Podlasie

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
To jest stara wersja tej strony, edytowana przez Bogomolov.PL (dyskusja | edycje) o 20:07, 26 mar 2018. Może się ona znacząco różnić od aktualnej wersji.
Herb Podlasia
Obszar Podlasia w latach 1574–1795 na tle współczesnego podziału administracyjnego Polski
Podlasie historyczne a późniejsze jednostki podziału administracyjnego
Bug w okolicach Drohiczyna

Podlasie (albo Podlasze; biał. Падляшша, Padlaszsza, Padlašša, ukr. Підляшшя, Pidlaszszia, lit. Palenkė, łac. Podlachia) – historyczna kraina Polski leżąca na Nizinie Podlaskiej. Historyczne Podlasie obejmuje centralną i południową część województwa podlaskiego, północny wschód i północ województwa lubelskiego oraz wschodni skrawek województwa mazowieckiego[potrzebny przypis]. Zamieszkana jest głównie przez Podlasian, a także w niektórych regionach przez Podlaszuków.

Historyczną stolicą jest Drohiczyn.

Etymologia

Etymologia nazwy „Podlasie” do dziś nie jest jednoznaczna. Najprawdopodobniejsze są dwie wersje:

Pierwsza mówi o tym, że nazwa wzięła swój początek od olbrzymich niegdyś, a dziś tylko częściowo zachowanych, puszcz i kniei. Tezę tę potwierdza(ło) wielu historyków, m.in. polski językoznawca Bogumił Samuel Linde w swoim monumentalnym Słowniku języka polskiego. W haśle Podlasie, Podlasze, Polesie wywodził pochodzenie nazwy od położenia: „jako kraj bliski lasów podlesiem nazywany, albo, że nazwa Podlasia może pochodzić od gęstych lasów”[1]. Podobnie twierdzi współczesna regionalistka i folklorystka Podlasia – Anna Natalia Kozera[2].

Według drugiej Podlasie wzięło swą nazwę od Lachów, czyli Polaków zamieszkujących te tereny. Twierdził tak m.in. znawca etnografii Podlasia i etymologii – Zygmunt Gloger, który uważał, że „nazwa Podlasie nie powstała od lasów, jak nazwa Polesie, ale od Lachów (nazwa plemienia), przy granicy, których ciągnęło się Podlasie. Było to zatem pod-lasze (...)”[3]. W tym przekonaniu popierał Glogera, także inny znany ówczesny regionalista Józef Mikulski, który pisał: „Mazurzy zwartą ławą osiedli ziemie od środkowej Wisły do Liwca. Za Liwcem natomiast przemieszali się z ludnością ruską, która z czasem, naturalnym biegiem rzeczy uległa ich kulturze, przyjmując kulturę polską jako swoją. Jednak kraj leżący za Liwcem długi czas zwano Podlasze tj. kraj «pod Lachami», co z czasem z mazurska przerobiono na Podlasie”[4]. Podobny wydźwięk ma litewska nazwa Palenkė.

Inna spotykana hipoteza to wskazywanie na genezę słowa „Podlasie” od nazwy sąsiedztwa z terenami zamieszkałymi przez Jaćwingów, których Polacy nazywali „Podlasianami” lub „Polesianami”.

Historia

Jednymi z najstarszych wczesnośredniowiecznych grodów na Podlasiu są grody w Zbuczu, Klukowiczach i Zajączkach, powstałe w końcu IX i w X wieku. Gród w Zbuczu stanowił we wczesnym średniowieczu centrum administracji lokalnej. Informacje zebrane podczas wykopalisk wskazują, że zespół tych grodów należy wiązać z „mazowiecką” falą zasiedlenia tych terenów[5]. W X – XI wieku tereny dzisiejszego Podlasia wchodziły w skład państwa polskiego pierwszych Piastów[6]. Tereny te znajdowały się pod panowaniem Bolesława Chrobrego (wyprawa w 1018 na Kijów).

Na skutek wewnętrznego kryzysu państwa polskiego po śmierci króla Mieszka II w 1034 roku, na Mazowszu powstało oddzielne państewko dawnego cześnika królewskiego Miecława, które obejmowało też dzisiejsze Podlasie. Upadło ono w 1047 roku na skutek działań Kazimierza Odnowiciela, wspieranego przez swojego szwagra Jarosława Mądrego[7]. Wtedy też zostały zniszczone przez wojska Jarosława Mądrego wyżej wymienione grody[5], który następnie przejął Podlasie od księcia Kazimierza Odnowiciela, w zamian za pomoc w stłumieniu buntu Miecława. Region ten znajdował się pod kontrolą Rusi Kijowskiej do czasów panowania króla Bolesława Śmiałego oraz w 1182 roku księcia Kazimierza Sprawiedliwego[doprecyzuj!]. W 1180 roku Drohiczyn otrzymał książę Leszek Mazowiecki (syn Bolesława Kędzierzawego) w zamian za pomoc zbrojną udzieloną Wasylowi Jaropełkowiczowi w wyprawie przeciw Włodzimierzowi Wołodarowiczowi. Kazimierz Sprawiedliwy przyłączył z powrotem do Polski ziemię drohiczyńską w 1192 roku[8]. W latach 1209–1227 ziemią drohiczyńską władał książę Leszek Biały[9], a w latach 1230–1238 książę Konrad I mazowiecki, który w 1237 roku sprowadził na Podlasie zakon rycerski braci dobrzyńskich. W 1325 roku mazowieccy książęta Siemowit II i Trojden I w liście do papieża określili wschodnią granicę swojego władania jako sięgającą 2 mile od Grodna (Oppidi quod dictur Grodno, ... a terrarum nostrorum ad duas lencas posit)[10].

Powiat brzeskolitewski, odłączony od Podlasia w 1566 roku, w granicach Wielkiego Księstwa Litewskiego w 1619 roku

Do XV wieku Podlasie stawało się terenem spornym między Mazowszem, Litwinami i książętami ruskimi. W 1382 roku, w czasie walk o władzę pomiędzy litewskimi książętami Kiejstutem i Jagiełłą, Podlasie (oprócz Brześcia) zajął książę mazowiecki Janusz I Starszy, jednak rok później odbił je Jagiełło, a następnie przekazał swojemu kuzynowi Witoldowi. W związku z tym, że wkrótce wybuchła wojna domowa między Jagiełłą i Witoldem, Jagiełło odebrał Witoldowi Podlasie i w 1390 roku już jako król Polski przekazał Podlasie dożywotnio księciu Januszowi I Starszemu mazowieckiemu, co potwierdził aktem wydanym w 1391 r. („terram nostram Drohiczensen, Melnyk, Surasz, Byelsko ac omnibus villis in eisdem districtubus”). Podlasie jednak w niedługim czasie później zajął ponownie książę Witold, czemu Jagiełło się nie sprzeciwił, ponieważ pogodził się z kuzynem[doprecyzuj!]. Po śmierci Witolda, nowy wielki książę litewski Zygmunt Kiejstutowicz zgodził się, żeby po jego śmierci Podlasie zajął wnuk Janusza Starszego książę Bolesław IV warszawski, co ten uczynił w 1440 roku za zgodą syna Zygmunta Michała Bolesława Zygmuntowicza. Bolesław IV szybko opanował całą dzielnicę dzięki poparciu starosty drohickiego i mielnickiego Nasuty oraz podlaskiego rycerstwa. Wywołało to oburzenie w Wielkim Księstwie Litewskim, w związku z czym w listopadzie 1441 roku zwołano zjazd do Parczewa, gdzie Litwini zażądali od Mazowszan zwrotu Podlasia, jednak nie doszło do kompromisu. Sprowokowało to akcję odwetową nowego wielkiego księcia Kazimierza Jagiellończyka, z ramienia którego wojewoda wileński Jan Gasztołd wyparł Nasutę z Mielnika i Drohiczyna. W związku z tym Bolesław IV zdecydował się na ustępstwa i w 1446 roku w Parczewie zrezygnował z Podlasia wraz z powiatem węgrowskim za 6 tys. kop groszy praskich i w ten sposób dzielnica ponownie weszła w skład Wielkiego Księstwa Litewskiego[11]. W 1453 r. Bolesław IV wystąpił ponownie z pretensjami do ziemi podlaskiej. W związku z twardym stanowiskiem króla Polski na zjeździe w Parczewie książę musiał jednak ostatecznie pogodzić się ze stratą. Od 1496 roku ziemia drohicka i ziemia mielnicka posługiwały się prawem polskim, a od 1501 roku także ziemia bielska. Na sejmie w Wilnie w 1566 wydzielono z Podlasia ziemię brzeską i ziemię kamieniecką, które wraz z księstwem kobryńskim utworzyły województwo brzeskie.

W Rzeczypospolitej Obojga Narodów

Śmierć Zygmunta Augusta w Knyszynie – obraz Jana Matejki
Województwo podlaskie w granicach Polski z 1619

Po podpisaniu unii lubelskiej w 1569 jako województwo podlaskie znalazło się w składzie Królestwa Polskiego na mocy aktu Przywilej przywrócenia ziemie Podlaskiej do Korony Polskiej. Podlasie wówczas składało się z ziem: drohickiej, mielnickiej i bielskiej. W 1574 Międzyrzec został odłączony od województwa podlaskiego i przyłączony do województwa brzeskiego.

W czasach I Rzeczypospolitej na Podlasiu miały posiadłości polskie rody magnackie: Braniccy, Kiszkowie, Radziwiłłowie, Jabłonowscy. Miastami królewskimi były m.in. Augustów, Bielsk Podlaski, Drohiczyn i Knyszyn.

Podczas potopu szwedzkiego Podlasie zostało częściowo obrabowane w październiku 1656 roku przez Tatarów Subchana Gazi agi, którzy przeszli przez Czarną pod Brańskiem, Bielsk i Kamieniec. W maju i czerwcu 1657 roku dzielnica została spustoszona podczas najazdu węgierskiego Jerzego II Rakoczego oraz przez wojska szwedzkie. Spalone zostały m.in. Brańsk, Bielsk Podlaski, Mielnik i Drohiczyn. Oblegana była także twierdza w Tykocinie.

W styczniu 1660 roku Podlasie zostało spustoszone przez wojska moskiewskie Iwana Chowańskiego, który 25 grudnia spalił Zabłudów (gdzie wymordowano mieszkańców w kościele), a 28 grudnia pod Krynkami rozbił pułk Jana Ogińskiego, po czym spustoszył dzielnicę po Węgrów, Białą Podlaską i Brześć. Spowodowało to kontrakcję Stefana Czarnieckiego, który ściągnął wojska z leż zimowych w Wielkopolsce.

W 1705 na zamku w Tykocinie król August II Mocny ustanowił najstarsze polskie odznaczenie państwowe – Order Orła Białego. W 1748 w Białymstoku powstał pierwszy stały teatr w Polsce – Komedialnia.

W lipcu 1769 roku na zgromadzeniu w Drohiczynie szlachta podlaska przystąpiła do konfederacji barskiej i rozpoczęła działania zbrojne przeciwko Rosjanom. Konfederaci stoczyli tu m.in. bitwę pod Białymstokiem. W 1794 roku podczas insurekcji kościuszkowskiej sformowano w Drohiczynie dywizję podlaską gen. Andrzeja Karwowskiego.

Okres zaborów i walk niepodległościowych

W 1795 roku podczas III rozbioru Polski Podlasie zostało podzielone wzdłuż Bugu między Prusy i Austrię. Pruską część zorganizowano w departamencie białostockim Prus Nowowschodnich. W zaborze rosyjskim znalazło się tylko kilka wschodnich miasteczek takich jak Narewka, Milejczyce, Jałówka i Krynki.

Bitwa pod Siemiatyczami (1863)

W 1807 większa część Podlasia przeszła do zaboru rosyjskiego jako obwód białostocki. Pozostałą zaś część w 1809 włączono do Księstwa Warszawskiego jako departament łomżyński. Od 1815 część Podlasia, należąca uprzednio do Księstwa Warszawskiego, weszła w skład Królestwa Polskiego (Kongresowego). Wtedy też departament łomżyński przemianowano na województwo augustowskie ze stolicą w Suwałkach, odłączając przy okazji powiaty węgrowski i sokołowski. Po powstaniu listopadowym władze carskie w 1832 r. wprowadziły granicę celną między Królestwem Polskim i Rosją, co spowodowało przeniesienie wielu zakładów przemysłowych na teren obwodu białostockiego. W 1842 roku będący w zaborze rosyjskim obwód białostocki włączono do guberni grodzieńskiej. W czasie powstania styczniowego w latach 1863–1865 były prowadzone walki z Rosjanami na terenie Puszczy Augustowskiej, Puszczy Białowieskiej oraz w lasach nad rzeką Biebrzą i rzeką Ełk, a pod Siemiatyczami rozegrała się jedna z największych bitew powstania. Powstańczy oddział Stanisława Brzóski utrzymywał się na Podlasiu aż do 1865 roku.

Białystok – największe miasto Podlasia ok. 1900 roku

W 1897 roku największymi miastami Podlasia (w granicach sprzed 1566) były kolejno: Białystok, Brześć, Międzyrzec, Biała, Augustów i Kobryń.

Po odzyskaniu niepodległości

W 1919 roku znalazło się w całości w granicach II Rzeczypospolitej. Administracyjnie było rozdzielone pomiędzy województwa białostockie, lubelskie oraz poleskie. 22 sierpnia 1920 w czasie wojny polsko-bolszewickiej została stoczona zwycięska dla Polaków bitwa białostocka.

Największymi miastami Podlasia (w granicach sprzed 1566) w 1931 były kolejno: Białystok, Brześć nad Bugiem, Biała Podlaska, Międzyrzec, Augustów i Kobryń.

We wrześniu 1939 na Podlasiu miało miejsce kilka potyczek kampanii wrześniowej: obrona twierdzy brzeskiej, obrona Hajnówki i bitwa pod Kobryniem. Region został podzielony między okupantów: ZSRR okupowało większość regionu z Białymstokiem i Brześciem, Niemcy zajęli południową część z Białą Podlaską. Po wojnie w 1945 wschodnia część Podlasia z Brześciem i Kobryniem została utracona przez Polskę na rzecz ZSRR.

Znani Polacy, urodzeni na Podlasiu (uwzględniając ziemie Podlasia w granicach sprzed 1566):

Architektura

Architektura Podlasia jest odzwierciedleniem położenia w I Rzeczypospolitej. W okresach panowania Piastów był to jeden z najsłabiej rozwiniętych regionów, położony peryferyjnie względem przodujących dzielnic: Małopolski, Wielkopolski czy Śląska oraz głównych ośrodków państwa, takich jak Kraków, Wrocław, Poznań, Płock czy Sandomierz. W średniowieczu nie rozwinęły się znaczące centra władzy państwowej czy kościelnej, ani większe ośrodki mieszczańskie, przez co region nie jest bogaty w architekturę romańską czy gotycką, spotykaną w dzisiejszej zachodniej, centralnej i południowej Polsce, a nieliczne przykłady, także renesansowe (np. zamek w Drohiczynie czy dwór królewski w Knyszynie), często nie przetrwały do naszych czasów. Zachowanym zabytkiem renesansowym jest np. Stary Kościół Farny w Białymstoku. W przedrozbiorowej architekturze szlacheckiej i kościelnej dominuje barok. W XVIII wieku zaczęto także budować kościoły i pałace klasycystyczne (np. Bazylika Narodzenia Najświętszej Maryi Panny i św. Mikołaja w Bielsku Podlaskim czy pałac w Mordach). W czasie zaborów w krajobrazie Podlasia liczniej pojawiały się kamienice oraz cerkwie prawosławne, także w stylu bizantyjsko-rosyjskim, oraz powstawały zabudowania i pałace fabrykanckie (głównie w części północnej), dworce kolejowe czy nawet twierdze (w Brześciu i Osowcu). W architekturze kościelnej w XIX wieku pojawiły się neogotyk, neobarok i eklektyzm, a w XX wieku także modernizm.

Wybrane kościoły z okresu przedrozbiorowego:

Wybrane kościoły okresu zaborów:

Wybrane barokowe fundacje szlachty polskiej:

Wybrane niesakralne zabytki okresu zaborów:

Wybrane cerkwie prawosławne z różnych okresów: sprzed rozbiorów Polski i z czasów zaborów:

Aż do XX wieku na podlaskiej wsi, a często także w małych miastach, dominowało budownictwo drewniane, dzięki czemu wykształcił się tu charakterystyczny sposób zdobienia domów.

 Zobacz też: Domy chłopskie na Podlasiu i Zdobnictwo drewnianych domów na Podlasiu.

Miasta

Białystok
Augustów
Bielsk Podlaski

Dawne przekształcenia administracyjne spowodowały duże zmiany w określaniu granic Podlasia. Po rozbiorach Polski i kongresie wiedeńskim Podlasiem zaczęto określać obszary, które nie znajdowały się w województwie podlaskim czasów I Rzeczypospolitej, szczególnie zaś obszar województwa, później guberni podlaskiej z czasów Królestwa Polskiego. Stąd też poniższy podział odróżnia miasta znajdujące się na Podlasiu właściwym (określonym granicami województwa podlaskiego I Rzeczypospolitej) od miast, które z powodu zmian administracyjnych po rozbiorach Polski zaczęły być określane jako również podlaskie.

Miasta Podlasia właściwego

Miasta Podlasia do 1566 roku

Miasta leżące w obrębie Podlasia do 1566, następnie włączone do województwa brzeskolitewskiego, utożsamianego z Polesiem z podziałem na:

– leżące w obrębie województwa i guberni podlaskiej Królestwa Polskiego w l. 1816–1844 (współcześnie w granicach Polski, utożsamiane z Podlasiem Południowym):

– leżące poza województwem i gubernią podlaską w l. 1816–1844 (współcześnie w granicach Białorusi):

Miasta poza Podlasiem właściwym

Poniżej znajdują się miasta nienależące do właściwego Podlasia. Te po lewej stronie Liwca bywają błędnie określane jako podlaskie z powodu przynależności do województwa podlaskiego w granicach utworzonego w 1809 r. departamentu siedleckiego. Miasta leżące na historycznej Grodzieńszczyznie należały do 1795 roku do Wielkiego Księstwa Litewskiego – od 1569 jednej z dwóch części Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Obecnie są one uznawane za leżące na Podlasiu. W Wielkim Księstwie Litewskim położone były też miasta Suwalszczyzny (Lipsk, Sejny i Suwałki), należące do współczesnego województwa podlaskiego.

Suwalszczyzna:

Grodzieńszczyzna:

Małopolska:

Mazowsze:

Zobacz też

Uwagi

  1. ↑ Przez Augustów, jeziorem Necko i rzeką Nettą do 1795 biegła granica między Koroną Królestwa Polskiego a Wielkim Księstwem Litewskim. Południowa, najstarsza część miasta leżała w woj. podlaskim Korony, zaś obszar na północ od rzeki – w woj. trockim Wielkiego Księstwa[12].
  2. ↑ Dzisiejsza Hajnówka jest podzielona przez rzekę Leśna Prawa między Podlasie, czyli Koronę (prawy brzeg) a historyczne województwo brzeskie w WKL (lewy brzeg).
  3. ↑ W granicach Podlasia do 1574, następnie włączony do woj. brzeskolitewskiego.

Przypisy

  1. ↑ Bogumił Samuel Linde, Słownik języka polskiego, T. IV, Lwów 1858, s. 222.
  2. ↑ Anna Maria Kozera, Z badań nad folklorem muzycznym Podlasia. Portrety muzyków ludowych, Białystok 2002.
  3. ↑ Zygmunt Gloger, Geografia historyczna ziem dawnej Polski, Kraków 1900, s. 201.
  4. ↑ Józef Mikulski, Powiat siedlecki: ziemia, wody, człowiek, Siedlce 1935, s. 79.
  5. ↑ a b D. Krasnodębski, Badania Instytutu Archeologii i Etnologii PAN na terenie woj. białostockiego (podlaskiego) w latach 1990–2005, [w:] H. Karwowska, A. Andrzejewski, Stan badań archeologicznych na pograniczu Polsko-Białoruskim od wczesnego średniowiecza po czasy nowożytne, Białystok: Muzeum Podlaskie w Białymstoku, 2006, s. 66, 74, ISBN 83-87026-70-0.
  6. ↑ Romaniuk Zbigniew (red.), Bielsk Podlaski. Studia i materiały do dziejów miasta, Bielsk Podlaski 1999, s. 5.
  7. ↑ S. Alexandrowicz, Działania wojenne w XI – XIII wiekach, [w:] Z dziejów wojskowych ziem północno-wschodnich Polski, cz. 1, Białystok 1986, s. 15.
  8. ↑ Piotr Bunar, Stanisław A. Sroka, Słownik Wojen, Bitew i Potyczek w Średniowiecznej Polsce, Kraków: Universitas, 2004, s. 42.
  9. ↑ K. Kwiatkowski, Drohiczyn n. Bugiem jako miejsce stykania się wpływów rusko-bałtyjsko-polskich (XII – XIV w.), „Zeszyty Naukowe Studenckiego Koła Naukowego Historyków Uniwersytetu w Białymstoku”, Białystok 2003, s. 71.
  10. ↑ Codex diplomaticus Prussicus, wyd. nr 134, tom 3, Królewiec: J. Voigt, 1848, s. 182.
  11. ↑ Henryk Łowmiański, Polityka Jagiellonów, Poznań: Wydawnictwo Poznańskie, 1999, s. 164.
  12. ↑ Jarosław Szlaszyński, Andrzej Makowski: Augustów. Monografia historyczna. Augustów: Urząd Miejski w Augustowie, 2007, s. 28, 30. ISBN 978-83-925620-0-9.

Bibliografia

Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Podlasie&oldid=52992801”