Trzemeszno

Szablon:POL miasto infobox Trzemeszno – miasto w woj. wielkopolskim, w powiecie gnieźnieńskim, siedziba gminy miejsko-wiejskiej Trzemeszno. W latach 1975-1998 miasto administracyjnie należało do woj. bydgoskiego. Położone jest nad jeziorami Klasztornym i Popielewskim na Pojezierzu Gnieźnieńskim.

Według danych z 31 grudnia 2009 miasto liczyło 7840 mieszkańców.

Historia

Kościół Wniebowzięcia NMP i Św. Michała Archanioła, widok od północy

Ulica Adama Mickiewicza

Wieża ciśnień

Pomnik Jana Kilińskiego (proj. Z. Dunajewski)

Do niedawna funkcjonowało mylne datowanie opactwa w Trzemesznie, oparte na badaniach archeologicznych przeprowadzonych w latach 50. XX wieku. Sugerowały one powstanie w X wieku pierwszego opactwa, przypuszczalnie benedyktynów, zniszczonego w trakcie najazdu czeskiego w 1038 r. Obecnie nie ma na to żadnych dowodów, a badania archeologiczne z lat 1987-95 stanowczo odrzucają istnienie takiego opactwa.

Klasztor kanoników regularnych w Trzemesznie nie posiadał dokumentu fundacyjnego. Tzw. falsyfikat trzemeszeński, czyli dokument księcia Mieszka III Starego dla zakonników trzemeszeńskich z datą 28 kwietnia 1145 r., jest falsyfikatem z pierwszej połowy XIII w. Na bazie spuścizny klasztornej oraz badań archeologicznych można stwierdzić, że fundacja klasztoru nastąpiła w pierwszej połowie XII wieku. Istnieje teoria, że mogło to nastąpić w latach 1134-1138. Była to fundacja Bolesława Krzywoustego, zaś po jego śmierci uposażeniem nowo powstałej wspólnoty zajęła się jego żona Salomea z Bergu oraz książęta juniorzy (Bolesław Kędzierzawy, Mieszko Stary, Henryk Sandomierski, Kazimierz Sprawiedliwy). Pierwsi zakonnicy do Trzemeszna przybyli prawdopodobnie z terenów południowych Rzeszy. Teza o pochodzeniu pierwszych zakonników z Italii (Werona) jest wymysłem historiografii nowożytnej. Związki afiliacyjne klasztoru trzemeszeńskiego z kongregacją kanoników regularnych z Arrovaise we Flandrii znajdują potwierdzenie źródłowe dopiero od 1320 r., choć nie można wykluczyć, że miały one miejsce od czasów fundacji. Klasztor trzemeszeński nie należał również od początku swojego istnienia do kongregacji laterańskiej kanoników regularnych, gdyż ta sformalizowała się na ziemiach polskich dopiero w pierwszej połowie XVI wieku.

Pierwotny kościół kanoników regularnych w Trzemesznie nosił wezwanie św. Wojciecha. Zagadkowe pozostaje jego rzekome drugie wezwanie (NMP), które wspomniane jest tylko w jednym dokumencie trzemeszeńskim. Największą liczbę posiadłości klasztor trzemeszeński pozyskał w XII i XIII w. Sięgały one od okolic Trzemeszna, przez Pałuki, Kujawy, okolicę Łęczycy i Sieradza, aż po Sandomierszczyznę. W XIV w. liczba posiadłości klasztoru spadła prawie o połowę i ustabilizowała się w następnych wiekach.

Badania archeologiczne potwierdziły, że rozwój osady Trzemeszno był ściśle związany z rozwojem klasztoru trzemeszeńskiego. Osada Trzemeszno otrzymała prawa miejskie ok. 1382 roku.

W 1776 r. z inicjatywy opata Michała Kosmowskiego powstało w Trzemesznie polskie gimnazjum.

Zostało rozwiązane w 1863 roku po gremialnym uczestnictwie uczniów w powstaniu styczniowym (ponownie otwarte trzy lata później).

Związani z nim byli między innymi Hipolit Cegielski – filolog, przemysłowiec, działacz społeczny, dziennikarz i polityk, Jędrzej Śniadecki – lekarz, biolog, chemik i filozof, Marian Langiewicz – generał i dyktator powstania styczniowego, arcybiskup Florian Stablewski – prymas Polski, ksiądz Kazimierz Zimmermann – rektor Uniwersytetu Jagiellońskiego, Józef Przyborowski – pierwszy polski archeolog, Wojciech Trąmpczyński – marszałek Sejmu, Kazimierz Grus – karykaturzysta, Jerzy Hulewicz – malarz, pisarz i dramaturg.

Obecnie nosi nazwę Zespołu Szkół Gimnazjum i Liceum Ogólnokształcącego im. Michała Kosmowskiego.

We wrześniu 1939 obroną Trzemeszna kierował dowódca Straży Porządkowej, rzeźnik Andrzej Marchlewicz. Jego oddział stawiał opór Niemcom do 11 września, atakując straż przednią Wehrmachtu i likwidując niemieckich spadochroniarzy. Oddział ten toczył walki w okolicznych miejscowościach, m.in. w Kruchowie, Jastrzębowie i Niewolnie. Ogółem poległo 50 obrońców Mogilna .

Z Trzemeszna pochodzili m.in.: Jan Kiliński i Jędrzej Moraczewski.

Z tym miastem byli także związani: Józef Chociszewski, ksiądz Marceli Kowalski, Adolf Ignacy Skarbek-Malczewski, Jerzy Milisewicz, Paweł Edmund Strzelecki, Jerzy Waldorff, Władysław Wlekliński, Augustyn Zimmermann i Jan Zimmermann.

Zabytki

• Zespół poklasztorny kanoników regularnych. Nieaktualne obecnie badania archeologiczne przeprowadzone w latach 1945-50 ujawniły istnienie pod obecnym kościołem reliktów budowli. Według ostatnich badań archeologicznych z lat 1987-95 odrzucono istnienie pierwszej X-wiecznej świątyni benedyktyńskiej. Potwierdzono, że pierwsza budowla powstała w XII wieku za Bolesława Krzywoustego i była to opisana dalej trójnawowa bazylika wzniesiona dla Kanoników Regularnych Laterańskich z Flandrii. Budowlą tą był kościół romański sprzed połowy XII w., trójnawowa bazylika z transeptem, z prosto zamkniętym prezbiterium i dwuwieżową fasadą zachodnią. Z tego kościoła oprócz fundamentów zachowała się zachodnia para kolumn z kostkowymi kapitelami, dolna część murów wieży południowej i empory. Kościół ten został przebudowany w stylu gotyckim w XV w. Obecna późnobarokowa świątynia pw. Wniebowzięcia NMP i św. Michała Archanioła jest wynikiem gruntownej przebudowy z lat 1762-1781 (konsekracja w 1791 r.), której projekt jest przypisywany Efraimowi Szregerowi.
• Budynki późnobarokowe, fundacji opata Michała Kosmowskiego:
  • późnobarokowy szpital, zbudowany 1787-91, mieścił również sierociniec, dom starców i alumnat dla młodzieży nieszlacheckiej;
  • budynek dawnego alumnatu i szkoły dla młodzieży, obecnie liceum, zbudowany w latach 1773-75;
  • browar klasztorny, w końcu XIX w. przebudowany i rozbudowany o neogotycką wieżę.

Komunikacja

Przez miasto przebiega droga krajowa nr 15: (Wrocław)-Trzebnica-Krotoszyn-Września-Gniezno-Trzemeszno-Toruń-Ostróda-(Olsztyn)

Wielkim wydarzeniem dla mieszkańców Trzemeszna było włączenie miasta do sieci kolejowej. Nastąpiło to w 1872r.

W Trzemesznie znajduje się stacja kolejowa na linii Poznań-Gniezno-Inowrocław-Gdańsk/Olsztyn

Działa również komunikacja autobusowa do okolicznych miejscowości obsługiwana przez PPKS Gniezno a także zamiejscową bazę PPKS Inowrocław w Mogilnie.

Zobacz też

• Cmentarz żydowski w Trzemesznie

Bibliografia

• Marcin Wiewióra, Zespół klasztorny kanoników regularnych w Trzemesznie w świetle badań archeologiczno-architektonicznych, Toruń 2000
• Czesław Łuczak (red.), "Dzieje Trzemeszna", Poznań 2002.
• Przemysław H. Dorszewski, Uposażenie i działalność gospodarcza klasztoru kanoników regularnych w Trzemesznie do początku XVI wieku, Olsztyn 2013.

Linki zewnętrzne

• Szablon:Open Directory Project
• Trzemeszno, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. XII: Szlurpkiszki – Warłynka, Warszawa 1892, s. 567 .