Środa Śląska
51°09′50″N 16°35′42″E/51,163889 16,595000
| miasto w gminie miejsko-wiejskiej | |||||
 Rynek | |||||
| |||||
| Państwo | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| Województwo | |||||
| Powiat | |||||
| Gmina | |||||
| Aglomeracja | |||||
| Data założenia |
1235 | ||||
| Prawa miejskie |
1235 | ||||
| Burmistrz | |||||
| Powierzchnia |
14,94 km² | ||||
| Wysokość |
103–144 m n.p.m. | ||||
| Populacja (01.01.2023) • liczba ludności • gęstość |
| ||||
| Strefa numeracyjna |
71 | ||||
| Kod pocztowy |
55-300 | ||||
| Tablice rejestracyjne |
DSR | ||||
Położenie na mapie gminy Środa Śląska  | |||||
Położenie na mapie Polski  | |||||
Położenie na mapie województwa dolnośląskiego  | |||||
Położenie na mapie powiatu średzkiego  | |||||
| 51°09′50″N 16°35′42″E/51,163889 16,595000
| |||||
| TERC (TERYT) |
0218044 | ||||
| SIMC |
0987348 | ||||
Urząd miejski pl. Wolności 555-300 Środa Śląska | |||||
| Strona internetowa | |||||
| BIP | |||||
Środa Śląska (niem. Neumarkt[2] in Schlesien, cz. Slezská Středa) – miasto w województwie dolnośląskim, w powiecie średzkim, którego jest siedzibą, siedziba gminy miejsko-wiejskiej Środa Śląska.
W latach 1975–1998 miasto administracyjnie należało do woj. wrocławskiego, obecnie jest jednym z miast aglomeracji wrocławskiej. Według danych GUS z 1 stycznia 2023 r. miasto liczyło 9552 mieszkańców[1] (401. miejsce w kraju). Powierzchnia wynosi 14,94 km² (410. miejsce w kraju), natomiast gęstość zaludnienia wynosi 639,4 osób/1 km².
Nazwa[edytuj | edytuj kod]
_Schlesien_p078_-_Neumarkt.jpg)
W księdze łacińskiej Liber fundationis episcopatus Vratislaviensis (pol. Księga uposażeń biskupstwa wrocławskiego), spisanej za czasów biskupa Henryka z Wierzbna w latach 1295–1305, miejscowość wymieniona jest w łacińskiej formie Novumforum. Kronika wymienia również wieś, która została wchłonięta przez miasto Bielany pod dawniejszą nazwą Slota glowa (Złota głowa)[3][4]. W roku 1613 śląski regionalista i historyk Mikołaj Henel z Prudnika wymienił miejscowość w swoim dziele o geografii Śląska pt. Silesiographia podając jej łacińskie nazwy: Novoforum, Neimarcum[5].
Niemiecka nazwa oznacza nowy targ (niem. Neumarkt), natomiast polska wskazuje na to, że targ odbywał się w środy. Niemiecki językoznawca Heinrich Adamy swoim dziele o nazwach miejscowości na Śląsku wydanym w 1888 roku we Wrocławiu wymienia nazwę miasta Sroda zanotowaną w dokumencie z 1208 roku, podając jej znaczenie Mittwochmarkt (im Burgflecken) oznaczającą „targi odbywające się w środy na dziedzińcu zamkowym”[6].
Polską nazwę Nowy Targ oraz niemiecką Neumarkt w książce „Krótki rys jeografii Szląska dla nauki początkowej” wydanej w Głogówku w 1847 wymienił śląski pisarz Józef Lompa[7].
Obecna nazwa została administracyjnie zatwierdzona 7 maja 1946[8].
Położenie[edytuj | edytuj kod]
Środa Śląska historycznie leży na Dolnym Śląsku, na Nizinie Śląskiej. Miasto znajduje się na wysokości od 103 do 144 m n.p.m.[potrzebny przypis]
Przez miasto przepływa rzeka Średzka Woda, lewy dopływ Odry.
Według danych z 1 stycznia 2011 r. powierzchnia miasta wynosiła 14,94 km²[9].
Historia[edytuj | edytuj kod]
Środa Śląska rozwinęła się jako osada targowa położona na dawnym szlaku handlowym, nazywana była Nowym Targiem (niem. Neumarkt). Około 1210 Henryk I Brodaty osadził tu na prawie flamandzkim kolonistów z krajów niemieckich. Przed 1214 otrzymała magdeburskie prawo miejskie, które po wielu zmianach i modyfikacjach stało się tzw. prawem średzkim, przyjętym przez wiele miast. W 1231 zmarł tu na wygnaniu Władysław III Laskonogi, książę wielkopolski i krakowski. Do XIII w. miasto należało do księstwa wrocławskiego. Książę legnicki Bolesław II Rogatka zwany Łysym włączył w 1245 Środę Śląską do księstwa legnickiego, w murach kościoła św. Andrzeja Apostoła w 1248 z polecenia księcia legnickiego Bolesława II Rogatki spalono 500 mieszczan za sprzyjanie Henrykowi III Białemu. W XIII w. miasto było centrum handlu solą na Śląsku, rozwijało się też tkactwo. W tym okresie istniał również szpital dla trędowatych. W XIV w. miasto weszło w skład księstwa świdnickiego, a następnie od 1392 pod panowanie Czech. Około 1465 urodził się tu Wawrzyniec Korwin, pierwszy polski geograf. W XV w. nastąpił rozwój uprawy winorośli, a następnie browarnictwa i winiarstwa. W 1526 miasto dostało się pod panowanie Habsburgów, było wówczas jednym ze śląskich ośrodków anabaptyzmu. Podczas wojny trzydziestoletniej w 1632 miasto zajęły i zniszczyły wojska saskie, następnie zostało zdobyte przez Szwedów i na rozkaz mjr. Stalhaussa w 1640 spalone. W XVIII w. powstała manufaktura tabaczna, w 1742 Środa Śląska znalazła się w państwie pruskim. Od 1844 połączenie kolejowe z Legnicą i Wrocławiem, od II połowy XIX w. lokalny ośrodek gospodarczy. Podczas II wojny światowej funkcjonowały dwa jenieckie oddziały robocze obozu w Zgorzelcu. W styczniu 1945 na terenie rzeźni miejskiej przy ulicy Malczyckiej hitlerowcy dokonali egzekucji 93 więźniów (w tym 56 Polaków) obozu Dyhrenfurth w Brzegu Dolnym, których pędzono w marszu śmierci do obozu macierzystego Gross Rosen. Podczas walk 9 lutego 1945 zniszczone w 30%. W czasach Polski Ludowej stało się lokalnym centrum handlowo-usługowym, działała tu fabryka mebli, kafli i materiałów budowlanych[10]. W 1985 i 1988 odkryto w mieście skarb średzki[11].
Gospodarka[edytuj | edytuj kod]
W podstrefie Legnickiej Specjalnej Strefy Ekonomicznej znalazło swoje siedziby kilka przedsiębiorstw branż motoryzacyjnej (automotive) oraz logistycznej.
Obecnie (stan na 27.02.2017 r.) w LSSE (podstrefa Środa Śl.) działają:
- Rotom Polska Sp. z o.o.[12][13]
- Voestalpine Rotec Sp. z o.o.
- Cropu Polska Sp. z o.o.
- HMT Heldener Metalltechnik Polska Sp. z o.o. & Co. Sp.K.
- Schürholz Polska Sp. z o.o.
- Fiuka Polska Sp. z o.o.
- VIA Technika Obróbki Powierzchniowej Sp. z o.o.
- Industrial Brush Manufacturers Sp. z o.o.
- Vorwerk Dichtungssysteme Polska Sp. z o.o.
- Schweiker Sp. z o.o.
- RENTARS Sp. z o.o.
- Vibracoustic Polska sp. z o.o.
Zabytki[edytuj | edytuj kod]
Do wojewódzkiego rejestru zabytków wpisane są[14]:
- ośrodek historyczny miasta. Układ centrum jest starszy niż kolonizacja na prawie niemieckim
- kościół par. pw. św. Andrzeja, z XIII w., 1388 r., 1670 r., 1830 r.
- cmentarz kościelny
- cmentarz parafialny z mogiłami 1971 żołnierzy radzieckich, którzy polegli podczas walk o miasto w lutym 1945
- pomnik upamiętniający egzekucję 93 więźniów obozu Dyhrenfurth rozstrzelanych na terenie rzeźni miejskiej przy ulicy Malczyckiej 1.
- dzwonnica, z pierwszej połowy XV w., przebudowana w końcu XVI w.
- ogrodzenie murowane z bramą, z XVI w.
- kościół szpitalny, obecnie pomocniczy pw. NMP, z 1220 r., przebudowany w XVII/XVIII w., 1871 r.
- zespół klasztorny franciszkanów, ul. Kościuszki 60
- kościół, obecnie par. pw. Podwyższenia Krzyża, z połowy XIV w., XIX/XX w., z lat 1933–1935
- klasztor, obecnie dominikanów, z 1726 r., XIX/XX w.
- ruina zamku, ul. Cmentarna, z drugiej połowy XIII do XIV w.
- mury obronne, z końca XIII–XIV w.
- ratusz, obecnie muzeum, z drugiej połowy XIV w., XV w., XVI w., 1791 r., XIX/XX w.
- zespół pałacowy, z lat 1860–1870
- pałac
- park z aleją lipową
- poczta, ul. Kolejowa 25, z lat 1886–1888
- dom, ul. Parkowa 1, z 1898 r.
Oświata[edytuj | edytuj kod]
- Szkoła Podstawowa im. Władysława Broniewskiego
- Powiatowy Zespół Szkół Ponadgimnazjalnych nr 1 im. Mikołaja Kopernika
- Powiatowy Zespół Szkół Ponadgimnazjalnych nr 2 im. Wincentego Witosa
- Jednoroczna Policealna Szkoła Edukacji Innowacyjnej oraz LO dla Dorosłych
- Ośrodek Szkolno-Wychowawczy
Święto Wina w Mieście Skarbów[edytuj | edytuj kod]
Od kilku lat odradzają się na nowo tradycje winiarskie w gminie. Już od czasów średniowiecza produkcja wina w Środzie Śląskiej miała istotne znaczenie dla miasta i okolic oraz okolicznych mieszkańców, co dokumentuje herb miasta, na którym widoczne są winne grona, uprawiane w okolicy.
Zapomniana przez wiele lat tradycja odżyła na nowo i od 2005 roku, w każdy drugi weekend września, organizowane jest Święto Wina w Mieście Skarbów. Święto jest imprezą dwudniową. Pierwszy dzień poświęcony jest konferencji winoroślarzy i winiarzy, mającej na celu poszerzanie wiedzy i wymianę doświadczeń w zakresie uprawy winorośli i kultury winiarskiej. Drugiego dnia organizowany jest festyn etniczno-historyczny. Istotnym punktem festynu jest jarmark o charakterze średniowiecznego targu, na którym odbywają się prezentacja win i produktów lokalnych oraz pokaz dawnej sztuki rzemieślniczej. Uroczysty charakter święta podkreślają historyczne stroje przedstawicieli władz lokalnych i uczestników festynu[15].
Transport[edytuj | edytuj kod]
Obrzeżami Środy Śląskiej, po obwodnicy przebiega droga krajowa nr 94. Swój początek w mieście bierze droga wojewódzka nr 346, która pozwala na ominięcie Wrocławia w ciągu drogi 94 między Prochowicami a Oławą. Droga ta stanowi także dojazd do autostrady A4 (zjazd w Kątach Wrocławskich).
4 km od centrum miasta znajduje się przystanek kolejowy Środa Śląska, na którym zatrzymują się pociągi osobowe Kolei Dolnośląskich w kierunku Wrocławia Głównego i Węglińca. W roku 2018 uruchomiono w mieście i okolicach Średzką Komunikację Publiczną obsługującą linie miejskie (melexami) i podmiejskie (autobusami). Połączenia z Wrocławiem umożliwiają przewoźnicy prywatni.
Klimat (1979–2013)[edytuj | edytuj kod]
 |
Ta sekcja od 2015-04 wymaga zweryfikowania podanych informacji: 2015-04, wskazać dokładne źródła by można je było zweryfikować. |
Średnie miesięczne ciśnienie atmosferyczne waha się od 1014,5 hPa (IV) do 1018,8 hPa (I), największy zanotowany wzrost ciśnienia 24 hPa, największy spadek 29 hPa[16].
Średnia roczna prędkość wiatru wynosi 3,8 m/s. Najmniejsze średnie zachmurzenie osiąga 48% (VIII), największe 75% (XII), średnie roczne 61%[17].
Średnia roczna temperatura powietrza osiąga +8,9 °C. W przebiegu rocznym najchłodniejszy jest styczeń (–0,8 °C), najcieplejszy lipiec (+18,7 °C). Najwyższą maksymalną temperaturę zanotowano 10 sierpnia 1992 (+37,2 °C), najniższą temperaturę minimalną 12 stycznia 1987 (–28,9 °C)[16].
Absolutna amplituda temperatury powietrza osiągnęła 66,1 °C. W ciągu roku występuje 45 dni gorących, czyli takich, w których maksymalna temperatura przekracza 25 °C, z czego 8 to dni upalne z temperaturą powyżej 30 °C; czasami zdarzają się w Środzie Śląskiej dni bardzo upalne, podczas których maksymalna temperatura przekracza 35 °C. Najdłuższe fale upałów nad miastem wystąpiły:
- 6–11 VIII 1992 r. (6 dni)
- 22 VII – 2 VIII 1994 r. (12 dni)
- 18–28 VII 2006 r. (11 dni)
- 25–29 VII 2008 r. (5 dni)
- 10–17 VII 2010 r. (8 dni)[16]
Najwięcej dni upalnych (z temperaturą maksymalną powyżej 30 °C) zanotowano w 1994 r. – aż 23 dni, z czego 14 w lipcu 1994. Tzw. tropikalne noce, kiedy temperatura minimalna nie spada poniżej 20 °C, praktycznie nie zdarzają się w Środzie Śląskiej. Najwyższą minimalną temperaturę w mieście zanotowano 29 VII 2013 r. i było to 20,3 °C[16].
Dni mroźnych, z ujemną temperaturą maksymalną (poniżej 0 °C) jest w Środzie Śląskiej tylko 25 rocznie. Średnia roczna suma opadu wynosi 511 mm[16].
Największe średnie miesięczne sumy opadu 82 mm (VII), najmniejsze 24 mm (II). Notowanych jest średnio 105 dni z opadem w roku (z maksimum w lecie)[16].
| Miesiąc | Sty | Lut | Mar | Kwi | Maj | Cze | Lip | Sie | Wrz | Paź | Lis | Gru | Roczna |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Rekordy maksymalnej temperatury [°C] | 14,9 | 18,8 | 22,0 | 30,0 | 31,6 | 34,8 | 36,8 | 37,2 | 30,2 | 26,1 | 19,3 | 15,2 | 37,2 |
| Średnie temperatury w dzień [°C] | 2,2 | 3,5 | 8,4 | 14,4 | 19,8 | 22,4 | 24,5 | 24,4 | 19,4 | 14,1 | 7,4 | 3,5 | 13,7 |
| Średnie dobowe temperatury [°C] | −0,9 | −0,1 | 3,8 | 8,7 | 13,9 | 16,8 | 18,7 | 18,3 | 13,9 | 9,2 | 4,0 | 0,6 | 8,9 |
| Średnie temperatury w nocy [°C] | −4,2 | −3,6 | −0,3 | 3,1 | 7,7 | 11,2 | 12,9 | 12,4 | 8,9 | 4,7 | 0,7 | −2,4 | 4,3 |
| Rekordy minimalnej temperatury [°C] | −28,9 | −25,7 | −16,5 | −6,4 | −2,6 | 1,5 | 5,4 | 4,3 | 0,3 | −7,5 | −15,7 | −22,9 | −28,9 |
| Opady [mm] | 27 | 24 | 32 | 31 | 52 | 63 | 82 | 62 | 45 | 29 | 32 | 31 | 511 |
| Średnia liczba dni z opadami | 8 | 8 | 8 | 7 | 10 | 11 | 11 | 9 | 9 | 7 | 8 | 9 | 105 |
| Źródło: Na podstawie 35-lecia 1979–2013[18] | |||||||||||||
Demografia[edytuj | edytuj kod]
Piramida wieku mieszkańców Środy Śląskiej w 2014 roku[19].
Współpraca międzynarodowa[edytuj | edytuj kod]
Gminą partnerską dla Środy Śląskiej jest od 2001 roku gmina Saterland w Niemczech. Umowę partnerską zawarto na bazie zapoczątkowanych wcześniej, intensywnych kontaktów szkolnych oraz prowadzonych regularnie 2 razy w roku (październik w Polsce, maj – w Niemczech), od 1997 roku do dnia dzisiejszego wymian młodzieży z obydwu gmin. Ponadto gmina, jak też szkoły uczestniczą w wielu wspólnych projektach UE. Nawiązana została współpraca i jest ona wciąż rozwijana i poszerzana pomiędzy wieloma stowarzyszeniami w obydwu gminach. Bardzo intensywnie prowadzona jest współpraca pomiędzy strażami pożarnymi: OSP Bukówek oraz Ramsloh. Prężnie rozwijają się kontakty pomiędzy szkołami, organizacjami PCK oraz DRK. Także koła Gospodyń wiejskich od lat prowadzą ożywioną współpracę z organizacją Landfrauen Saterland. W 2007 roku gmina Środa Śląska za współpracę partnerską z Saterlandem otrzymała wyróżnienie i Nagrodę Komisji Środowiska, Rolnictwa oraz Spraw Lokalnych Zgromadzenia Parlamentarnego Rady Europy „Dyplom Europy” za osiągnięcia na wielu płaszczyznach w dziedzinie współpracy pomiędzy gminami[20]. W 2011 przyznano Gminie Środa Śląska, a także inicjatorom: Peterowi Zieglerowi i Sławomirowi Siwerskiemu Dyplomu Uznania[21] za osiągnięcia w dziedzinie współpracy pomiędzy Gminami Saterland i Środa Śląska z okazji XX-lecia powstania Polsko-Niemieckiej Współpracy Młodzieży w Poczdamie i Warszawie[20]. W dniu 8 czerwca 2012 roku gmina podpisała kolejną umowę partnerską z gminą położoną w Czechach – Štěpánov. Podczas Święta Wina w dniu 7 września 2012 roku, po podpisaniu umowy do grona gmin partnerskich dołączyła jeszcze Kamionka Buska, leżąca na Ukrainie.
Wspólnoty wyznaniowe[edytuj | edytuj kod]
- Kościół Boży w Polsce:
- Kościół Boży „Wspólnota Nowe Życie”[22]
- Kościół greckokatolicki:
- Kościół rzymskokatolicki (dekanat Środa Śląska):
- Kościół Zielonoświątkowy:
- zbór w Środzie Śląskiej[26]
- Świadkowie Jehowy:
- zbór Środa Śląska (Sala Królestwa ul. Malczycka 1)[27][28].
Honorowi obywatele[edytuj | edytuj kod]
Zobacz też[edytuj | edytuj kod]
- zabytki romańskie w Polsce
- skarb średzki
- skarb rodziny Pavelów
- cmentarz żydowski w Środzie Śląskiej
- dzwonnica (wieża widokowa) – audioprzewodnik
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ a b GUS, Powierzchnia i ludność w przekroju terytorialnym w 2023 roku, stat.gov.pl [dostęp 2023-07-23] (pol.).
- ↑ Neumarkt, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. VII: Netrebka – Perepiat, Warszawa 1886, s. 310.
- ↑ Liber fundationis episcopatus Vratislaviensis online.
- ↑ H. Markgraf, J. W. Schulte, „Codex Diplomaticus Silesiae T.14 Liber Fundationis Episcopatus Vratislaviensis”, Breslau 1889.
- ↑ Detlef Haberland: Die „Silesiographia” und „Breslo-Graphia” von Nicolaus Henel von Hennenfeld. Arkadiusz Cencora, Diana Codogni-Łańcucka. Wrocław: Biblioteka Uniwersytecka we Wrocławiu, 2011, s. 179. ISBN 978-83-910595-2-4.
- ↑ Heinrich Adamy, Die schlesischen Ortsnamen, ihre Entstehung und Bedeutung. Ein Bild aus der Vorzeit, wyd. 2, Breslau: Verlag von Priebatsch’s Buchhandlung, 1888, s. 9, OCLC 456751858 (niem.).
- ↑ Józef Lompa, „Krótki rys jeografii Śląska dla nauki początkowej”, Głogówek 1847, s. 20.
- ↑ Zarządzenie Ministrów: Administracji Publicznej i Ziem Odzyskanych z dnia 7 maja 1946 r. (M.P. z 1946 r. nr 44, poz. 85).
- ↑ Powierzchnia i ludność w przekroju terytorialnym w 2013 r.. „Powierzchnia i Ludność w Przekroju Terytorialnym”, 2013-07-26. Warszawa: Główny Urząd Statystyczny. ISSN 1505-5507.
- ↑ Janusz Czerwiński, Ryszard Chanas, Dolny Śląsk – przewodnik, Warszawa: Wyd. Sport i Turystyka, 1977, s. 399.
- ↑ Słownik geograficzno-krajoznawczy Polski, PWN, Warszawa 1998, ISBN 83-01-12677-9, s. 835–836.
- ↑ Jakie firmy działają między Wrocławiem a Środą Śląską, „Gazetawroclawska.pl” [dostęp 2017-02-27] (pol.).
- ↑ Nowy inwestor w Komornikach [dostęp 2017-02-27] [zarchiwizowane z adresu 2017-02-28] (pol.).
- ↑ Rejestr zabytków nieruchomych woj. dolnośląskiego. Narodowy Instytut Dziedzictwa. s. 156. [dostęp 2012-10-07].
- ↑ Środa Śląska – Portal informacyjny.
- ↑ a b c d e f E-OBS. European Climate Assessment & Dataset. (ang.).
- ↑ Climate Reanalyzer. Climate Change Institute & University of Main. (ang.).
- ↑ European Climate Assessment & Dataset. [dostęp 2014-08-27].
- ↑ Środa Śląska w liczbach, Polska w liczbach [dostęp 2016-01-06] (pol.), liczba ludności w oparciu o dane GUS.
- ↑ a b Środa Śl. – Portal informacyjny. srodaslaska.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-06-01)].
- ↑ W DZIESIĄTĄ ROCZNICĘ WSPÓŁPRACY PARTNERSKIEJ. lokalna gazeta ROLAND. [dostęp 2015-01-22]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-03-04)].
- ↑ Adresy kościołów, kosciolbozy.pl [dostęp 2023-03-29].
- ↑ Parafia Greckokatolicka pw. Św. Andrzeja Apostoła w Środzie Śląskiej, grekokatolicy.pl [dostęp 2023-03-29].
- ↑ Środa Śląska, rzymskokatolicka parafia pw. Podwyższenia Krzyża Świętego, archidiecezja.wroc.pl [dostęp 2023-03-29].
- ↑ Środa Śląska, rzymskokatolicka parafia pw. św. Andrzeja Apostoła, archidiecezja.wroc.pl [dostęp 2023-03-29].
- ↑ Znajdź Kościół, kz.pl [dostęp 2023-03-29].
- ↑ Strażnica Zwiastująca Królestwo Jehowy 15 lipca 1992 s. 26 Zbieranie „kosztowności” w Polsce (Pionierzy torują drogę).
- ↑ Dane według wyszukiwarki zborów, na oficjalnej stronie Świadków Jehowy jw.org [dostęp 2018-10-12].
Bibliografia[edytuj | edytuj kod]
- Środa Śląska – dzieje miasta wina i skarbów wyd. GAJT 2006.
- S. Siwerski, Polska? – Ależ tak!, Środa Śląska, 2002.
- S. Siwerski „W dziesiątą rocznicę współpracy partnerskiej” gazeta lokalna „Roland”, 8 lutego 2011.
- Paul Baumgart, Was Neumarkt noch an urkundlichen Schätzen bietet, Neumarkt 1930.
- Paul Baumgart, Bibliographie von Stadt und Kreis Neumarkt, Neumarkt 1928.
Linki zewnętrzne[edytuj | edytuj kod]
- Nowytarg, niem. Neumarkt, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. VII: Netrebka – Perepiat, Warszawa 1886, s. 310.
- Siedziba gminy: Środa Śląska
| Miasta | |
|---|---|
| Wsie | |
| Przysiółki | |
| Integralne części wsi |
_COA.svg)