Tatry

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
To jest stara wersja tej strony, edytowana przez Paweł Ziemian BOT (dyskusja | edycje) o 18:02, 14 sty 2018. Może się ona znacząco różnić od aktualnej wersji.
{{{nazwa}}}
{{{inne nazwy}}}
[[Plik:{{{grafika}}}|240x240px|alt=Ilustracja|{{{opis grafiki}}}]]
{{{opis grafiki}}}
Państwo

{{{państwo}}}

Najwyższy szczyt

{{{najwyższy szczyt}}}

Długość

{{{długość}}}

Powierzchnia

{{{powierzchnia}}}

Jednostka dominująca

{{{jednostka dominująca}}}

Sąsiednie pasma

{{{sąsiednie pasma}}}

[[Plik:{{{mapa}}}|240x240px|alt=Mapa pasma górskiego|]]
{{{opis mapy}}}
Położenie na mapie brak
Mapa konturowa brak
Brak mapy: {{państwo dane {{{państwo}}} | mapa/core | wariant = {{{państwo}}} }}
Brak współrzędnych
Nieprawidłowe parametry: {{{{współrzędne}}}}
Położenie na mapie świata
Mapa konturowa świata
Brak współrzędnych
Nieprawidłowe parametry: {{{{współrzędne}}}}
Nieprawidłowe parametry: {{{{współrzędne}}}|}
[[commons:{{{commons}}}|Multimedia w Wikimedia Commons]]
Informacje w Wikipodróżach
Tatry – Landsat + SRTM (wysokość zwiększona 2x). Obraz z programu NASA World Wind
Mapa plastyczna Tatr wyrzeźbiona w gipsie
Panorama Tatr z Batyżowiec na Słowacji

Tatry (514.5, słow. Tatry, niem. Tatra, węg. Tátra[1]) – najwyższe pasmo w łańcuchu Karpat.

Tatry leżą w Łańcuchu Tatrzańskim, w Centralnych Karpatach Zachodnich.

Powierzchnia Tatr wynosi 785 km², z tego około 175 km² (22,3%) leży w granicach Polski, a ok. 610 km² (77,7%) na terytorium Słowacji.

Długość Tatr, mierzona od południowo-zachodnich podnóży Ostrego Wierchu Kwaczańskiego (1128 m) do wschodnich podnóży Kobylego Wierchu (1109 m), wynosi w linii prostej 57 km, a ściśle wzdłuż grani głównej 80 km. Grań główna Tatr przebiega od Huciańskiej Przełęczy (905 m) na zachodzie do Zdziarskiej Przełęczy (1081 m) na wschodzie.

Tatry są objęte ochroną przez ustanowienie na ich obszarze polskiego Tatrzańskiego Parku Narodowego i słowackiego Tatrzańskiego Parku Narodowego oraz przynależności do Światowej Sieci Rezerwatów Biosfery UNESCO.

Podział Tatr

Tatry dzieli się na:

Granicą pomiędzy Tatrami Zachodnimi a Wschodnimi jest przełęcz Liliowe oraz Dolina Suchej Wody Gąsienicowej (w granicach Polski) i Dolina Cicha Liptowska (po stronie Słowacji). Tatry Bielskie od Wysokich oddziela Przełęcz pod Kopą.

Etymologia nazwy

„Tritri” (1086), „Tatry” (1255), w XIII/XIV wieku węg. „Thorholl” (1256[2]), „Thorchal”, „Tarczal”, bądź „Tutur”, „Thurthul” co oznaczać mogło piekło[3], staroruskie „Tołtry, Toutry”[4], również niem. „Schneegebürg” (Montes nivium). Adam Mickiewicz wymiennie używał nazwy Tatry i Krępak[5], podobnie jak sto lat wcześniej Spener[6].

W 1790 r. Baltazar Hacquet zapisał, że Słowianie nazywają te góry Tatari lub Tatri, ponieważ przedtem przebywały tam tatarskie hordy[7]. Według prof. Rozwadowskiego etymologię nazwy Tatry (staropol. Tartry[8]) należy łączyć z francuską (celtycką[9]) nazwą tertre oznaczającą wzgórze. Zgodnie z tym Tatry oznaczałyby pierwotnie wzgórza[10]. Za takim zestawieniem wyrazów „Tertre – to są Tatry” pisał również Norwid[11]. Niektórzy autorzy sugerują również pochodzenie dackie lub trackie[12]. Jeszcze na początku XIX wieku Tatry Wysokie nazywane były Karpakiem (najwyższa góra, okryta śniegiem)[13], z dacko-iliryskiego karpe oznaczającego skałę, w języku staropolskim zachowanych w formie z karp- np. „przemierzał góry ostre i karpętne”, lub s(z)karpa – stromizna górska.

W XIII- i XIV-wiecznych oficjalnych dokumentach węgierskich Karpaty, a raczej Tatry pojawiają się pod nazwą Thorchal bądź Tarczal lub rzadziej jako Schneegebürg, Montes Nivium[14].

Topografia

Znaczną częścią grani głównej Tatr biegnie Wielki Europejski Dział Wodny między zlewniami Morza Bałtyckiego i Morza Czarnego. Teren na wschód i północ to zlewiska Bałtyku (dorzecze Dunajca i Popradu), pozostały obszar to zlewisko Morza Czarnego (dorzecza Orawy i Wagu).

Wrażenie wypiętrzenia masywu górskiego jest pogłębione przez sąsiedztwo głębokich kotlin. Tatry otaczają: od zachodu i północy – Obniżenie Orawsko-Podhalańskie, od wschodu i południa Obniżenie Liptowsko-Spiskie. Dno dolin znajduje się na wysokości ok. 500–700 m n.p.m. Deniwelacje między okalającymi kotlinami a szczytami Tatr dochodzą do 2 km.

Szczyty

Gerlach – najwyższy szczyt całych Tatr
Rysy – najwyższy szczyt polskich Tatr

W Tatrach znajduje się wiele znanych szczytów. Najbardziej rozpoznawalne to m.in.

Spośród kilkuset nazwanych wzniesień, 75 szczytów – określanych niekiedy mianem Korony Tatr – ma minimalną deniwelację względną (wybitność) większą lub równą 100 m.

  • Najwyższym szczytem Tatr jest znajdujący się całkowicie po słowackiej stronie Gerlach (2654 m n.p.m.), który jest również najwybitniejszym szczytem Karpat.
  • Najwyższym szczytem Tatr Polskich są Rysy (wierzchołek północno-zachodni mający 2499 m, przez który biegnie granica Słowacji i Polski).
  • Najwyższym szczytem znajdującym się w całości w Polsce jest Kozi Wierch (2291 m).
  • Najwybitniejszym szczytem Tatr Polskich jest Kominiarski Wierch (wybitność 370 m).
  • Najwyższym szczytem Tatr Zachodnich jest Bystra (2248 m).
  • Najwyższym polskim szczytem Tatr Zachodnich jest Starorobociański Wierch (2176 m).
  • Najwyższym szczytem Tatr Zachodnich znajdującym się w całości w Polsce jest Twarda Kopa (2026 m); ponieważ jednak ten szczyt ma bardzo niewielką wybitność, często podawany jest Giewont (1894 m).

Najwyższe szczyty według kolejności (powyżej 2500 m n.p.m.):

Przełęcze

W graniach tatrzańskich znajduje się wiele przełęczy, które odgrywały ważną rolę w ruchu komunikacyjnym i handlowym, a także dla przemytników. Były wykorzystywane podczas II wojny światowej przez kurierów. Najbardziej znane to:

Doliny

Z grzbietów tatrzańskich opadają liczne doliny. Największe z nich to:

Jeziora

 Osobny artykuł: Jeziora tatrzańskie.

Jeziora Tatr zwane są tradycyjnie stawami. Nazwa ta przyjęła się też w publikacjach naukowych. W Tatrach występuje blisko 200 różnej wielkości stawów, począwszy od największego, Morskiego Oka (34,93 ha), poprzez porównywalnie duży Wielki Staw Polski, do zupełnie maleńkich, jak Zadni Mnichowy Stawek (0,04 ha). Stawy tatrzańskie z kilkoma wyjątkami (Cichy Staw, Mokra Jama) są pochodzenia polodowcowego. Znaczna większość stawów znajduje się na terenie Tatr Wysokich, w Tatrach Zachodnich ich liczba jest znacznie mniejsza (najbardziej znany w Polsce jest Smreczyński Staw). Na Słowacji największymi jeziorami są Wielki Hińczowy Staw i Szczyrbskie Jezioro (po ok. 20 ha).

Budowa geologiczna

Fałdowanie

Tatry są górami fałdowymi orogenezy alpejskiej, dlatego charakteryzuje je tzw. młoda rzeźba terenu. W epoce późnej kredy (w środkowym i późnym turonie), w ramach fazy subhercyńskiej, serie skalne zostały sfałdowane i przemieszczone ku północy o wiele kilometrów. Wtedy właśnie powstały płaszczowiny tatrzańskie[15].

Wypiętrzenie

W eocenie obszar Tatr, a przynajmniej jego północna część, została przykryta płytkim morzem, w którym powstały zlepieńce, wapienie numulitowe, piaskowce, mułowce i łupki pokrywające północne stoki regli oraz wypełniające Kotlinę Zakopiańską i budujące Pasmo Gubałowskie. Ostatecznie zostały wypiętrzone w późnym miocenie (10–15 mln lat temu)[15].

Budowa masywu

Masyw zbudowany jest z paleozoicznego trzonu krystalicznego (głównie z późnokarbońskich granitoidów i ze starszych skał metamorficznych), leżących na nim autochtonicznych serii wierchowych oraz nasuniętych z południa serii allochtonicznych: płaszczowin wierchowych – Czerwonych Wierchów i Giewontu oraz płaszczowin reglowych – dolnej – kriżniańskiej, środkowej – choczańskiej oraz górnej – strażowskiej. Płaszczowiny wierchowe zbudowane są ze skał krystalicznych (magmowych i metamorficznych) oraz skał osadowych, natomiast płaszczowiny reglowe wyłącznie ze skał osadowych o różnym wykształceniu[15][16].

Zdecydowaną większość Tatr budują skały krystaliczne, skały osadowe są obecne głównie na północnym skraju Tatr, gdyż były one przesunięte z południa i obalone na północ. W polskiej części Tatr, będącej północną częścią tego masywu, skały osadowe zajmują większą powierzchnię niż krystaliczne[16].

Trzon krystaliczny Tatr

 Osobny artykuł: Trzon krystaliczny Tatr.

Granitoidy

Zdecydowaną większość krystalicznego trzonu Tatr budują granitoidy, datowane metodami radiometrycznymi na 290 ± 15 mln lat (późny karbon). Jest to intruzja spowodowana naprężeniami orogenezy waryscyjskiej. Najpowszechniejszym typem granitoidów tatrzańskich są granodioryty, a trochę rzadszym tonality. Prawie całe Tatry Wysokie utworzone są przez granitoidy (granodioryty i tonality). Właściwe granity są rzadkie i spotykane przede wszystkim w rejonie Małego Kościelca i Koszystej. Tam też występują pegmatyty.

W obrębie granitoidów występują żyły pegmatytów i żyły kwarcowe, ważnych ze względu na cenne minerały wydobywane tu od XV wieku.

Skały metamorficzne

Skały metamorficzne występują głównie w Tatrach Zachodnich i są to przede wszystkim gnejsy i migmatyty, o wieku głównej fazy metamorfizmu datowanym na 420 mln lat. Większość skał metamorficznych Tatr była prawdopodobnie pierwotnie fliszem, choć są też obecne amfibolity itp., które pochodzą z metamorfizmu pierwotnych obojętnych skał wulkanicznych typu bazaltów. Podrzędnie spotyka się łupki łyszczykowe oraz mylonity. W seriach metamorficznych występują też wkładki granodiorytów i granitów porfirowych.

Serie osadowe

Autochtoniczne i paraautochtoniczne serie wierchowe

Najstarszym osadem jest permski zlepieniec koperszadzki znaleziony na północnym zboczu Jagnięcego Wierchu w Tatrach Słowackich[17]. Na nim albo bezpośrednio na granicie osadziły się utwory triasu – głównie piaskowce i łupki oraz nieliczne wkładki zlepieńców. Osady jurajskie i kredowe są tu silnie zredukowane, prawdopodobnie obszar ten często był wyniesiony ponad poziom morza i podlegał erozji[15].

Budowa wewnętrzna płaszczowin

Tatry Zachodnie zimą
Tatry Zachodnie i Wysokie

Zarówno płaszczowiny wierchowe, jak i reglowe dzielą się na mniejsze jednostki – płaszczowiny cząstkowe oraz łuski[18][16]. Są to:

Skały płaszczowin tatrzańskich

Skały krystaliczne

Spągowe części płaszczowin wierchowych zbudowane są ze skał krystalicznych. Są to granitoidy oraz skały metamorficzne z żyłami pegmatytów i kwarców. Tworzą one czapki krystaliczne[18][16]:

Na nich spoczywają serie osadowe.

Osadowe skały płaszczowin tatrzańskich

W triasie, jurze i kredzie następowała sedymentacja skał osadowych, przy czym była ona zróżnicowana. Serie wierchowe i reglowe różnią się charakterem osadów, co było spowodowane różną głębokością morza i odległością od brzegu oraz ruchami tektonicznymi, powodującymi lokalne przegłębienia i spłycenia poszczególnych basenów sedymentacyjnych, a czasami ich wynurzenie ponad powierzchnię morza[15].

Osadowe skały przykrywające płaszczowiny

W górnej kredzie serie skalne zostały sfałdowane i przemieszczone ku północy o wiele kilometrów. Tak powstała płaszczowinowa budowa Tatr. W eocenie część Tatr została przykryta morzem w którym powstały zlepieńce, wapienie numulitowe, piaskowce, mułowce i łupki, pokrywające północne stoki Regli oraz wypełniające Kotlinę Zakopiańską i Pasmo Gubałowskie. Piaskowce, mułowce i łupki leżące na wapieniach numulitowych należą do fliszu podhalańskiego[19][16].

Rzeźba i osady czwartorzędowe
Tatry widoczne ze Słowacji
Szczyty Tatr Wysokich, widok z Doliny Litworowej

Rzeźba Tatr ma cechy typowej rzeźby alpejskiej. Jest ona efektem znacznego neotektonicznego wyniesienia masywu nad okalające go kotliny śródgórskie, erozji rzecznej, krasowej oraz erozyjnej i akumulacyjnej działalności lodowców górskich podczas kliku (3 do 8) zlodowaceń plejstoceńskich. Według badaczy lodowce ostatniego zlodowacenia definitywnie ustąpiły w boreale ok. 8,4 tys. 14C lat BP, a nawet w fazie atlantyckiej, ok. 5 tys. lat 14C BP (zob. holocen). Erozyjna działalność lodowców bardzo dobrze zapisała się w U-kształtnych profilach poprzecznych dolin (np. żłoby lodowcowe Doliny Białej Wody, Roztoki, Rybiego Potoku), cyrkach lodowcowych, misach glacjalnych (np. Morskie Oko), dolinach zawieszonych (np. Dolinka Buczynowa), mutonach i podciosach lodowcowych (np. Dolina Pięciu Stawów Polskich i Dolina Roztoki). W zlodowaconych dolinach zachowały się ciągi moren końcowych, bocznych, dennych i ablacyjnych oraz formy lodowców gruzowych, a także osady rzeczne i rzeczno-lodowcowe. Doliny niezlodowacone podczas plejstocenu zachowały swój V-kształtny profil poprzeczny (np. Dolina za Bramką, dolne części dolin Kościeliskiej i Chochołowskiej, Dolina Strążyska). Podczas holocenu glacjalna rzeźba poddana została niedużemu przemodelowaniu, głównie za sprawą działalności erozyjnej i akumulacyjnej procesów stokowych – powstały żleby, piargi i stożki murowe[16].

Osadami plejstoceńskimi są gliny z głazami i głazy moren czołowych i bocznych, żwiry rzeczne, głazowiska, gliny zboczowe. W holocenie powstały głazy i bloki piargów, żwiry, piaski i mułki rzeczne, mady, gliny zboczowe, torfy i namuły torfiaste[16].

Jaskinie

 Z tym tematem związana jest kategoria: Jaskinie tatrzańskie.
 Osobny artykuł: Jaskinie polskich Tatr.

W skałach krasowiejących (głównie wapienie serii wierchowej) podczas czwartorzędu rozwinęły się systemy jaskiń. Po polskiej stronie odkryto dotychczas 857 jaskiń o łącznej długości ponad 133 km[20]. Liczba poznanych jaskiń w części słowackiej jest mniejsza. Do największych jaskiń tatrzańskich należą:

Niektóre jaskinie tatrzańskie są udostępnione dla turystów. W polskich Tatrach są to:


Panorama Tatr z Hali Długiej w Gorcach
Panorama Tatr z Hali Długiej w Gorcach
Panorama Tatr z Głodówki
Panorama Tatr z Głodówki

Świat roślinny

Goryczka kropkowana
Omieg kozłowiec
Fiołek alpejski
Szarotka alpejska
 Osobny artykuł: Rośliny tatrzańskie.

W Tatrach stwierdzono występowanie około 1300 gatunków roślin naczyniowych, przy czym dla około 200 gatunków Tatry są jedynym miejscem ich występowania w Polsce. Bogata jest flora mszaków (około 700 gatunków), występuje też tutaj około 1000 gatunków grzybów, 870 gatunków porostów. Czynniki klimatyczne zadecydowały o dużej odrębności flory Tatr od flory nizinnej. Zróżnicowanie geologiczne podłoża i znacznie różniące się warunki życiowe na różnych wysokościach są przyczyną dużej różnorodności gatunkowej flory Tatr. W czasie jednodniowej wycieczki, na niewielkim obszarze napotkać można wiele, znacznie różniących się składem gatunkowym zespołów roślinności.

Duże różnice wysokości bezwzględnej sprawiają, że w Tatrach zaznacza się piętrowy układ świata roślinnego:

  • pogórze (do ok. 650 m n.p.m.) – gatunki identyczne jak na niżu.
  • regiel dolny (do 1200–1250 m n.p.m.) – pierwotnie lasy złożone z jodły pospolitej i buka zwyczajnego. Obecnie dominuje świerk pospolity.
  • regiel górny (do 1500 m n.p.m.) – złożony głównie ze świerka pospolitego (Picea abies). Górna granica regla stanowi jednocześnie górną granicę lasu. Rosną tu karlejące świerki pospolite, wierzba śląska, górska odmiana jarzębiny i sosna limba (Pinus cembra).
  • piętro kosodrzewiny (subalpejskie, do 1800 m n.p.m.) – tworzone głównie przez kosodrzewinę (Pinus mugo) z domieszką wierzby śląskiej. Z pierwotnej powierzchni kosówki pozostało jedynie około 50%, resztę wskutek gospodarki pasterskiej zajęły hale. Zwiększyło to zagrożenie lawinowe w górach. Po zaprzestaniu wypasu kosodrzewina z powrotem stopniowo zarasta dawne hale.
  • piętro halne (do 2300 m n.p.m.) – obszar porośnięty niską trawiastą roślinnością. Niegdyś były to obszary intensywnie wykorzystywane gospodarczo jako pastwiska. Obecnie kontynuuje się kontrolowany wypas kulturowy na niektórych polanach.
  • piętro turniowe (powyżej 2300 m n.p.m.) – rośnie tu jeszcze około 120 gatunków roślin naczyniowych.

Najciekawsza przyrodniczo i najbardziej swoista jest roślinność dwóch ostatnich pięter.

Ponadto występują tu zbiorowiska roślinne azonalne, np. ziołorośla, traworośla, zbiorowiska źródlisk i wyleżysk, zbiorowiska przypotokowe.

Do charakterystycznych elementów flory Tatr należy występowanie tu wielu endemitów i subendemitów, m.in.:

Inne ciekawe rośliny: szarotka alpejska (Leontopodium alpinum), lilia złotogłów (Lilium martagon), fiołek alpejski (Viola alpina), dziewięćsił bezłodygowy (Carlina acaulis), szafran spiski (Crocus scepusiensis), kuklik górski (Geum montanum), skalnica nakrapiana (Saxifraga aizoides), goryczka kropkowana (Gentiana punctata), goryczka trojeściowa (Gentiana asclepiadea), goryczka wiosenna (Gentiana verna), goryczka krótkołodygowa (Gentiana clusii) goryczuszka orzęsiona (Gentianella ciliata), omieg kozłowiec (Doronicum clusii}, zimowit jesienny (Colchicum autumnale), goździk postrzępiony wczesny (Dianthus praecox), mak alpejski (Papaver burseri), rojnik górski (Sempervivum montanum), dzięgiel litwor (Archangelica officinalis), tojad mocny (Aconitum firmum), sasanka alpejska (Pulsatila alpina)[22].

Świat zwierzęcy

Niedźwiedź brunatny
Świstak tatrzański
Kozica tatrzańska
Płochacz halny
Żmija zygzakowata
Salamandra plamista

Świat zwierzęcy do granicy lasów przypomina pierwotną faunę niżu. Zwierzynę płową reprezentują takie gatunki jak: sarna europejska (Capreolus capreolus), jeleń szlachetny (Cervus elaphus), niektóre drapieżniki: lis rudy (Vulpes vulpes), borsuk europejski (Meles meles), ryś euroazjatycki (Lynx lynx), żbik europejski (Felis silvestris), gronostaj europejski, niedźwiedź brunatny (Ursus arctos), niektóre gatunki ptaków: puchacz zwyczajny (Bubo bubo), kruk zwyczajny (Corvus corax), orzeł przedni (Aquila chrysaetos), myszołów zwyczajny (Buteo buteo), jastrząb zwyczajny (Accipiter gentilis), sokół wędrowny (Falco peregrinus), pustułka zwyczajna (Falco tinnunculus), dymówka (Hirundo rustica), głuszec zwyczajny (Tetrao urogallus), cietrzew zwyczajny (Lyrurus tetrix), krzyżówka (Anas platyrhynchos), dzięcioł duży (Dendrocopos major), kukułka zwyczajna (Cuculus canorus), krzyżodziób świerkowy (Loxia curvirostra), drozd obrożny (Turdus torquatus), płochacz halny (Prunella collaris), jarząbek zwyczajny (Bonasa bonasia), orlik krzykliwy (Aquila pomarina), pluszcz zwyczajny (Cinclus cinclus), kania czarna (Milvus migrans), kania ruda (Milvus milvus), bocian biały (Ciconia ciconia), bocian czarny (Ciconia nigra), ryby: pstrąg potokowy (Salmo trutta). Inne spotykane zwierzęta to dziki (Sus scrofa), wilki (Canis lupus), nietoperze (Chiroptera), żmija zygzakowata (Vipera berus), jaszczurka żyworodna (Zootoca vivipara), salamandra plamista (Salamandra salamandra), ropucha szara (Bufo bufo), żaba trawna (Rana temporaria), żaba wodna (Rana esculenta), wiewiórka pospolita (Sciurus vulgaris), paź królowej (Papilio machaon), rusałka pawik (Inachis io), pasikonik (Tettigonia), trzmiel (Bombus), pająk krzyżak (Araneus).

Piętra powyżej lasów zamieszkują zwierzęta niespotykane w Polsce poza Tatrami. Wśród ssaków są to: świstak tatrzański (Marmota marmota latirostris), kozica tatrzańska (Rupicapra rupicapra tatrica) (według danych na 31.10.2012 w całych Tatrach żyje 1096 kozic[23]), śnieżnik europejski (polnik tatrzański) (Microtus nivialis mirhanreini), nornik tatrzański (Microtus tatricus). Wśród ptaków: płochacz halny (Prunella collaris), siwerniak (Anthus spinoletta), pomurnik (Tichodroma muraria), orzechówka (Nucifraga caryocatactes).

Klimat

Klimat tatrzański ma wiele cech wspólnych z klimatem alpejskim. Najważniejsze z nich to niska średnia temperatur w roku, duża zmienność temperatur w ciągu doby, gwałtowne zmiany, częste zachmurzenia, znaczna liczba dni z opadami (w wyższych partiach gór większość opadów ma postać śniegu), zamglenia, długo utrzymująca się pokrywa śnieżna, silne nasłonecznienie i wiatry wiejące zazwyczaj z zachodu oraz z kierunku południowo-zachodniego. Większość zjawisk związana jest z przechodzeniem frontów atmosferycznych.

Temperatura

Zima w Tatrach trwa zazwyczaj od końca listopada do końca marca (w Zakopanem) i od połowy października do początku maja na wysokości Kasprowego Wierchu. Najzimniejszym miesiącem najczęściej jest luty, a najcieplejszym lipiec. Najwyższa zanotowana temperatura w Zakopanem to +32,8 °C 8 sierpnia 2013[24]. Charakterystyczne dla klimatu tatrzańskiego są zimowe inwersje temperatury (zaburzenia zasady: im wyżej, tym zimniej) oraz śnieżyce w środku lata.

Wiatr

Silne, często huraganowe wiatry zazwyczaj nazywane są halnymi. To uogólnienie jest błędne. Wiejący z kierunku południowego wiatr halny jest odpowiednikiem fenu. Powstaje w sytuacji, gdy na wschód od Tatr rozwija się wyż, a na zachód niż. Nagrzane powietrze po południowej stronie Tatr podnosi się i stopniowo ochładza (ok. 0,6 °C/100 m). Para wodna zawarta w powietrzu skrapla się, a nad grzbietem Tatr powstaje podłużny obłok (widoczny najlepiej nad Giewontem i Czerwonymi Wierchami). Masy powietrza po przejściu grzbietu opadają gwałtownie w kierunku Zakopanego. Temperatura po polskiej stronie Tatr rośnie (ok. 1 °C/100 m) a wiatr wieje gwałtownymi, ciepłymi podmuchami, pomiędzy nimi występują charakterystyczne okresy „ciszy”. Wiatr halny zazwyczaj pojawia się wiosną lub jesienią, trwa od kilku godzin do kilku dni. Kończy się na ogół opadami deszczu lub śniegu. Najsilniejszy przeszedł w dniach 6–7 maja 1968, wiał z prędkością 288 km/godz. i połamał ok. 500 ha lasu. Ogromne szkody wiatr wyrządził także 19 listopada 2004 w południowej części słowackich Tatr Wysokich. Trzy miliony metrów sześciennych drzewa zostało połamane lub wyrwane z korzeniami, dwie osoby zginęły.

Wiatr halny poprzedza spadek ciśnienia powietrza odczuwany zwłaszcza przez osoby nadpobudliwe oraz cierpiące na choroby serca i krążenia. Zimne, porywiste wiatry wiejące z kierunków zachodnich nazywane są przez górali orawskimi.

Opady

Najwyższe opady najczęściej notuje się w lipcu, także w lipcu najczęściej występują w Tatrach burze. Średnio na lipiec przypada 10 dni burzowych.

Najwyższa dobowa suma opadów w polskiej części wynosi 300 mm deszczu. Zanotowana została 30 czerwca 1973 na Hali Gąsienicowej.

W Tatrach, podobnie jak w innych wysokich górach, zwłaszcza w wyższych partiach, duże znaczenie ma tzw. opad poziomy, czyli woda osadzająca się w wyniku kondensacji bezpośrednio na powierzchni ziemi, skał, roślin i różnych przedmiotów w postaci rosy, a przede wszystkim w postaci stałej – szadzi i szronu. Trudno jest ocenić ilość opadu poziomego w bilansie wodnym, ale efekty w postaci szreni lub szadzi, pokrywających lodowymi igiełkami drzewa, skałki i budynki są powszechnie znane i podziwiane.

Maksymalna zanotowana grubość pokrywy śnieżnej na szczycie wynosi:

  • w Polsce – Kasprowy Wierch: 355 cm (kwiecień 1996),
  • na Słowacji – Łomnica: 410 cm (25 marca 2009)[25]
Zjawiska optyczne

W Tatrach częste są silne zamglenia. W przypadku utrzymywania się mgieł w dolinach przy jednoczesnym nagrzaniu powietrza w wyższych partiach gór można czasem zaobserwować w horyzontalnym położeniu słońca tzw. widmo Brockenu (własny, wyolbrzymiony cień na ekranie mgieł). W przesądach taternickich zaobserwowanie tego zjawiska traktowane bywa jako ostrzeżenie (zwiastun nieszczęścia). Jednak widziane trzykrotnie jest już swoistym „zabezpieczeniem” w dalszych wędrówkach po górach.

Dość często występującym zjawiskiem jest halo.

Historia turystyki

Klimek Bachleda
Plik:The land of my mother Poland 1938.jpg
Kolejka na Kasprowym Wierchu w Tatrach Polskich, dwa lata po uruchomieniu w 1938

Pierwsza odnotowana wycieczka w Tatry odbyła się w Zielone Świątki, 11 czerwca 1565 r. Była to przejażdżka Beaty z Kościeleckich Łaskiej (żony ówczesnego hrabiego spiskiego (nadżupana) Olbrachta Łaskiego) ze spiskiego Kieżmarku do Doliny Kieżmarskiej, prawdopodobnie do Zielonego Stawu Kieżmarskiego.

Z początków XVII w. pochodzą wzmianki o pierwszych wejściach na szczyty. W 1615 r. najprawdopodobniej na Kieżmarski Szczyt wszedł David Frölich. W 1664 Georg Buchholtz (senior) zdobył Sławkowski Szczyt, a w późniejszym czasie napisał kilka prac o historii i przyrodzie Tatr i Spiszu.

W roku 1683 wydana została książka Ungarischer oder Dacianischer Simplicissimus (Węgierski albo Dacki Simplicissimus) anonimowego autora, który opisywał w niej swoje przygody i wycieczki w Tatrach. Stała się ona bardzo popularna. Jak się później okazało, autorem jej był urodzony we Wrocławiu Daniel Speer[26], który przez pewien czas przebywał na Podtatrzu.

W 1782 roku Austriacy sporządzili pierwszą dokładną (jak na ówczesne czasy) mapę Tatr.

W latach 1792–1794 Tatry badał Baltazar Hacquet, a w roku 1793 Robert Townson, którzy wydali później książki opisujące Tatry.

Za ojca polskiej turystyki tatrzańskiej uważa się Stanisława Staszica. W latach 1803–1805 wędrował po Tatrach, prowadząc badania naukowe. Ich owocem jest wydane w 1815 dzieło O ziemiorodztwie Karpatów. Staszicowi przypisywane jest pierwsze wejście na Kołowy Szczyt. Był też na Krywaniu, Sławkowskim Szczycie, Łomnicy. Tatry badał też Göran Wahlenberg w roku 1813, a w latach 1835–1850 geolog Ludwik Zejszner.

Pierwsi turyści odwiedzali przede wszystkim Dolinę Kościeliską, Kuźnice, Kalatówki i Morskie Oko. Wielkim propagatorem Tatr stał się lekarz Tytus Chałubiński. Za pionierów turystyki wysokogórskiej uważa się księdza Józefa Stolarczyka i księdza Eugeniusza Janotę. Zainteresowanie Tatrami wzmogła opublikowana przez Marię Steczkowską (anonimowo) książka pt. Obrazki z podróży do Tatrów i Pienin (1858, rozszerzone wyd. 2 w 1872). Do rozwoju ruchu turystycznego przyczyniło się także wydanie w 1860 r. przez Walerego Eljasza-Radzikowskiego pierwszego przewodnika po Tatrach. W 1873 r. zawiązało się Węgierskie Towarzystwo Karpackie oraz polskie Towarzystwo Tatrzańskie. Celem ludzi w nich działających stało się propagowanie turystyki i jej ułatwianie. Towarzystwo budowało szlaki turystyczne oraz schroniska (Morskie Oko – 1874, Roztoka – 1876, Dolina Pięciu Stawów Polskich – 1876). Zasługą Towarzystwa jest też rozwój Zakopanego przez liczne inwestycje (np. oświetlenie, budowa Szkoły Przemysłu Drzewnego). Lata 70. XIX w. to też wiele odnotowanych jako pierwsze wejść na szczyty górskie. Lata 80. XIX w. to początek taternictwa zimowego. Pierwsi turyści wędrowali po Tatrach z przewodnikami wywodzącymi się z zakopiańskich górali. Najbardziej znani to: Klemens Bachleda (Klimek), Jędrzej Wala starszy, Maciej Sieczka, Szymon Tatar, Wojciech Roj, Józef Gąsienica Tomków, Bartłomiej Obrochta i wielu innych. Z „chodzeniem po górach” wiązały się wypadki. Inicjatorem powstania i pierwszym kierownikiem Tatrzańskiego Ochotniczego Pogotowia Ratunkowego był Mariusz Zaruski (1909 r.). Wcześniej, w roku 1903 powstała pierwsza polska organizacja taternicka – STTT.

Wzrost popularności Tatr spowodował w latach 90. XIX w. osiedlenie się w Zakopanem dużej grupy ówczesnej inteligencji. Dzięki niej, jej pasji kolekcjonerskiej, zachwytom nad pięknem Tatr i tatrzańskim folklorem, Tatry stały się miejscem badań i źródłem inspiracji dla wielu twórców. O Tatrach pisali m.in.: urodzony w Ludźmierzu Kazimierz Przerwa-Tetmajer (Na Skalnym Podhalu, Legenda Tatr); Seweryn Goszczyński (Dziennik podróży do Tatrów, Sobótka); Władysław Orkan; Stanisław Nędza-Kubiniec. Z Zakopanem związany był też Kornel Makuszyński. Kompozytorzy urzeczeni widokiem dzikiej przyrody tworzyli, czerpiąc z bogactwa muzyki góralskiej, np. Karol Szymanowski, Mieczysław Karłowicz, Zygmunt Noskowski, Jan Maklakiewicz, Wojciech Kilar.

Bogate zdobnictwo i architektura Podhala za sprawą Stanisława Witkiewicza dała podstawy stylowi zakopiańskiemu. Pejzaż tatrzański utrwalali Rafał Malczewski, Walery Eljasz-Radzikowski. Szkoła w Zakopanem (Szkoła Przemysłu Drzewnego i wydzielone z niej w 1948 r. Liceum Sztuk Plastycznych) doczekała się takich absolwentów jak Antoni Kenar i Władysław Hasior.

Wynikiem rozlicznych badań są m.in. publikacje Witolda H. Paryskiego, autora wielotomowego przewodnika dla taterników Tatry Wysokie, oraz jego żony Zofii Radwańskiej-Paryskiej opisującej bogactwo flory tatrzańskiej (zajmowała się także tematyką ochrony przyrody). Z Tatrami związany był także Józef Fedorowicz, wieloletni kierownik zakopiańskiej stacji meteorologicznej, a także Juliusz Zborowski – dyrektor Muzeum Tatrzańskiego.

Wielu z nich zostało pochowanych na najstarszym cmentarzu Zakopanego na Pęksowym Brzyzku.

 Zobacz też: Przewodnik tatrzański.

Turystyka obecnie

 Osobny artykuł: Szlaki turystyczne w polskich Tatrach.
Mapa szlaków turystycznych polskich Tatr
Kolej linowa „Kasprowy Wierch”

Obecnie Tatry są bardzo licznie odwiedzane, szczególnie ich polska część – chociaż jest mniejsza niż słowacka, to jednak liczba turystów jest tu znacznie większa. Rocznie polską część Tatr odwiedza około 3 mln osób. Apogeum odwiedzin przypada w sezonie wakacyjnym, kiedy to polską część odwiedza ponad 1,5 miliona turystów (rekord z wakacji 2017 wynosi 1 mln 640 tys. turystów)[27][28][29]. Rekord tygodniowy odwiedzin TPN to ponad 200 tys. osób[30], a dzienny 41 tys. osób. Rekord wejść na jeden szlak padł natomiast 3 kwietnia 2016 w Dolinie Chochołowskiej, którą odwiedziło 25 tys. osób[31].

Zbudowane liczne szlaki turystyki pieszej i nartostrady na obszarze Polski i Słowacji, baza noclegowa, liczne wyciągi narciarskie, a także koleje linowe (na Kasprowy Wierch i Łomnicę oraz linowo-terenowa – na Gubałówkę i Smokowieckie Siodełko) sprzyjają turystyce i sportom zimowym.

Łączna długość szlaków w polskiej części Tatr wynosi 275 km, natomiast w części słowackiej 651 km.

Najliczniej odwiedzanymi miejscami po stronie polskiej są Morskie Oko, Giewont, Kasprowy Wierch oraz Dolina Kościeliska i Dolina Chochołowska.

Najwyższym punktem w Tatrach, na który można się dostać znakowanym szlakiem turystycznym są Rysy (położony na Słowacji główny wierzchołek ma 2503 m n.p.m.), tylko minimalnie niższy jest Krywań (2495 m n.p.m.).

Za najtrudniejszy szlak turystyczny w Tatrach uważa się Orlą Perć. Kolejne szlaki zaliczane do bardzo trudnych prowadzą na Mięguszowiecką Przełęcz pod Chłopkiem, przez Czerwoną Ławkę, Żlebem Kulczyńskiego, przez Kozią Przełęcz, na Jagnięcy Szczyt, przez grań Rohaczy na odcinku od Rohacza Ostrego do Banówki, granią od Świnicy do Zawratu, a liczne inne trasy są tylko nieznacznie łatwiejsze[32][33].

W całych Tatrach turyści mogą zdobyć 84 szczyty – 21 w Tatrach Wysokich (Rysy, Krywań, Sławkowski Szczyt, Mała Wysoka, Koprowy Wierch, Koprowe Ramię, Świnica, Kozi Wierch, Kozie Czuby, Zadni Granat, Pośredni Granat, Jagnięcy Szczyt, Mały Kozi Wierch, Skrajny Granat, Szpiglasowy Wierch, Kazalnica Mięguszowiecka, Kościelec, Skrajne Solisko, Świstowa Kopa, Mały Kościelec, Gęsia Szyja), 62 w Tatrach Zachodnich i 1 w Tatrach Bielskich (Szalona Kazalnica).

Ratownictwem w polskiej części Tatr zajmuje się Tatrzańskie Ochotnicze Pogotowie Ratunkowe, które jako jedno z niewielu na świecie nie wymaga posiadania ubezpieczenia górskiego i nie pobiera odpłatności za akcje ratownicze. W słowackiej części akcjami ratowniczymi zajmuje się Górskie Pogotowie Ratunkowe (HZS), jednak wymagane jest posiadanie odpowiedniego ubezpieczenia górskiego, w przypadku jego braku należy się liczyć z obowiązkiem pokrycia kosztów akcji ratowniczej.

Turystyka jest też obecnie najważniejszym źródłem bezpośredniego i pośredniego (schroniska, ratownictwo, gastronomia, komunikacja, koleje terenowe i linowe) oddziaływania człowieka na przyrodę Tatr. Stale rosnąca presja turystyczno-sportowo-rekreacyjna jest uważana za najbardziej destrukcyjną formę antropopresji obok zanieczyszczeń powietrza napływających na teren Tatr znad dużych ośrodków przemysłowych[34]. Presja turystyczno-sportowo-rekreacyjna dotyczy zarówno Tatr w obrębie granic Polski[35][36], jak również Tatr słowackich[37].

W roku 2013 Międzynarodowa Unia Ochrony Przyrody zagroziła słowackiemu TANAP pozbawieniem statusu parku narodowego z powodu dużych inwestycji (głównie w infrastrukturę narciarską) na terenie parku, które bardzo poważnie ingerują w krajobraz i przyrodę[38].

Od roku 1980 TANAP zamyka szlaki „powyżej schronisk” na czas tatrzańskiej zimy, najpierw był to okres od 1 października do 30 czerwca, a od roku 2004 jest to okres od 1 listopada do 15 czerwca.

W 2012 r. TPN uruchomił system TatryInfo, który jest przewodnikiem i lokalizatorem działającym na telefonach komórkowych poprzez technologie NFC i QR.

W grudniu 2012 w Kuźnicach uruchomiono PIEPS Check Point – punkt kontrolny dla detektorów lawinowych[39].

Najbardziej znanym ośrodkiem turystycznym w Polsce jest Zakopane, ale rozwiniętą bazą turystyczną dysponują także Kościelisko, Poronin, Biały Dunajec, Bukowina Tatrzańska, Białka Tatrzańska, Murzasichle, Małe Ciche, Ząb, Jurgów, Brzegi.

Na Słowacji ruch turystyczny skupia się głównie w osiedlach miasta Wysokie Tatry.

W Tatrach znajduje się 25 schronisk (9 w Polsce i 16 na Słowacji). Najwyżej położonym jest słowackie schronisko pod Rysami, najwyżej położonym polskim schroniskiem jest schronisko PTTK w Dolinie Pięciu Stawów Polskich.

Obecnie działające obiekty turystyczne w Tatrach:

Wypadki

Sokół – helikopter TOPR

Tatry są górami wysokimi, wysokość względna zboczy może wynosić nawet do 1400 m. Dlatego turystyka górska w Tatrach zawsze przynosiła ofiary śmiertelne. Wypadki i akcje ratownicze w Tatrach są opisane w książce Księga wypraw ratunkowych zawierającej oryginalne zapisy Mariusza Zaruskiego i Józefa Oppenheima oraz w książce Wołanie w górach Michała Jagiełły.

Jako najstarszy wypadek w Tatrach (ok. połowy XVII w.) przekazy podają śmierć poszukiwacza skarbów, Adama Kaltsteina, jednak najprawdopodobniej było to zabójstwo. Następną ofiarą był kolejny poszukiwacz skarbów Johann Andreas Papirus, który miał spaść z Czarnego Szczytu. Po północnej, polskiej stronie Tatr kroniki odnotowują najwcześniej juhasa Budza, który spadł z Koziego Wierchu do Dolinki Buczynowej podczas ratowania owcy. W roku 1850 zabił się pięćdziesięcioletni góral Maciej Bachleda, a w 1851 sześcioletnia Katarzyna Dropa.

W Tatrach śmierć poniosło wielu artystów oraz znanych wspinaczy i przewodników górskich, m.in.: Klemens Bachleda, Wincenty Birkenmajer, Milič Blahout, Johann Breuer, Stanisław Bronikowski, Władysław Cywiński, Jan Długosz, Ruth Hale, Jadwiga Honowska, Bernard Jamnický, Karl Jenne, Belo Kapolka, Mieczysław Karłowicz, František Kele, Zbigniew Korosadowicz, Ludwig Koziczinski, Zofia Krókowska, Kazimierz Kupczyk, Jerzy Leporowski, Lida Skotnicówna, Marzena Skotnicówna, Wiesław Stanisławski, Józef Szaniawski, Mieczysław Szczuka, Mieczysław Świerz, Vladimír Tatarka, Václav Zachoval. Wielu z nich jest upamiętnionych na Tatrzańskim Cmentarzu Symbolicznym pod Osterwą, a także przy Sanktuarium Maryjnym na Wiktorówkach i pochowanych na Cmentarzu Zasłużonych na Pęksowym Brzyzku oraz na Nowym Cmentarzu w Zakopanem.

W Tatrach miało miejsca kilka tajemniczych i nigdy nie wyjaśnionych wypadków śmiertelnych oraz wiele zaginięć. Jednym z bardzo zagadkowych przypadków jest tragedia Kaszniców nad Żabim Stawem Jaworowym.

Najtragiczniejszy wypadek w polskich Tatrach zdarzył się 28 stycznia 2003 r., kiedy to w lawinie zginęło 8 turystów udających się na Rysy.

W Tatrach miało też miejsce wiele samobójstw. Najwięcej takich przypadków odnotowano na Giewoncie.

W ciągu pierwszych stu lat istnienia zorganizowanej służby ratowniczej, (tj. w latach: 1909-2009) w polskich Tatrach odnotowano śmierć 892 osób; 101 z nich zginęło na Orlej Perci i szlakach dojściowych, 57 na Mięguszowieckich Szczytach, 48 na Giewoncie, 42 na Czerwonych Wierchach, 34 na Świnicy, a 29 na Rysach[40].

Przynależność i granica

Do końca I Rzeczypospolitej granica między Polską a Królestwem Węgier w Tatrach nie była ściśle wyznaczona. Przez Tatry biegł pas ziemi niczyjej. 20 listopada 1770 r. pod pozorem ochrony przed epidemią dżumy, która wybuchła na Podolu, wojska austriackie wkroczyły na teren Polski i utworzyły kordon sanitarny, zagarniając Sądecczyznę, Spisz i Podhale. 2 lata później miał miejsce I rozbiór Polski i ziemie te przyłączono do Monarchii Habsburgów. W 1824 dobra zakopiańskie oraz Dolinę Rybiego Potoku wraz z Morskim Okiem zakupił od władz austriackich Węgier Emanuel Homolacs. W 1867 powstały Austro-Węgry i Tatry stały się umowną granicą pomiędzy dwoma państwami monarchii, jednak sama granica nadal nie została dokładnie wyznaczona. W 1889 hrabia Władysław Zamoyski nabył na licytacji dobra zakopiańskie (Zakopane oraz część Tatr wraz z Morskim Okiem). W związku z licznymi sporami o przynależność ziem pod koniec XIX wieku podjęto próby delimitacji granicy. Nie przyniosły one skutku i sprawa w 1897 trafiła do sądu międzynarodowego, który 13 września 1902 r. ustalił dokładny przebieg granicy austriacko-węgierskiej w spornym terenie.

 Osobny artykuł: Spór o Morskie Oko.

Administracyjnie polska część Tatr znajduje się obecnie na terenie powiatu tatrzańskiego w województwie małopolskim.

Zobacz też

Informacje w projektach siostrzanych
 Multimedia w Wikimedia Commons
 Teksty źródłowe w Wikiźródłach
 Cytaty w Wikicytatach
 Podręczniki w Wikibooks
 Definicje słownikowe w Wikisłowniku

Przypisy

  1. ↑ Zofia Radwańska-Paryska, Witold Henryk Paryski: Wielka encyklopedia tatrzańska. Poronin: Wydawnictwo Górskie, 2004. ISBN 83-7104-009-1.
  2. ↑ W roku 1256 król Bela IV daruje szlachetnej rodzinie z Hrnova dobra „...ab utraque partie fluvii Poprad, inter indagines regni nostri et confinia Poloniae et inter montes Semina et alpes Thorholl”, [w:] Codex DH VIII.
  3. ↑ „Turtrut gelautet hat, spater kann auch neben Turtur < Turtul der akk. „Turtrot, gestanden habe (vgl. poklot: pokol)”. Finnisch-ugrische Forschungen, t. 13, 1971. s. 176.
  4. ↑ „oznacza góry strome i skaliste i odpowiada ruskiemu Tołtry” [w:] „Kosmos: czasopismo Polskiego Towarzystwa Przyrodników imienia Kopernika”, t. 34. s. 535; małoruska (ukraińska) „Tołtry-Toutry””, [w:] Geografja ziem dawnej Polski 1921. s. 48.
  5. ↑ „na oznaczenie Tatr Mickiewicz wymiennie używał nazwy Tatry i Krępak”, [w:] Władysław Dynak, Jacek Kolbuszewski. Studia o Mickiewiczu. s. 79, 96.
  6. ↑ „Carpates mons hodie Krapak, & Krepak, vacatur & tere Russiam ab Hungaria diuidit”, [w:] Jacob Carl Spener. Notitia Germaniae antiquae. 1717. s. 94.
  7. ↑ Etnografia polska, PAN. t. 5 1961. s. 54.; Montes Tartari, per contractionem Tatri, [w:] Historia Naturalis Curiosa Regni Poloniae. Sandomiriae. 1721. s. 20.; na Tartari „przybysze z Tartaru”, z piekła rodem, [w:] Józef Staszewski. Słownik geograficzny: pochodzenie i znaczenie nazw geograficznych, s. 305. z. Tatry.; „od miasta Carpis starożytnych Bastarnów” ku krajom tatarskim, [w:] Jacek Kolbuszewski. Tatry i górale w literaturze polskiej: antologia. 1992.
  8. ↑ Prasłowiańszczyzna, Lechia-Polska, 1959. t. 2 s. 238.
  9. ↑ Tadeusz Milewski. Teoria, typologia i historia języka. 1993. s. 344.
  10. ↑ Język polski. t. II, 1. 1914. [w:] Język polski, t. 3-4. PAU. Komisja Językowa. 1916.
  11. ↑ Norwid jako lingwista i filolog. [w:] Studia polonistyczne. tomy 9-12. Uniwersytet im. Adama Mickiewicza (Poznań). 1981. s. 196.
  12. ↑ Adam Fałowski, Bogdan Sendero. Biesiada słowiańska. 1992. s. 46.
  13. ↑ Samuel Bogumił Linde. Słownik języka polskiego. 1808. s. 967.
  14. ↑ „The name „Tatras” appears in varius form in the oldest documents; a report of the bishopic of Prague in 1086 AD calls them „Tritri” wheres Boleslav prince of Kraków in a documents marks them in 1255 as „Tatry”. The Hungarians of the 13th and 14th century wrote „Thorchal” or „Tarczal”, also „Tutur”, „Thurthul”. Die Zipser Deutschen nannten sie „Schneegebürg” (Montes nivium).”, [w:] Radek Roubal. Tatranské doliny. 1961. s. 10, 39, 49.
  15. ↑ a b c d e Edward Passendorfer: Jak powstały Tatry. Warszawa: Wydawnictwa Geologiczne, 1971.
  16. ↑ a b c d e f g praca zbiorowa: Mapa geologiczna Tatr polskich. Skala 1:30 000. Warszawa: Wydawnictwa Geologiczne, 1979.
  17. ↑ Edward Passendorfer, Maria Turnau-Morawska: Zlepieniec koperszadzki, jego geneza i wiek. Warszawa: Przegląd Geologiczny, 1956.
  18. ↑ a b Zbigniew Kotański: Przewodnik geologiczny po Tatrach. Warszawa: Wydawnictwa Geologiczne, 1971.
  19. ↑ Zbigniew Kotański, Edward Passendorfer, Stanisław Sokołowski (red.): Przewodnik XXXII Zjazdu Polskiego Towarzystwa Geologicznego w Tatrach i na Podhalu. Warszawa: Polskie Towarzystwo Geologiczne, 1959.
  20. ↑ Jaskinie Tatr, Krakowski Klub Taternictwa Jaskiniowego [online], www.kktj.pl [dostęp 2016-10-12].
  21. ↑ Komín Adri, Mesačný tieň. [dostęp 2012-11-23]. (słow.).
  22. ↑ Władysław Szafer: Tatrzański Park Narodowy. Zakład Ochrony Przyrody PAN, 1962.
  23. ↑ Rekordowa liczba kozic w Tatrach
  24. ↑ W Zakopanem upał wszech czasów. [dostęp 2013-08-29].
  25. ↑ Klimat Tatr (dostęp: 22.09.2012).
  26. ↑ Artykuł z the Historical Brass Society Journal
  27. ↑ To były rekordowe wakacje
  28. ↑ Milion ludzi w Tatrach
  29. ↑ Tatry oblegane przez turystów. Rekord frekwencji
  30. ↑ Rekordowa liczba turystów w Tatrach. Morskie Oko oblegane
  31. ↑ Rekordowa niedziela w Dolinie Chochołowskiej, ponad 25 tys. turystów
  32. ↑ Spis szlaków [online], natatry.pl [dostęp 2016-02-06].
  33. ↑ Szlaki w Tatrach Słowackich [online], natatry.pl [dostęp 2016-02-06].
  34. ↑ Zbigniew Mirek (red.): Przyroda Tatrzańskiego Parku Narodowego.
  35. ↑ Gazeta Wyborcza, Stacja narciarska Tatry. [dostęp 21 lutego 2009]. (pol.).
  36. ↑ Dzikie Życie, marzec 2008, Nr 3/165 2008 Goryczkowa na celowniku PKL. [dostęp 21 lutego 2009]. (pol.).
  37. ↑ Gazeta Wyborcza, Słowacy zabudowują swoje Tatry. [dostęp 21 lutego 2009]. (pol.).
  38. ↑ Słowackie Tatry mogą utracić status parku narodowego
  39. ↑ „Lawinowe ABC” i punkt kontrolny w Kuźnicach. Watra.pl. [dostęp 2013-02-16].
  40. ↑ Michał Jagiełło, Wołanie w górach, 2012, ISBN 978-83-244-0188-8.

Bibliografia

  1. Zofia Radwańska-Paryska, Witold Henryk Paryski: Wielka encyklopedia tatrzańska. Poronin: Wyd. Górskie, 2004. ISBN 83-7104-009-1.
  2. Grzegorz Barczyk, Ryszard Jakubowski (red.), Adam Piechowski, Grażyna Żurawska: Bedeker tatrzański. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2000. ISBN 83-01-13184-5.
  3. Tomasz Nodzyński, Marta Cobel-Tokarska: Tatry Wysokie i Bielskie: polskie i słowackie. Warszawa: ExpressMap, 2007. ISBN 978-83-60120-88-0.
  4. Józef Nyka: Tatry polskie. Przewodnik. Wyd. XV. Latchorzew: Trawers, 2007. ISBN 978-83-60078-04-4.
  5. Tatry. Zakopane i okolice. Mapa w skali 1:27 000. Warszawa: ExpressMap Polska, 2005. ISBN 83-88112-35-X.
  6. Zbigniew Mirek (red. naukowy): Przyroda Tatrzańskiego Parku Narodowego. Kraków-Zakopane: Tatrzański Park Narodowy, 1996. ISBN 83-85832-08-4.
  7. Zbigniew Kotański, Edward Passendorfer, Stanisław Sokołowski (red.): Przewodnik XXXII Zjazdu Polskiego Towarzystwa Geologicznego w Tatrach i na Podhalu. Warszawa: Polskie Towarzystwo Geologiczne, 1959.
  8. Edward Passendorfer: Jak powstały Tatry. Warszawa: Wydawnictwa Geologiczne, 1971.
  9. Zbigniew Kotański: Przewodnik geologiczny po Tatrach. Warszawa: Wydawnictwa Geologiczne, 1971.
  10. ZJerzy Lefeld (red.): Przewodnik LI Zjazdu Polskiego Towarzystwa Geologicznego Zakopane 13-15 września 1979. Warszawa: Wydawnictwa Geologiczne, 1979.
  11. Maria Bac-Moszaszwili, Małgorzata Gąsienica Szostak: Tatry polskie. Przewodnik geologiczny dla turystów. Warszawa: Wydawnictwa Geologiczne, 1990. ISBN 83-220-0276-9.
  12. praca zbiorowa: Mapa geologiczna Tatr polskich. Skala 1:30 000. Warszawa: Wydawnictwa Geologiczne, 1979.

Linki zewnętrzne

Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Tatry&oldid=51543937”