Przejdź do zawartości

Swaróg

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Swaróg
Сварогъ
Bóg ognia, kowalstwa, twórca Słońca
Ilustracja
Swaróg, Andriej Szyszkin, 2015.
Wcielenie zwierzęce

raróg?

Odpowiednik

Hefajstos (grecki)
Wulkan (rzymski)

Rodzina
Dzieci

Swarożyc, Dażbóg

Multimedia w Wikimedia Commons

Swaróg[a] – słowiański bóg ognia i kowalstwa, czasami, na podstawie odrzucanej współcześnie etymologii, interpretowany jako bóg nieba. Wymieniony jest tylko w jednym źródle, Powieści dorocznej, która jest problematyczna w interpretacji. Przedstawiany jest tam jako słowiański odpowiednik greckiego boga Hefajstosa. Znaczenie jego imienia związane jest z ogniem. Ojciec Dadźboga i Swarożyca.

Etymologia

[edytuj | edytuj kod]
 Główny artykuł: Etymologia Swaroga.

Teonim ten zachował się w kilku formach, w Powieści dorocznej jako Соварога, Sovaroga, Сварогъ, Svarogǔ, Сварогом, Svarogom, Сварога, Svaroga, a w Latopisie Sofijskim[b] jako: Сварог, Svarog, Сварож, Svarož[1].

Etymologię ogniową jako jeden z pierwszych zaproponował słoweński językoznawca Franc Miklošič (1875), który tłumaczył teonim Swaróg jako składający się z członu swar ‘żar’, ‘światło’, oraz przyrostka -óg. Sam człon swar wywodził z wcześniejszego *sur ‘świecący’[2]. Wspierana jest ona również przez współczesnych językoznawców i etymologów, jednak etymologia członu swar tłumaczona jest inaczej. Człon swar wywodzi się z prasłowiańskiego *sъvarъ, który składa się z przedrostka *sъ- znaczącego ‘dobry, własny’ i rdzenia *varъ ‘ogień, żar’[3], które jest kontynuowane np. staro-cerkiewno-słowiańskie варъ, varǔ ‘żar’[3], czy staroruskie варъ, varǔ ‘słoneczny upał, znój, żar’[4] (z praindoeuropejskiego *wār- ‘ciepło’[3]). Człon ten został następnie rozszerzony o przyrostek *-ogъ, który nie pełni żadnej konkretnej funkcji[3]. Rzeczownik pospolity *sъvarogъ ‘dobry, własny ogień, żar’ został następnie przeniesiony na nazwę boga z powodu jego funkcji boskiego kowala, boga władającego ogniem, pracującego z ogniem[5]. Z tego samego członu wywodzą się także słowa związane z kowalstwem, np. staroruskie сварити, svariti ‘wykuwać coś w wysokiej temperaturze’[6], staropolskie zwarzyć ‘spawać, skuwać na gorąco dwa kawałki żelaza’[7], a także współczesne rosyjskie słowa, np. сварить, swarit' ‘stapiać’, ‘spawać’[8][6].

Część badaczy, np. Aleksander Brückner[9] i Vatroslav Jagić[10] sugerowała natomiast wywodzenie rdzenia imienia od słowa swar w znaczeniu ‘kłótnia, niezgoda’, lub czasownika swarzyć się ‘kłócić się’. Brückner tłumaczył ten teonim dosłownie jako ‘kłótnik’, co także miałoby kojarzyć się z ogniem[9]. Taka etymologia jest jednak krytykowana[5].

W dawniejszej nauce dominował pogląd, o zapożyczeniu członu swar z któregoś z języków indoirańskich, np. ze sanskryckiego स्वर्, swar ‘blask’, ‘niebo’, ‘słońce’, jednak taka etymologia jest współcześnie odrzucana ze względu na trudności fonetyczne[10][11].

Dziedzictwo

[edytuj | edytuj kod]

Po chrystianizacji Swaróg zachował się w toponimii i słownictwie. W Bułgarii są to miejscowości Сва́рог, Swarog, Сва́рошка бара, Swaroszka bara, w Czechach jest to góra Svaroh(inne języki), oraz łużycka nazwa Zwarogk[3]. Brückner dodawał tutaj także polską miejscowość Swarożyn na podstawie zapisu w łacinie niemieckiej Swarozino z 1205 r.[12], jednak zapis ten brzmiał i Swarozina i pochodził z 1305 r., przez co należy go odczytać jako Swarocino, od nazwy osobowej Swarota, lub, jak wskazują inne zapisy, miejscowość nosiła nazwę Swaryszewo od nazwy osobowej Swarysz[3].

W rosyjskim dialekcie (nowogrodzkim) zachowało się przestarzałe słowo сва́рог, swarog oznaczające ‘ogień’ oraz ‘kowal’[5]. Rumuńskie słowo sfarog oznaczające ‘coś spalonego, zwęglonego, wysuszonego; spaleniznę, susz’, zostało zapożyczone najprawdopodobniej z bliżej nieokreślonego języka południowosłowiańskiego, prawdopodobnie bułgarskiego, a źródłosłów rekonstruuje się jako *svarogъ[6].

Swaróg-Swarożyc

[edytuj | edytuj kod]
 Główny artykuł: Swarożyc.

W źródłach pojawia się także bóg o imieniu Swarożyc. Część badaczy sugerowała, że Swarożyc to w istocie ‘młody Swaróg’ lub zdrobnienie Swaroga. Jako argument za istnieniem tylko jednego boga ma przemawiać fakt, że w języku serbskim przyrostek -ić oznacza ‘młody’ lub ‘mały’ (np. Djurdjić to nie syn Djurdja, lecz mały Djurdjo)[13]. Brückner uważał także, że Litwini wołali swoich bogów pieszczotliwie, np. Perkune diewaite, czyli ‘bożycu Perkunie’, a nie ‘boże Perkunie’[14]. Jednak z taką interpretacją nie zgadza się większość naukowców[10][15][16]. Przyrostek -ic, -yc (z prasłowiańskiego *-itj) najczęściej jest przyrostkiem patronimicznym (pan → panicz ‘syn pana’; zobacz nazwisko patronimiczne). Na rodzinną relację między Swarogiem a Swarożycem wskazują także przekazy o tych bogach[13].

Źródło

[edytuj | edytuj kod]

Jedynym źródłem, które wymienia Swaroga, jest słowiańskie tłumaczenie Kroniki (Chronografia) Jana Malalasa, które zostało umieszczone w Powieści dorocznej pod rokiem 1114. W tym tłumaczeniu, w glosach, grecki bóg ognia i kowalstwa Hefajstos został przetłumaczony jako Swaróg, a jego syn, bóg słońca Helios, jako Dadźbóg (glosy zapisane są kursywą[17]):

I gdy było po potopie i po rozdzieleniu języków, począł panować najpierw Mestrom z rodu Chamowego, a po nim Hermes (oryg. Jeremija), po nim Hefajstos (oryg. Feosta), którego także Swarogiem nazywali Egipcjanie. Za panowania tego Feosta w Egipcie spadły kleszcze z niebios i poczęli [Egipcjanie] kuć oręż, pierwej bowiem palicami i kamieniami bili się. Ów zaś Feost zakon ustanowił, aby niewiasty za jednego mężczyznę wychodziły i żyły wstrzemięźliwie, a która cudzołoży – karać rozkazał. Dlatego przezwano go bowiem Bogiem-Swarogiem. Przedtem bowiem niewiasty wszeteczniły, z kim chciały, jak zwierzęta. Jeśli urodziła dziecko, to oddawała je temu, który był jej luby, mówiąc: „To twoje dziecię”. On zaś urządzał święto i brał je. Feost zaś taki zakon odrzucił i ustanowił jednemu mężowi jedną żonę mieć, i żonie za jednego męża wychodzić; jeśli zaś kto [to] naruszy, niech wrzucą go do pieca ognistego. Dlatego przezwali go Swarogiem i błogosławili Egipcjanie. I potem panował syn jego, imieniem Helios (oryg. Słońce), którego nazywają Dadźbogiem – siedem tysięcy i czterysta, i siedemdziesiąt dni, czyli było lat dwadzieścia z połową. Nie znali bowiem Egipcjanie innego liczenia; owi po księżycu liczyli, a drugie [systemy] poznali, gdy poczęli ludzie dań dawać carom. Car Słońce, syn Swarogowy, to jest Dadźbog, był mężem silnym; usłyszawszy od kogoś o pewnej Egipcjance, bogatej i znakomitej, i o pewnym człowieku, chcącym wszetecznić z nią, szukał jej, by ją poznać, a nie dać naruszać zakon ojca swojego, Swaroga. Wziął ze sobą mężów kilku swoich i znając godzinę, o której cudzołoży, nocą naszedł na nią pod nieobecność męża jej, a ją znalazł leżącą z innym, którego chciała. Pojmał tedy ją i męczył, i posłał wodzić ją po krainie na pohańbienie, a tamtego cudzołożnika ściął. I było czyste życie we wszystkiej ziemi egipskiej, i chwalić go poczęto[18][17].

Źródło to jest problematyczne z kilku powodów. Pierwszym problemem jest miejsce i czas włączenia glos o Swarogu i Dadźbogu do słowiańskiego tłumaczenia Kroniki[19]. Część badaczy uważa, że glosy te pochodzą od X-wiecznego bułgarskiego tłumacza Kroniki (pierwszy przekład na język słowiański w ogóle), a część badaczy zakłada, że glosy zostały dodane przez ruskiego kopistę. Aleksander Brückner poparł tę tezę, dodając, że teksty bułgarskie unikały wspominania o pogaństwie słowiańskim czy tureckim w Bułgarii. Vatroslav Jagić sugerował, że glosy powstały w Nowogrodzie, ponieważ przekład Kroniki zawiera także odniesienia do pogaństwa litewskiego, czego nie mógł zrobić tłumacz z Bułgarii. Wadą tej teorii jest to, że glosy musiały powstać przed 1118 r. (prawdopodobnie wtedy pierwszy raz trafiły do kompilacji Powieści), a w XI w. pisarze ruscy nie interesowali się pogaństwem litewskim z powodu słabo rozwiniętych kontaktów z Litwą. Z tego powodu Wiljo Mansikka zaproponował, że interpolacja bałtyjska oraz glosy trafiły do tłumaczenia w 1262 r. na Litwie lub zachodniej Rusi. Jednak takie wytłumaczenie budzi pewne zastrzeżenia: o Swarogu nie wspominają żadne inne źródła ruskie (w przeciwieństwie do Dadźboga), pomija go także Nikon w swojej liście bóstw czczonych przez Włodzimierza Wielkiego. Według Henryka Łowmiańskiego, który utożsamiał Swarożyca z Dadźbogiem, argumentem za bułgarskim pochodzeniem glos jest fakt, że w tych glosach Dadźbog nazywany jest „synem Swarogowym” – w języku bułgarskim przyrostek patronimiczny -yc, -ic uległ zapomnieniu, przez co Dadźbóg nie mógł zostać nazwany po prostu Swarożycem. Jeżeli uznać bułgarskie pochodzenie glos, należy także uznać Swaroga za boga południowosłowiańskiego, a nie wschodniosłowiańskiego pod względem źródeł historycznych[20].

Drugim problemem jest to, że nie wiadomo, które informacje zawarte w glosach dotyczą mitologii słowiańskiej, a które greckiej[19]. Z glos wynika, że Swaróg jest: (1) odpowiednikiem słowiańskim Hefajstosa – greckiego boga ognia i kowalstwa, (2) ojcem Dadźboga, (3) twórcą monogamii. Według Andrzeja Szyjewskiego mit o cudzołożnej żonie pasuje do Hefajstosa (pogańscy Słowianie byli poligamiczni[21]), natomiast mit o bogu kowalu będącym ojcem Słońca nie występuje nigdzie w mitologii greckiej[19]. Łowmiański uważał, że Hefajstos nie został przetłumaczony na Swaroga ze względu na swój związek z ogniem i kowalstwem, lecz właśnie z powodu bycia ojcem Słońca[15]. Brückner oraz Dimitri Obolensky interpretowali ten przekaz jako zniekształcony mit o boskim kowalu, który wykuł tarczę słoneczną. Na takie pokrewieństwo może wskazywać bałtyjska paralela, gdzie Telawel wykuwa słońce i rzuca je na niebo[19].

Interpretacje

[edytuj | edytuj kod]
Swaróg, Marek Hapon, 2013

Ponieważ nie wiadomo, w jakim zakresie można korzystać z fragmentu tłumaczenia Kroniki oraz z powodu istnienia tylko pojedynczego źródła mówiącego o Swarogu, a także w związku z niepewnymi poszlakami w folklorze, interpretacja miejsca i roli tego boga w słowiańskim panteonie jest problematyczna. Niektórzy badacze uważali nawet, że Swaróg został stworzony od postaci Swarożyca i nigdy nie istniał w wierzeniach Słowian[22].

Bóg ognia, kowalstwa, słońca

[edytuj | edytuj kod]

Czescy historycy Martin Pitro oraz Petr Vokáč uważają, że Swaróg jest bogiem, który po stworzeniu świata zszedł na dalszy plan, ale jednocześnie jest niebiańskim kowalem oraz bogiem słońca[23].

Możliwe, że Swaróg jest echem mitologemu Europy północnej: bóg-kowal w mitologiach nordyckiej i bałtyjskiej wykuwa broń dla Gromowładnego, a w mitologii fińskiej bóg-kowal Ilmarinen jest twórcą Słońca, nieba oraz wielu cudownych przedmiotów. Bóg-kowal walczy także z mocami chaosu w obronie swojego dzieła[24].

Aleksander Gieysztor interpretował Swaroga jako ogień niebiański – słońce, Peruna jako ogień atmosferyczny – piorun, a Swarożyca-Dadźboga jako ogień ziemski[25].

Jiří Dynda odrzuca rozumienie Swaroga jako suwerennego bóstwa nieba lub bóstwa typu deus otiousus i wskazuje, że w źródłach Swaróg, a raczej jego prefiguracja, nie nosi cech takiego bóstwa, z wyjątkiem ojcostwa bóstwa solarnego, które uważa za cechę drugorzędną. Porównuje go natomiast do postaci maga i bohatera Wołcha Wsiesławiewicza z rosyjskich bylin, jak również do starodawnych kowali, którzy w rosyjskim folklorze wyrabiają broń dla bohaterów, a przy tym zgrzewają włosy kobiet i mężczyzn – symbolicznie łącząc ich w małżeństwo, do których należy na przykład niewidomy ojciec bohatera Światogora[22].

Możliwe, że Swaróg związany jest w jakiś sposób z ptakiem rarogiem oraz ptakiem mitologicznym o tej samej nazwie, być może na zasadzie tabu, na które wskazał Roman Jakobson. W wedyzmie Indra czasami nazywany jest Indra Wrytrahan, czyli Indrą zwycięzcą Wrytry. W wersji irańskiej tego motywu Weretragna, podczas pojedynku z Wrytą, zamienia się w sokoła Warhagan. Czeski Raroh, Rarach to szczodra, ale i mściwa istota demoniczna, związana z ogniskiem, przybierająca postać ptaka lub smoka, o ciele i włosach płomienistych, która wylatuje przez komin jako kłąb ognia lub wicher. Wskazuje na bałtosłowiański motyw: nazwy raróg, rarok w języku polskim, jarog w czeskim, oraz raragas lub vanagas w litewskim odnoszą się do ptaka o jarzących się oczach[26].

Bóg nieba

[edytuj | edytuj kod]

Na podstawie etymologii słonecznej i niebiańskiej Swaróg jest często interpretowany jako niebiańskie bóstwo stwórcze, którego rola w mitologii kultu została przeoczona. Swaróg byłby spadkobiercą hipotetycznego praindoeuropejskiego boga, którego imię zrekonstruowane zostało jako *Dyḗus. W tym przypadku odpowiadałby on takim bóstwom jak wedyjski Djaus czy bałtyjski Dievs, ale także greckiemu Zeusowi czy rzymskiemu Jowiszowi – te dwa ostatnie bóstwa przyjęły jednak cechy gromowładnego i zajmowały ważne miejsce w swoich panteonach.

Michal Téra interpretuje Swaroga jako odpowiednika wedyjskiego boga nieba Djausa, który według niektórych przekazów jest ojcem boga ognia Agniego-Swarożyca oraz boga słońca Surji-Dadźboga. Łączy go także z mistyczną postacią Światogorem, którego miejsce w bylinach zajmuje Ilja Muromiec, spadkobierca Peruna – według Téry opisany jako zmęczony, którego ciężaru ziemia nie może unieść, a ten ostatni motyw porównuje do mitycznego oddzielenia nieba od ziemi, które jest konieczne do uporządkowania świata u jego początku. Uważa także, że Swaróg może występować w mitach stworzenia świata[27].

Łowmiański stworzył teorię, jakoby kult praindoeuropejskiego boga *Dyḗusa rozwinął się u Słowian pod dwiema postaciami: Swaroga u Słowian zachodnich oraz Peruna wśród Słowian wschodnich. Następnie kult Swaroga miał zostać przeniesiony w VI w. przez Serbów i Chorwatów ze Słowiańszczyzny zachodniej na Bałkany[28].

Przypisy

[edytuj | edytuj kod]
Uwagi
  1. ↑ Staroruski: Сваро́гъ, Svarogǔ
    Rosyjski: Сварог, Swarog [svɐˈrok]
  2. ↑ Późniejsza kompilacja
Przypisy
  1. ↑ Łuczyński 2020 ↓, s. 91.
  2. ↑ Miklošič 1875 ↓, s. 9, 283.
  3. ↑ a b c d e f Łuczyński 2020 ↓, s. 98.
  4. ↑ Dal 1863 ↓, s. 146.
  5. ↑ a b c Łuczyński 2020 ↓, s. 99.
  6. ↑ a b c Łuczyński 2020 ↓, s. 96.
  7. ↑ Łuczyński 2020 ↓, s. 92.
  8. ↑ Niederle 1924 ↓, s. 107.
  9. ↑ a b Brückner 1985 ↓, s. 120.
  10. ↑ a b c Vasmer 1986 ↓, s. 569.
  11. ↑ Łuczyński 2020 ↓, s. 92-95.
  12. ↑ Brückner 1985 ↓, s. 121.
  13. ↑ a b Gieysztor 2006 ↓, s. 171.
  14. ↑ Brückner 1985 ↓, s. 135.
  15. ↑ a b Łowmiański 1979 ↓, s. 98.
  16. ↑ Szyjewski 2003 ↓, s. 111.
  17. ↑ a b Alvarez-Pedroza 2021 ↓, s. 294-296.
  18. ↑ Szyjewski 2003 ↓, s. 104-105.
  19. ↑ a b c d Szyjewski 2003 ↓, s. 105.
  20. ↑ Łowmiański 1979 ↓, s. 93-97.
  21. ↑ Alvarez-Pedroza 2021 ↓, s. 319.
  22. ↑ a b Dynda 2019 ↓, s. 60-64.
  23. ↑ Pitro i Vokáč 2002 ↓, s. 15.
  24. ↑ Szyjewski 2003 ↓, s. 106-107.
  25. ↑ Gieysztor 2006 ↓, s. 308-309.
  26. ↑ Gieysztor 2006 ↓, s. 177-178.
  27. ↑ Téra 2009 ↓, s. 310-324.
  28. ↑ Łowmiański 1979 ↓, s. 99.

Bibliografia

[edytuj | edytuj kod]
Religia i mitologia Słowian
Bóstwa
Demony i duchy
Postacie mitologiczne i legendarne,
bohaterowie bylin
Inne
Miejsca kultu
Osoby związane z kultem i mitologią
Święta i obrzędy
Obiekty kultowe

  1. ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q Historyczność bóstwa kontrowersyjna.
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Swaróg&oldid=74990873”