Złoty Stok
50°26′47″N 16°52′59″E/50,446389 16,883056
| miasto w gminie miejsko-wiejskiej | |||
 Widok wzdłuż ulicy 3 Maja w kierunku rynku | |||
| |||
| Państwo | |||
|---|---|---|---|
| Województwo | |||
| Powiat | |||
| Gmina | |||
| Burmistrz |
Grażyna Orczyk (od 1 grudnia 2014) | ||
| Powierzchnia |
7,73 km² | ||
| Wysokość |
350-430[1] m n.p.m. | ||
| Populacja (30.06.2016) • liczba ludności • gęstość |
| ||
| Strefa numeracyjna |
+48 74 | ||
| Kod pocztowy |
57-250 | ||
| Tablice rejestracyjne |
DZA | ||
Położenie na mapie gminy Złoty Stok  | |||
Położenie na mapie Polski  | |||
Położenie na mapie województwa dolnośląskiego  | |||
Położenie na mapie powiatu ząbkowickiego  | |||
| 50°26′47″N 16°52′59″E/50,446389 16,883056
| |||
| TERC (TERYT) |
0224074 | ||
| SIMC |
0984723 | ||
Urząd miejski Rynek 2257-250 Złoty Stok | |||
| Strona internetowa | |||
Złoty Stok (tuż po wojnie Równe[3], niem. Reichenstein, cz. Rychleby) – miasto w południowo-zachodniej Polsce, leżące na Śląsku (Dolnym Śląsku), w województwie dolnośląskim, w powiecie ząbkowickim, siedziba gminy miejsko-wiejskiej Złoty Stok.
Złoty Stok jest najstarszym ośrodkiem górniczo-hutniczym w Polsce. Ostatnią kopalnię (rud arsenu) zamknięto w 1961. W ostatnich latach miasto straciło na znaczeniu jako ośrodek przemysłowy, równocześnie stając się ośrodkiem turystycznym znanym przede wszystkim z Muzeum Górnictwa i Hutnictwa Złota (potocznie „Kopalnia Złota”)[4].
Szacuje się, że w czasie 700 lat eksploatacji z miejscowych złóż pozyskano 16 t czystego złota[5].
Położenie
Miasto położone jest na Przedgórzu Paczkowskim u podnóża północnego krańca Gór Złotych na Sudeckim uskoku brzeżnym bezpośrednio przy granicy z Czechami[1].
Przez miasto przebiega ruchliwa droga krajowa nr 46 będąca jedynym wjazdem od wschodu do Kotliny Kłodzkiej oraz droga wojewódzka nr 390[1].
W latach 1975–1998 miasto administracyjnie należało do woj. wałbrzyskiego.
Historia
Średniowieczna osada górnicza powstała w związku z wydobywaniem w okolicy złota (ślady eksploatacji z X w.). Najstarsze dokumenty potwierdzające prawa miejskie Złotego Stoku datuje się na 1334, jednak nie wiadomo, kiedy faktycznie je uzyskał. W 1273 Henryk IV Probus zezwolił cystersom z Kamieńca na prowadzenie tutaj robót górniczych[1]. W kolejnych latach miasto należało do Piastów śląskich i wchodziło w skład księstwa ziębickiego. W 1358 zostało wykupione przez Bolka II, księcia świdnickiego. Po śmierci Agnieszki Habsburżanki, żony Bolka II, w 1392 wraz będącym jej oprawą wdowią księstwem świdnicko-jaworskim zostało połączone z Koroną Czeską jako wiano bratanicy Bolka II, księżniczki Anny świdnickiej, żony króla czeskiego i cesarza niemieckiego Karola IV.
17 lutego 1491 Złoty Stok otrzymał herb, sztandar i rangę Wolnego Miasta Górniczego[1]. Na początku XVI wieku przypada szczytowy rozkwit górnictwa i hutnictwa złota oraz samego miasta[1]. O gwałtownym rozwoju górnictwa świadczy zainteresowanie się nim najpotężniejszych wówczas w Europie domów handlowych i spółek górniczo-hutniczych Fuggerów, Turzonów, Welsów, Imhoffów. W 1529 w Złotym Stoku było czynnych 145 kopalń i kilkanaście małych hut. Dwadzieścia lat później liczba kopalń wzrosła do 190, ilość wydobywanej rudy przekraczała 30 000 t, a roczna produkcja złota osiągnęła 60 kg (najwięcej 140 kg) co dawało ok. 8% produkcji złota w Europie.
W 1507 książęta ziębicko-oleśniccy, bracia Albrecht i Karol Podiebradowie założyli mennicę, która do 1621 biła monety z wydobywanego tu złota[6].
W 1565 w szybie „Złoty Osioł” zginęło 59 górników, co zahamowało rozwój wydobycia. Wkrótce potem do miasta przybył aptekarz Hans Scharffenberg, który z kopalnianych hałd postanowił uzyskiwać arsen i rozwinął produkcję arszeniku.
_Schlesien_p098_-_Reichenstein.jpg)
Od 1742 miasto wraz z całym Dolnym Śląskiem przeszło pod zwierzchnictwo Prus. W 1857 liczyło 1800, w 1905 2064 mieszkańców, w tym 99,8% stanowili Niemcy. 84% mieszkańców było katolikami, 16% – ewangelikami[7].
W 1900 miasto uzyskało lokalne połączenie kolejowe z Kamieńcem Ząbkowickim[1][1]. Od 1920 działała tu Śląska Szkoła Leśna (Schlesische Forstschule), jedyna poza Berlinem uczelnia posiadająca uprawnienia w kształceniu leśników[potrzebny przypis]. Liczba mieszkańców wzrosła w 1939 do 2609. W wyniku kapitulacji Niemiec, 8 maja 1945 miejscowość została bez walki zajęta przez wojska radzieckie, a następnie przekazana administracji polskiej. Dotychczasową ludność miasta wysiedlono za Odrę. Początkowo miasto nosiło nazwę Równe, natomiast stacja kolejowa w nomenklaturze PKP do 1 września 1946 nazywała się Rychłowiec[8]; nazwę Złoty Stok wprowadzono rozporządzeniem ministerialnym w maju 1946[9]. Głównym zakładem przemysłowym w Złotym Stoku po II wojnie światowej był zakład produkujący arsen i złoto zwany początkowo „Przemysł Arsenowy”, od 1950 „Zakłady Przemysłu Arsenowego”, od 1956 na „Kopalnia Arsenu Złoty Stok”. W 1960 zamknięto kopalnię, tym samym skończył się prawie 700-letni okres działalności górniczej w Złotym Stoku[1]. Szacuje się, że istniejące w tym czasie kopalnie wydobyły około 2 mln ton rudy, z której otrzymano około 10 ton złota i 126 000 ton arszeniku[potrzebny przypis]. W 1962 w zakładzie produkowano mączki kamienne i pigmenty, zmienił on nazwę na „Zakłady Górniczo-Chemiczne Złoty Stok”. W 1976 połączono zakład z przedsiębiorstwem „Termoplast” z Mąkolna tworząc „Zakłady Górniczo-Chemiczne Przemysłu Tworzyw i Farb”, które zmieniły w 1977 nazwę na „Zakłady Tworzyw i Farb w Złotym Stoku”[10].
W 1989 zlikwidowano pasażerskie połączenie kolejowe z miastem. W 1997 powódź tysiąclecia zniszczyła most kolejowy na Nysie Kłodzkiej, uniemożliwiając także przewozy towarów.
Obecnie miasto rozwija funkcje turystyczne – głównie za sprawą udostępnionych dla turystów w 1996 zespołu sztolni (Muzeum Kopalni Złota w Złotym Stoku, największy w Europie podziemny wodospad)[1]. Drobny ośrodek przemysłowo-handlowy (Zakłady Tworzyw i Farb w Złotym Stoku, przemysł drzewny, usługi).
Demografia
Piramida wieku mieszkańców Złotego Stoku w 2014 roku[2].
Zabytki
Według rejestru Narodowego Instytutu Dziedzictwa na listę zabytków wpisane są[11]:
- ośrodek historyczny miasta
- kościół par. pw. Niepokalanego Poczęcia NMP, neogotycki, z l. 1875–1876, jednonawowy, na planie krzyża, z wieżą, fasada wykładana kamieniem
- zespół dawnego cmentarza ewangelickiego, ul. 3 Maja:
- kościół cmentarny pw. Świętej Trójcy, gotycki z 1583, XVII w., XVIII w., przebudowywany, z renesansowym portalem
- cmentarz, obecnie komunalny, z drugiej poł. XVI w., 1869, 1880
- mauzoleum rodziny Guttlerów, z XIX w.
- kościół do 1945 ewangelicki pierwotnie pw. św. Krzysztofa, od 1536[12] pw. Najświętszego Zbawiciela, jednonawowy, renesansowy, z lat 1513–1517, wieża z 1545 z portalem ozdobionym herbami Złotego Stoku i księstwa ziębicko-oleśnickiego, – XVI w. odbudowany po pożarze w 1638, XVIII w., później zamieniony na salę gimnastyczną, obecnie hala sportowa, nieużytkowany
- „sztolnia książęca”, obecnie muzeum
- budynek mennicy z dachem czterospadowym, później urzędu górniczego, obecnie mieszkania, pl. Kościelny 1, z 1520 – XVI, XIX w.
- dom, ul. Sudecka (dawna Kłodzka) 20, z XVIII w.
- dom, Rynek 11, z XVIII w., 1879
- kamienica Fuggerów, barokowa, z ok. 1520, fasada przebudowana gruntownie po 1638 – XVII w., w pierwszej poł. XVIII w., 1960 z charakterystycznym wysokim szczytem, Rynek 20
- dom z restauracją „Złoty Jar”, ul. Wojska Polskiego 1, z 1870
- dom, ul. Wojska Polskiego 2, z XVIII w., 1895
- dom, ul. Wojska Polskiego 3, po 1840
- dom, ul. Wojska Polskiego 18 a, z XVIII w., pocz. XX w.
- dom, ul. Wojska Polskiego 20, z XVIII w., pocz. XX w.
- dom, ul. Wojska Polskiego 22, z XVIII w., 1840
inne:
- kaplica św. Anny na Kaplicznej Górze (Krzyżowej Górze), wybudowana w 1731 przez Z. Kahlera, wzniesiona na nowo w 1811. W 1855 postawiono obok domek pustelnika
Turystyka
Muzeum – Kopalnia Złota
W dawnej kopalni złota i arsenu 28 maja 1996 uruchomiono Muzeum Górnictwa i Hutnictwa Złota. Muzeum oferuje wystawę obrazującą historię górnictwa złota (stare mapy, narzędzia górnicze, kolekcja tablic ostrzegawczych i informacyjnych z czasów PRL) w sztolni transportowej „Gertruda”, wyprawę do sztolni „Czarnej”, w której można zobaczyć 10-metrowy podziemny wodospad, przejażdżkę kolejką kopalnianą, a także płukanie złota.
Inne atrakcje turystyczne
- Leśny Park Przygody „Skalisko” o powierzchni ok. 7 ha, nieopodal Muzeum Górnictwa i Hutnictwa Złota. Park oferuje m.in. zjazd tyrolką na dużej wysokości na linach o długości do 570 m (tyrolka supergigant)[15].
- Paintball City – pole do gry w paintball
- Średniowieczny Park Techniki – jedyny w Europie, w którym można zobaczyć średniowieczne maszyny górnicze (czołg Leonarda da Vinci) oraz Labirynt Strachu.
- Hałda Storczykowa – użytek ekologiczny na południowych granicach miasta z liczną florą m.in. goryczuszka gorzkawa, dziewięćsił bezłodygowy, lilia złotogłów oraz liczna populacja storczyka męskiego.
Szlaki Turystyczne
– Główny Szlak Sudecki im. Mieczysława Orłowicza
– im. J. Szczypińskiego: Bystrzyca Kłodzka – Stary Waliszów – Romanowo – Ołdrzychowice Kłodzkie – Rogówek – Droszków – Przełęcz Leszczynowa – Chwalisław – Złoty Stok
– do Barda
W 2009 przebiegi poniższych szlaków zostały zmienione:
- – na Borówkową (był do Radochowa)
– z Mąkolna na Przełęcz pod Trzeboniem (poprzednio znaczony jako zielony do Radochowa)
Sport
Infrastruktura
- stadion sportowy (boisko piłkarskie oraz bieżnia lekkoatletyczna, trybuny)
- hala sportowa i siłownia przy Samorządowym Zespole Szkół
- boiska: piłkarskie i do koszykówki przy ulicy Sienkiewicza
- ziemny kort tenisowy przy Centrum Kultury i Promocji
- boisko do siatkówki przy Centrum Kultury i Promocji
- miasteczko do uprawiania paintballa
- ścieżki rowerowe o charakterze górskim, jak i nizinnym
- staw kąpielowy
- kompleks boisk przy Samorządowym Zespole Szkół
Kluby sportowe
- Klub Sportowy Unia Złoty Stok o ponad 50-letniej historii. Posiada sekcję piłkarską oraz szachową[16].
- „KTM Racing Team Złoty Stok” – klub kolarstwa górskiego[17].
Imprezy i wydarzenia sportowe
- zawody w Kolarstwie Górskim MTB z cyklu Powerade MTB Maraton
- zawody w Kolarstwie Górskim MTB Złota Wstęga[18]
- mistrzostwa Polski w Dog Trekkingu[19]
- zawody w Nordic walking z cyklu Puchar Śląska[20]
- Bieg po Złoto – trasa w części prowadzi korytarzami Kopalni Złota
- turnieje szachowe, zawody wędkarskie oraz tenisa stołowego o charakterze lokalnym
Edukacja
Szkolnictwo w Złotym Stoku obejmuje stopnie: przedszkolny, podstawowy, gimnazjalny. Uczniowie szkół średnich najczęściej dojeżdżają do Kłodzka, Ząbkowic Śląskich, Paczkowa lub Kamieńca Ząbkowickiego. Placówki:
- Przedszkole „Bajka”
- Szkoła Podstawowa im. Tadeusza Kościuszki
- Gimnazjum Publiczne im. Mikołaja Kopernika
Zobacz też
Przypisy
- ↑ a b c d e f g h i j Słownik geografii turystycznej Sudetów. redakcja Marek Staffa. T. 17: Góry Złote. Wrocław: Wydawnictwo I-BiS, 1993, s. 259–273. ISBN 83-85773-01-0.
- ↑ a b http://www.polskawliczbach.pl/Zloty_Stok, w oparciu o dane GUS.
- ↑ Pierwsza powojenna mapa Polski wydana przez WIG Sztabu Generalnego w 1945.
- ↑ Tadeusz Mikoś, Eugeniusz Salwach, Janusz Chmura, Jerzy Tichanowicz: Złoty Stok Najstarszy ośrodek górniczo-hutniczy w Polsce. Kraków: Wyd. AGH, 2009. ISBN 978-83-7464-191-3. (pol.).
- ↑ „Podziemne Trasy Turystyczne. Część I”, DeAgostini Warszawa 2012.
- ↑ Eugeniusz Salwach: Mennica w Złotym Stoku. zlotystok.salwach.pl. [dostęp 30 stycznia 2011]. (pol.).
- ↑ Na podstawie danych ze spisu powszechnego z 1905, według deklarowanego języka ojczystego i religii, Gemeindelexikon für das Königreich Preußen. Heft VI. Provinz Posen, Berlin 1908.
- ↑ Kalendarium złotostockie. zlotystok.net. [dostęp 30 sierpnia 2010]. (pol.).
- ↑ Rozporządzenie Ministrów: Administracji Publicznej i Ziem Odzyskanych z dnia 7 maja 1946 r. (M.P. z 1946 r. nr 44, poz. 85, s. 1).
- ↑ Eugeniusz Salwach, Jerzy Tichanowicz: Kronika Złotego Stoku. [dostęp 2011-12-26]. [zarchiwizowane z tego adresu (2012-01-30)].
- ↑ Rejestr zabytków nieruchomych woj. dolnośląskiego. NID. s. 251. [dostęp 2012-11-10].
- ↑ Wejście do dawnej kopalni w Złotym Stoku.
- ↑ Lokomotywa kumulatorowa Gacek wykorzystywana do ciągnięcia pociągu z turystami.
- ↑ Dane z oficjalnej strony Parku.
- ↑ KS Unia Złoty Stok.
- ↑ KTM Racing Team Złoty Stok.
- ↑ Złota Wstęga 2010.
- ↑ Dog Trekking 2010.
- ↑ Puchar Śląska Spokey Nordic Walking. [zarchiwizowane z tego adresu].
Bibliografia
- Słownik geografii turystycznej Sudetów. Marek Staffa (redakcja). T. 17: Góry Złote. Wrocław: Wydawnictwo I-BiS, 1993, ISBN 83-85773-01-0.
Linki zewnętrzne
- Plan miasta w OpenStreetMap
- Miasto Złoty Stok
- Forum miasta i gminy Złoty Stok
- Reichenstein, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. IX: Pożajście – Ruksze, Warszawa 1888, s. 596.
