Nowy Tomyśl

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Nowy Tomyśl
miasto w gminie miejsko-wiejskiej
Ilustracja
Urząd Miejski w Nowym Tomyślu
Herb Flaga
Herb Flaga
Państwo

 Polska

Województwo

 wielkopolskie

Powiat

nowotomyski

Gmina

Nowy Tomyśl

Data założenia

ok. 1786

Prawa miejskie

8 kwietnia 1786

Burmistrz

Włodzimierz Hibner

Powierzchnia

5,2 km²

Wysokość

70 m n.p.m.

Populacja (30.06.2023)
• liczba ludności
• gęstość


13 702[1]
2635 os./km²

Strefa numeracyjna

61

Kod pocztowy

64-300 do 64-301

Tablice rejestracyjne

PNT

Położenie na mapie gminy Nowy Tomyśl
Mapa konturowa gminy Nowy Tomyśl, blisko centrum na lewo znajduje się punkt z opisem „Nowy Tomyśl”
Położenie na mapie Polski
Mapa konturowa Polski, po lewej znajduje się punkt z opisem „Nowy Tomyśl”
Położenie na mapie województwa wielkopolskiego
Mapa konturowa województwa wielkopolskiego, po lewej znajduje się punkt z opisem „Nowy Tomyśl”
Położenie na mapie powiatu nowotomyskiego
Mapa konturowa powiatu nowotomyskiego, w centrum znajduje się punkt z opisem „Nowy Tomyśl”
Ziemia52°19′02″N 16°07′18″E/52,317222 16,121667
TERC (TERYT)

3015044

SIMC

0971175

Urząd miejski
ul. Poznańska 33
64-300 Nowy Tomyśl
Strona internetowa

Nowy Tomyśl (niem. Neutomischel) – miasto w woj. wielkopolskim, nad Szarką (dopływ Obry), siedziba powiatu nowotomyskiego i gminy miejsko-wiejskiej Nowy Tomyśl. W latach 1975–1998 miasto administracyjnie należało do woj. poznańskiego.

Według danych GUS z 30 czerwca 2023, miasto liczyło 13 702 mieszkańców[2].

Położenie geograficzne[edytuj | edytuj kod]

Nowy Tomyśl leży w zachodniej części województwa wielkopolskiego, przy osi Warszawa-Poznań-Berlin. Przez gminę przebiega autostrada A2 oraz międzynarodowa linia kolejowa E 20.

Miasto leży na sandrowej Nizinie Nowotomyskiej, w obniżeniu źródeł Szarcy i Dojcy, dopływów jezior zbąszyńskich oraz rzeki Obry[3].

Historia[edytuj | edytuj kod]

Pierwsze ślady osadnictwa na tych obszarach pochodzą sprzed 11 tys. lat (m.in. pozostałości grobów skrzynkowych koło Wytomyśla oraz smolarni pod Jastrzębskiem Starym).

Miejscowość Nowy Tomyśl powstała w XVIII wieku i jest jednym z najmłodszych miast Wielkopolski. W XVIII w. okolice Tomyśla zaczęli zagospodarowywać osadnicy olęderscy, sprowadzani przez właścicieli tych ziem, rodzinę Szołdrskich. Wśród nowych mieszkańców dominowali protestanccy Niemcy z Brandenburgii, Śląska i Pomorza, toteż wkrótce koniecznością stała się budowa zboru ewangelickiego. Świątynia powstała w osadzie nova colonia Glinki w 1780 r., a kilka lat później Feliks Antoni Ignacy Szołdrski postanowił lokować koło kościoła nowe miasto[4].

Ostatecznie osadzie nadano prawa miejskie i nazwę Nowy Tomyśl 8 kwietnia 1786 r. przywilejem wydanym przez króla Stanisława Augusta Poniatowskiego. Wieś dla odróżnienia nazwano Starym Tomyślem.

Zabory Polski[edytuj | edytuj kod]

Już kilka lat po lokacji miasto włączono do zaboru pruskiego. Podczas wojen napoleońskich po zwycięskim powstaniu wielkopolskim 1806 roku Nowy Tomyśl zajęty został przez powstańców i wkrótce znalazł się w granicach Księstwa Warszawskiego. Po jego upadku w 1815 roku znów powrócił we władanie państwa pruskiego[5].

W 1811 roku miasto liczyło 66 domów i 438 mieszkańców (w 1837 roku – 809 mieszk.)[6]. Działały tu warsztaty sukiennicze i garbarskie. W ciągu roku odbywały się cztery jarmarki: 11 kwietnia, 21 czerwca, 14 września oraz 28 listopada[6].

Od 1815 roku miasto było jednym z pięciu w podówczas utworzonym powiecie bukowskim[6].

Miasto było położone w leśnej części tego powiatu wśród osad olęderskich. W 1848 r. Buk utracił przywilej miasta powiatowego w ramach kary za udział w Wiośnie Ludów i urząd landrata przeniesiono tego samego roku do Nowego Tomyśla. W 1887 roku na mocy ustawy o podziale powiatów zlikwidowano powiat bukowski i utworzono dwa nowe: powiat grodziski i nowotomyski. W wyniku nowej zmiany administracyjnej miejscowość stała się miastem powiatowym[5][7].

Pod koniec XIX wieku było to jedyne miasto w Wielkopolsce bez kościoła katolickiego, a wszyscy katolicy należeli do parafii w odległym o 8 km Wytomyślu[8]. W 1905 r. Nowy Tomyśl liczył 1985 mieszkańców, z czego 86,1% stanowili Niemcy, 8,2% – Polacy, zaś Żydzi – 5,7%[9]. Ludność niemiecka dominowała w mieście aż do lat 20. XX w.

Pocztówka z 1904

W czasie zaborów w mieście funkcjonowały polskie organizacje i placówki jak Bank spółdzielczy oraz Towarzystwo Pożyczkowe[3].

Okres międzywojenny[edytuj | edytuj kod]

Pod dowództwem Edmunda Klemczaka, powstańcy wielkopolscy opanowali Nowy Tomyśl 3 stycznia 1919. Powrót miasta do Polski usankcjonował traktat wersalski z 28 czerwca 1919 r. W 1921 miasto liczyło 2083 mieszkańców oraz 240 domów. Do 1939 liczba mieszkańców wzrosła do 2750[3].

W okresie międzywojennym miasto miało charakter rzemieślniczo-handlowy. Funkcjonowały w nim zakłady produkcyjne: fabryka siatek żarowych, browar, młyny oraz tartaki[3].

Okres II wojny światowej[edytuj | edytuj kod]

Podczas II wojny światowej obszar ten był terenem silnej akcji germanizacyjnej, a mieszkańców polskiego pochodzenia wywożono na roboty do Niemiec lub do Generalnego Gubernatorstwa, a w zamian sprowadzono Niemców w ramach akcji kolonizacyjnej Heim ins Reich. Walki o miasto zakończyły się 27 stycznia 1945 roku co przyjmuje się za datę zakończenia okupacji niemieckiej[3].

Okres powojenny[edytuj | edytuj kod]

Po wojnie liczba mieszkańców wzrosła z 2700 w 1946 do 4696 w 1961. Miasto odbudowano ze zniszczeń wojennych oraz rozbudowano sieci: kanalizacyjną, wodociągową i gazową. Powstało 60 nowych domów mieszkalnych oraz kilka przeznaczonych dla administracji państwowej[3].

Powstała fabryka narzędzi chirurgicznych, która wybudowała nowe osiedle mieszkaniowe. Powstał nowy ośrodek zdrowia ze specjalistycznymi przychodniami oraz szpital powiatowy. W mieście otwarta została druga szkoła podstawowa, liceum ogólnokształcące, dwie szkoły zawodowe. Miasto wzbogaciło się także o dom kultury oraz miejski stadion sportowy[3].

Rozwinęła się gospodarka. W okresie PRL w mieście funkcjonowały zakłady produkcyjne: spółdzielnia wikliniarska, przetwórnia owocowo-warzywna, zakłady wylęgu drobiu. zakłady młynarskie, spółdzielnia pracy „Latex” produkująca tworzywa sztuczne. W zakładach tych pracowało w sumie ok. 3400 mieszkańców miasta i okolic[3].

W latach 1968–1972 miasto było siedzibą władz gromady Nowy Tomyśl.

Komunikacja[edytuj | edytuj kod]

W mieście jest stacja kolejowa Nowy Tomyśl.

W 2011 przy ul. Poznańskiej otworzono sanitarne lądowisko.

Demografia[edytuj | edytuj kod]

  • Piramida wieku mieszkańców Nowego Tomyśla w 2014 roku[10].

Zabytki[edytuj | edytuj kod]

Kościół pw. Najświętszego Serca Pana Jezusa z 1780 r. (dawny zbór ewangelicki)
Zabytkowy młyn
Dom szachulcowy z końca XVIII (obecnie Muzeum Wikliniarstwa i Chmielarstwa)

Wspólnoty wyznaniowe[edytuj | edytuj kod]

Kościół par. pw. MB Nieustającej Pomocy z 1896 r. i dom proboszcza

Gospodarka[edytuj | edytuj kod]

Na terenie gminy Nowy Tomyśl działa kilka znaczących firm. Do największych należy Fabryka Narzędzi Chirurgicznych „Chifa”, dziś znana pod nazwą „Aesculap Chifa” sp. z o.o., należąca do koncernu B.Braun Melsungen AG. Inne duże firmy to: zatrudniająca ponad 2 tys. pracowników PHOENIX CONTACT sp. z o.o., zajmująca się m.in. produkcją aparatury łączeniowej i rozwiązań interfejsowych do automatyki przemysłowej, BEROTU sp. z o.o., zajmująca się produkcją mebli dla szwedzkiego koncernu IKEA, KIEL POLSKA sp. z o. o., produkująca siedzenia autobusowe i kolejowe, spółdzielnia mleczarska „Top-Tomyśl”, czy JOSERA - firma produkująca suchą karmę dla zwierząt domowych. Z kolei w Paproci położona jest firma BARTEX Bartol sp. z o.o. - jeden z największych polskich importerów win oraz sprzedawca wyrobów spirytusowych i płynów do dezynfekcji. W Borui Nowej swoją siedzibę ma FILTROWENT sp. z o.o. Sp. k., produkująca m.in. odpylacze, zasuwy pneumatyczne, silosy do trocin i na biomasę. Na terenie tej samej miejscowości znajduje się jeden z większych zakładów budowlanych w regionie wraz z betoniarnią - CAŁUS sp. z o. o. Sp. k. - firma z 30-letnim doświadczeniem w branży. W Glinnie z kolei funkcjonuje firma ARGO YACHT, specjalizująca się w budowie i sprzedaży jachtów motorowych wypornościowych, o niskim zanurzeniu.

Rolnictwo[edytuj | edytuj kod]

Historia uprawy chmielu[12][edytuj | edytuj kod]

Pierwsze plantacje chmielu w okolicach Nowego Tomyśla pojawiły się pod koniec drugiego dziesięciolecia XIX w., a do jego intensywnego rozwoju w drugiej połowie XIX w. przyczynił się niemiecki kupiec pochodzenia żydowskiego – Józef Jakub Flatau.

Flatau sprowadzał w rejon Nowego Tomyśla szlachetne odmiany chmielu, a po wielu żmudnych doświadczeniach wyhodował także swoje własne odmiany. Chmiel z Nowego Tomyśla z roku na rok zdobywał coraz więcej nagród na wystawach krajowych i zagranicznych, a jego cena nieustannie rosła. Hermann Tietz w swoim szkicu biograficznym Józefa Jakuba Flataua pisze, że cena nowotomyskiego chmielu wzrosła z 9 talarów za cetnar w 1837 roku do 160 talarów w 1861 roku, co przyczyniło się do wzrostu zamożności wielu mieszkańców Nowego Tomyśla i okolic. Nowotomyski chmiel był już wykorzystywany jako surowiec nie tylko w lokalnych browarach (m.in. do produkcji słynnego piwa grodziskiego), ale także eksportowany do innych regionów Prus, a nawet za granicę (zwłaszcza odmiana lokalna). Było to możliwe z jednej strony dzięki wzrostowi wiedzy agrotechnicznej wśród plantatorów, a z drugiej strony dzięki działaniom marketingowym Flataua. W 1858 r. Józef Flatau został uhonorowany przez władze Nowego Tomyśla honorowym obywatelstwem (Hermann Tietz podaje, że miało to miejsce w 1864 roku).

Z wydawnictwa nowotomyskiego magistratu z 1873 roku Wiadomości o chmielu w Nowym Tomyślu wynika, że obszar plantacji chmielu w okolicy Nowego Tomyśla był największy w całych Prusach i stanowiły one jedyne źródło utrzymania dla ok. 10 tysięcy ludzi. W 1860 roku dochody z uprawy chmielu w tym regionie wyniosły 2,2 mln talarów.

Od połowy XIX w. odbywały się w Nowym Tomyślu jarmarki chmielarskie, na które przyjeżdżali także plantatorzy z Czech i Śląska. Dzięki uprawom chmielu miasto ożywiło się gospodarczo, a liczba jego mieszkańców systematycznie rosła.

Obecnie plantacje chmielu w okolicach Nowego Tomyśla obejmują obszar ok. 90 hektarów.

Największy wiklinowy kosz świata z 2006 roku

W całym kraju Nowy Tomyśl słynie też jako miasto wikliniarzy. Tradycje te sięgają XIX w., kiedy w te okolice sprowadzono z Ameryki Północnej specjalne odmiany wikliny. W mieście co roku w ostatni weekend wakacji organizowany jest Jarmark Chmielo-Wikliniarski. W 1985 r. założono tutaj Muzeum Wikliniarstwa i Chmielarstwa (oddział Muzeum Narodowego Rolnictwa i Przemysłu Rolno-Spożywczego w Szreniawie)[13].

Sport[edytuj | edytuj kod]

  • Ludowy Klub Sportowy KORONA Bukowiec - klub sportowy obejmujący sekcję łuczniczą oraz piłkarską występującą w A-klasie.
  • NAP Polonia Nowy Tomyśl – klub sportowy występujący w A-klasie.
  • UKS Dream Team Nowy Tomyśl - koszykówka, 6-krotny mistrz Wielkopolski w kategoriach młodzieżowych w latach 2017-2022.
  • TS 05 Nowy Tomyśl – klub piłkarski występujący w B-klasie.
  • KS SAM Jastrzębsko Stare - klub piłkarski występujący w B-klasie.
  • Ludowy Klub Sportowy BORUSJA Boruja Kościelna - klub piłkarski występujący w B-klasie.
  • Ludowy Klub Sportowy „Budowlani - Całus ” Nowy Tomyśl – podnoszenie ciężarów.
  • MOS MUKS Kangur Nowy Tomyśl – siatkówka.
  • NASZACH Nowy Tomyśl - Nowotomyska Akademia Szachowa.
  • klub Karate Kyokushin Kanku.
  • stowarzyszenie "Akademia Zapasów".
  • Nowotomyski Klub Tenisowy.

Samorząd[edytuj | edytuj kod]

Nowy Tomyśl dwukrotnie zajmował czołową lokatę wśród miast powiatowych w Wielkopolsce pod względem dochodu budżetowego samorządu terytorialnego per capita, i czternastą w kraju. W 2019 było to 4245,12 zł na mieszkańca, w 2020: 4242,20 zł[14].

Turystyka[edytuj | edytuj kod]

KTA Szarka – klub turystyki aktywnej powstały w 2002 r. Skupia młodzież oraz dorosłych z gminy Nowy Tomyśl. Organizator m.in. trzydniowego Rajdu Szlakiem Chmielu i Wikliny.

Współpraca międzynarodowa[edytuj | edytuj kod]

Miasta partnerskie[15]

Zobacz też[edytuj | edytuj kod]

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

  1. [1]
  2. GUS - Bank Danych Lokalnych, bdl.stat.gov.pl [dostęp 2023-12-29].
  3. a b c d e f g h Praca zbiorowa 1967 ↓, s. 267-268.
  4. Położenie i historia Nowego Tomyśla | Oficjalny Portal Gminy Nowy Tomyśl nowytomysl.pl, nowytomysl.pl [dostęp 2024-01-10].
  5. a b Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich t. XII, hasło „Tomyśl”, nakł. Filipa Sulimierskiego i Władysława Walewskiego, 1887, s. 384 [dostęp 2019-06-12].
  6. a b c Leon Plater: Opisanie historyczno-statystyczne Wielkiego Ksie̜stwa Poznańskiego. Lipsk: Ksie̜garnia Zagraniczna (Librairie Étrangère), 1846, s. 192-202.
  7. Starostwo Powiatowe w Buku, Narodowe Archiwum Cyfrowe [dostęp 2014-12-29] [zarchiwizowane z adresu 2014-12-29].
  8. Dziennik Poznański”. R. 33 nr 252, 4 listopada 1891. 
  9. Gemeindelexikon für das Königreich Preußen. Heft 5. Provinz Posen. Berlin SW 1908.
  10. Nowy Tomyśl w liczbach. Nowy Tomyśl - Dane demograficzne, Polska w liczbach [dostęp 2016-01-12] (pol.), liczba ludności w oparciu o dane GUS.
  11. Dane według wyszukiwarki zborów, na oficjalnej stronie Świadków Jehowy jw.org [dostęp 2018-12-05].
  12. Zob. bibliografia.
  13. Historia Muzeum Narodowego Rolnictwa i Przemysłu Rolno-Spożywczego w Szreniawie, Strona Muzeum Narodowego Rolnictwa i Przemysłu Rolno-Spożywczego w Szreniawie [dostęp 2011-04-24].
  14. Wspólnota (pol.).
  15. Bartosz Filipiak, Współpraca [dostęp 2012-02-09] (pol.).
  16. Nowiny lokalne. Nowy partner Nowego Tomyśla (2014-09-12)

Bibliografia[edytuj | edytuj kod]

  • Bogusław Polak: Dzieje Nowego Tomyśla. Nowy Tomyśl: UMiG Nowy Tomyśl, 1998. ISBN 83-907840-1-7.
  • Arno Kraft: ...und dazwischen Neutomischel. Berlin: Eigenverlag Arno Kraft, 1998. ISBN 3-00-002419-0. (niem.).
  • Hermann Tietz: Joseph Jacob Flatau genannt Flatau von Hopfenfeld, Biographische Skizze. Berlin: 1868. (niem.).
  • Praca zbiorowa: Miasta polskie w tysiącleciu, tom II, województwo poznańskie, hasło „Nowy Tomyśl”. Wrocław, Warszawa, Kraków: Ossolineum, 1967, s. 267-268.

Linki zewnętrzne[edytuj | edytuj kod]