolem Gustawem. Właśnie w tym mieście skrystalizowała się współpraca między nimi, dotycząca najazdu na Polskę. W lipcu 1655 r., odegrał rolę pośrednika między szlachtą zgromadzoną pod Ujściem a szwedzkim monarchą. Jego pozycja u boku tego króla nigdy nie była duża. Radziejowski umiejętnie starał się jednak robić wrażenie osoby wpływowej na szlachcie szukającej protekcji Szwedów. Jego znajomość realiów polskich była przydatna i miała duże znaczenie dla Karola Gustawa, starającego się spacyfikować kraj. Już jednak jesienią wobec nowej sytuacji polityczno-wojskowej wpływy Radziejowskiego zmalały, a zarazem wzrosły rozbieżności między nim a królem, gdy prysły plany obrania tego władcy królem Polski.

W roku 1656 został aresztowany w Elblągu przez Szwedów i był więziony w zamku w Malborku. Na początku 1657 r. wytoczono mu proces za zdradę interesów Karola Gustawa i osadzono w zamku Orebro w Szwecji. W 1660 r., po podpisaniu pokoju ze Szwecją został wypuszczony z niewoli m. in. w wyniku wstawiennictwa Jana II Kazimierza Wazy.

Rehabilitacja

Po "potopie" Radziejowski odzyskał w 1662 dawną pozycję i majątek w Polsce, a sejm po pewnych sporach (brat ex-podkanclerzego starosta bolesławski Jan, będący posłem ziemi sochaczewskiej, żądając jego rehabilitacji tamował obrady) wybaczył mu wszystkie winy, znosząc infamię. Zastrzeżono jednak "że do honorów i dygnitarstw nie ma konkurować i na Dworze naszym nie ma bywać, chyba że od Nas [króla] ultro vocatus [faktycznie wezwany] będzie." Związał się z stronnictwem profrancuskim i stał się posłusznym realizatorem polityki dworu. Z jego ramienia prowadził dwuznaczną grę, probując przeciągnać konfedratów spod znaku Związku Święconego dla poparcia lansowanej przez dwór kandydatury francuskiej do tronu. W czasie rokoszu Lubomirskiego stał wiernie po stronie króla. Nie spełniła się jednak jego nadzieja na odzyskanie urzędu podkanclerzego. W ostatnich latach życia planował przyjąć święcenia kapłańskie. W 1667 zmarł prawdopodobnie na chorobę zakaźną w czasie poselstwa do Turcji, gdzie mimo doznanych upokorzeń, będących zwiastunem zbliżającej się wojny, miał reprezentować Rzeczpospolitą.

Radziejowski w literaturze

Hieronim Radziejowski jest jednym z negatywnych bohaterów powieści "Ogniem i mieczem" i "Potop" Henryka Sienkiewicza oraz "Stefan Czarniecki" Michała Czajkowskiego. W 1652 wierszowano-prozaiczny pamflet na temat ex-podkanclerzego "Coś nowego" napisał i wydał anonimowo jego sędzia Łukasz Opaliński. Wcześniej, wkrótce po Beresteczku krążyły po kraju anonimowe wiersze:

Radziejowskim nazwany zostajesz od rady,

A Twe w ojczyźnie rady są złośliwe zdrady...

Ej radź co, radź z onej cnoty a nie z przewrotności,

Któż taki, żeby nie rzekł, że jesteś bezecny

I nie życzył, byś nie był zdrajca długowieczny...

Bibliografia

• Karol Szajnocha Szkice historyczne Warszawa 1876 tom 3
• Ludwik Kubala Szkice historyczne Wydawnictwo Kurpisz SA Poznań 2004 ISBN 83-89738-13-9
• Adam Kersten Hieronim Radziejowski. Studium władzy i opozycji, Warszawa 1988.
• Władysław Czapliński Dwa sejmy w roku 1652 - studium z dziejów rozkładu Rzeczypospolitej szlacheckiej w XVII wieku. Wrocław 1955, Ossolineum.
• Stefania Ochmann-Staniszewska Sejmy z lat 1661 - 1662. Przegrana batalia o reformę ustroju Rzeczypospolitej Wrocław 1977 Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego

Linki zewnętrzne

• Pałac Radziejowskich – także biografia