Przejdź do zawartości

Częstochowa

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
To jest stara wersja tej strony, edytowana przez Frees (dyskusja | edycje) o 19:15, 7 kwi 2008. Może się ona znacząco różnić od aktualnej wersji.
{{{nazwa}}}
{{{nazwa oryginalna}}}
[[Plik:{{{zdjęcie}}}|240x240px|alt=Ilustracja|{{{opis zdjęcia}}}]]
{{{opis zdjęcia}}}
Herb [[Plik:{{{flaga}}}| 100x130px| alt=Flaga]]
[[Herb {{{dopełniacz nazwy}}}|Herb]] [[Flaga {{{dopełniacz nazwy}}}|Flaga]]
Dewiza: Częstochowa to dobre miasto
Państwo {{{państwo}}}
Zarządzający

Prezydent

Powierzchnia

160 [1] km²

Populacja (2005)
• liczba ludności
• gęstość


{{{liczba ludności}}}
{{{gęstość zaludnienia}}} os./km²

Nr kierunkowy

{{{numer kierunkowy}}}

Kod pocztowy

{{{kod pocztowy}}}

Tablice rejestracyjne

{{{tablice rejestracyjne}}}

Położenie na mapie brak
Mapa konturowa brak
Brak mapy: {{państwo dane {{{państwo}}} | mapa/core | wariant = {{{państwo}}} }}
Brak współrzędnych
Nieprawidłowe parametry: {{{{współrzędne}}}}
Położenie na mapie świata
Mapa konturowa świata
Brak współrzędnych
Nieprawidłowe parametry: {{{{współrzędne}}}}
Nieprawidłowe parametry: {{{{współrzędne}}}|type:landmark}
[[commons:{{{commons}}}|Multimedia w Wikimedia Commons]]
Wiadomości w Wikinews
Informacje w Wikipodróżach
Strona internetowa

Częstochowa (niem. Tschenstochau, rus. Ченстохова, hebr. צ'נסטוחובה) (wymowa - odsłuchaj, info) - miasto w południowej Polsce, miasto na prawach powiatu (powiat grodzki) w województwie śląskim, stolica powiatu ziemskiego częstochowskiego.

Częstochowa jest położona nad rzeką Wartą, w północnej części Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej. Chociaż historycznie należy do Małopolski, po reformie administracyjnej w 1999 roku włączona została do województwa śląskiego.

Jest to 12 miasto w Polsce pod względem zajmowanej powierzchni i 13 pod względem liczby ludności. W mieście znajduje się kościół i klasztor na Jasnej Górze z uważanym za cudowny obrazem Matki Boskiej Częstochowskiej - główny ośrodek kultu maryjnego w Polsce. Z tego powodu Częstochowa uznawana jest przez wielu za duchową stolicę Polski.

Dane statystyczne

Liczba mieszkańców (2007): 245 030[1].

Struktura zawodowa ludności (2004):

  • ludność w wieku przedprodukcyjnym: 18,1%
  • ludność w wieku produkcyjnym: 65,3%
  • ludność w wieku poprodukcyjnym: 16,6%

Powierzchnia Częstochowy: 160 km²[1].

Źródło: strona urzędu miasta Częstochowy.[3]

Środowisko naturalne

Częstochowa leży na granicy dwóch Wyżyn: Śląskiej i Krakowsko-Częstochowskiej. Terytorium miasta jest zróżnicowane geologicznie (wierzchnia część to osady polodowcowe: żwiry, piaski, gliny, zaś głębsza to wapienie z okresu górnej jury).

Rzeki

Nazwa rzeki % długości rzeki na terenie miasta do długości całkowitej
Białka 38%
Brzezinka 63%
Gorzelanka 26%
Konopka 46%
Kucelinka 100%
Sobuczyna 49%
Stradomka 47%
Warta 1,9%

Historia

Matka Boska Częstochowska
Plik:Mapa1839CZEWA.png
Mapa z 1839, zaznaczona Częstochówka, Częstochowa i Nowa Częstochowa
Ratusz w Częstochowie na początku XX wieku
Pomnik cara Aleksandra II, który stał przed Jasną Górą w latach 1889-1917

Częstochowa powstała w XI wieku. Pierwsza wzmianka pochodzi z 1220. Nazwa wywodzi się od słowiańskiego imienia Częstoch. W latach 1370-1393 Częstochowa stanowiła lenno Władysława Opolczyka, który w 1382 ufundował klasztor paulinów. Prawa miejskie nadano w 1356, a w 1502 miała miejsce lokacja na prawie magdeburskim.

Klasztor w XVII wieku uczyniono twierdzą, która stawiła opór wojskom szwedzkim podczas potopu w 1655. Współczesne badania historyczne, wskazują, że opisy obrony klasztoru z Potopu Henryka Sienkiewicza nie mają wiele wspólnego z faktycznym przebiegiem tego oporu. Liczne najazdy, pożary i plądrowania doprowadziły jednak do upadku miasta. Podczas konfederacji barskiej okolice Częstochowy były jednym z głównych miejsc oporu wojsk konfederackich. Po II rozbiorze Polski znalazła się w departamencie kaliskim Prus Południowych. Po 1807 znalazła się w departamencie kaliskim Księstwa Warszawskiego, od 1815 w województwie kaliskim Królestwa Polskiego. Początkowo istniały Stara Częstochowa i Częstochówka (prawa miejskie od 1717 jako Nowa Częstochowa), które zostały połączone 19 sierpnia 1826. W 1819 został wytyczony przez inżyniera wojskowego Jana Bernharda najważniejszy trakt miejski – Aleja Panny Maryi (obecnie Aleja Najświętszej Maryi Panny).

W związku z położeniem przy kolei warszawsko-wiedeńskiej (od 17 listopada 1846), obecnością złóż rud żelaza (obecnie nie eksploatowane), pokładów wapienia oraz czystych i obfitych w wodę rzek od roku 1870 zaczął w Częstochowie rozwijać się przemysł - metalowy (Huta Częstochowa, której budowę zainicjował Bernard Hantke), włókienniczy i papierniczy. W 1903 Częstochowa uzyskała kolejowe połączenie z Herbami, a w 1911 z Kielcami. W 1909 w mieście odbyła się wielka Wystawa Rolniczo-Przemysłowa.

Podczas I wojny światowej Częstochowa bez walk 3 sierpnia 1914 została zajęta przez wojska niemieckie. W pierwszych dniach okupacji dokonano mordów w dzielnicy podjasnogórskiej, nałożono na miasto kontrybucje i skazano na deportację do Niemiec wielu mieszkańców. W czasie wojny miasto po raz pierwszy w historii uzyskało samorząd miejski. Częstochowa została wyzwolona 11 listopada 1918, kiedy to oddziały POW i Straży Obywatelskiej przystąpiły do rozbrajania wycofujących się Niemców. Następnego dnia przemaszerowały częstochowskimi Alejami trzy kompanie Wojska Polskiego pod dowództwem kpt. Ludwikowskiego. Jasna Góra od 26 kwietnia 1915 do 4 listopada 1918 stanowiła enklawę pod okupacją austro-węgierską. W okresie wojny polsko-bolszewickiej po załamaniu się polskiej ofensywy na Kijów w 1920 Częstochowa musiała zakwaterować i wyżywić rząd ukraiński Semena Petlury wraz z dwoma tysiącami uchodźców. Jednak miasto nie było w stanie pomieścić i utrzymać wszystkich uchodźców, co wywołało protesty mieszkańców. W 1921 większość z nich wyjechała z miasta. Ponadto w okresie powstań śląskich Częstochowa była głównym ośrodkiem pomocy dla powstańców. W mieście organizowano zbiórki pieniędzy i lekarstw, a także punkty werbunku ochotników.

W okresie dwudziestolecia międzywojennego lokalny przemysł podupadł. Od 1925 w Częstochowie mieści się siedziba biskupstwa (od 1992 arcybiskupstwa). Ze względu na rozwój rzemiosła, zwłaszcza pamiątkarskiego, była nazywana "małą Norymbergą". W 1939 Częstochowa liczyła już 138 tys. mieszkańców, co plasowało ją na 8 miejscu pod względem największych miast Polski.

Podczas II wojny światowej tereny leżące na zachód i południe od Częstochowy zostały włączone do Rzeszy, natomiast samo miasto stało się częścią Generalnego Gubernatorstwa i nosiło nazwę Tschenstochau. Niemcy wkroczyli do miasta 3 września 1939 i już następnego dnia dokonali mordów, które do historii przeszły pod nazwą "krwawego poniedziałku". W 1940, w ramach akcji AB, dokonano eksterminacji umysłowych elit miasta. Ponad 40 tys. Żydów znalazło się w częstochowskim getcie i w większości zostało zamordowanych przez nazistowskich żołnierzy. W mieście istniał stalag 367 przeznaczony dla radzieckich i włoskich jeńców wojennych. Po upadku powstania warszawskiego Częstochowa była stolicą Polskiego Państwa Podziemnego. W czasie wojny i bezpośrednio po niej w rejonie Częstochowy działały silne oddziały partyzanckie niepodległościowego podziemia. Do najsłynniejszych akcji z tego okresu należy przeprowadzone 20 kwietnia 1943 uderzenie na niemiecki Bank Emisyjny (obecnie siedziba Banku Śląskiego w Alejach) dokonane przez oddziały "Stepa" i "Zagłoby" Narodowych Sił Zbrojnych wraz z Armią Krajową. 16 stycznia 1945, bez walk, Częstochowę opuścił garnizon niemiecki, a miasto zostało zajęte przez sowieckie oddziały mjr. Siemiona Chochriakowa.

W okresie Polski Ludowej szybka rozbudowa huty, która zyskała imię Bolesława Bieruta (po 1989 r. wróciła do pierwotnej - Huta Częstochowa), spowodowała dynamiczny rozwój miasta. Zainstalowano w nim siedzibę ogólnopolskiego Zjednoczenia Kopalnictwa Rud Żelaza. W latach 1946-1950 Częstochowa wchodziła (podobnie jak w okresie międzywojennym) w skład województwa kieleckiego, w latach 1950-1975 województwa katowickiego, a w latach 1975-1998 była stolicą województwa częstochowskiego.

Jan Paweł II odwiedził Częstochowę sześciokrotnie: w latach 1979, 1983, 1987, 1991, 1997 i 1999. 15 sierpnia 1991 odprawiona z jego udziałem msza św. (kończąca VI Światowe Dni Młodzieży) zgromadziła 1,5 mln wiernych, a papież od władz miasta otrzymał klucz do jego bram oraz tytuł Honorowego Obywatela (Częstochowa była pierwszym miastem na świecie, od którego przyjął takie wyróżnienie). 26 maja 2006 z wizytą przybył jego następca - Benedykt XVI.

Jako pierwsze miasto w Europie Środkowo-Wschodniej Częstochowa otrzymała Honorową Flagę Rady Europy (1993) oraz główną nagrodę tej organizacji - Prix de l'Europe (1998) - za działania na rzecz integracji europejskiej i rozwój współpracy z samorządami miast europejskich. Kontrowersyjny przebieg miała reforma administracyjna w 1999 roku w wyniku której Częstochowa, należąca historycznie do Małopolski, znalazła się w województwie śląskim. Część lokalnych polityków wspierała wtedy utworzenie - wraz z Kielcami, a być może i Radomiem - województwa staropolskiego.

Podział administracyjny miasta

Dzielnice Częstochowy:

Zabytki, atrakcje turystyczne i ruch pątniczy

Jasna Góra nocą
Kościół pw. św. Jakuba Apostoła, widok od Alei NMP

Turystyka w Częstochowie związana jest głównie z ruchem pielgrzymkowym do obrazu Matki Boskiej Częstochowskiej na Jasnej Górze. Sam zespół klasztorny pozostaje zarazem największym, najbardziej prestiżowym i najczęściej odwiedzanym z częstochowskich zabytków.

Częstochowę w 2005 odwiedziło 4,5 mln pielgrzymów, z czego ponad 165 tysięcy przybyło pieszo (dane z biura prasowego Jasnej Góry).

Ciekawa jest także pozostała zabudowa sakralna Częstochowy:

Szczególnie ważnym zabytkiem o charakterze religijnym jest cmentarz żydowski w dzielnicy Zawodzie.

Interesująca jest także XIX-wieczna zabudowa ulicy 7 Kamienic oraz rezerwat archeologiczny kultury łużyckiej w dzielnicy Raków.

Działalność muzealną prowadzi głównie Jasna Góra i Muzeum Częstochowskie. Do pozostałych instytucji muzealnych Częstochowy należą:

Wycieczki po Częstochowie łączone są często ze zwiedzaniem Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej.

Szlaki turystyczne

W mieście rozpoczynają bieg szlaki:

Komunikacja

Plac Rady Europy i dworzec Częstochowa Osobowa
Droga krajowa nr 1 w częstochowskiej dzielnicy Ostatni Grosz

Częstochowę przecina umożliwiająca komunikację samochodową z największymi miastami Polski sieć dróg krajowych:

Sieć uzupełniają drogi wojewódzkie:

W przyszłości przez północne i zachodnie obrzeża miasta przebiegać będzie autostrada A1. Przez miasto przebiegają linie kolejowe: Lubliniec-Kielce (tzw. Kolej lubliniecko-kielecka) oraz Warszawa Centralna-Katowice (dawna kolej warszawsko-wiedeńska) wraz z odgałęzieniem do stacji Chorzew Siemkowice, które łączy miasto z magistralą węglową.

Pasażerska komunikacja kolejowa obsługiwana jest przez stacje Częstochowa Gnaszyn, Częstochowa Raków, Częstochowa Stradom, Częstochowa Aniołów oraz w największym stopniu przez nowoczesny - otwarty po przebudowie w 1996 - dworzec Częstochowa Osobowa (dawniej Częstochowa Główna) mieszczący się w samym centrum miasta (między al. Wolności a ul. J. Piłsudskiego).

Przy al. Wolności znajduje się także dworzec PKS.

Zobacz też: Ulice i place Częstochowy.

Komunikacja miejska

Komunikację miejską i podmiejską obsługuje głównie Miejskie Przedsiębiorstwo Komunikacyjne w Częstochowie Sp. z o.o. Prowadzi ono przewóz na dwóch liniach tramwajowych (kursujących na 2 trasach) oraz 34 autobusowych obejmujących swoim zasięgiem właściwie większość miasta oraz niektóre pobliskie miejscowości (linie podmiejskie).

Rzadko spotykaną w innych miastach praktyką jest kontrola biletów dokonywana przez kierowców autobusów na mniejszych przystankach. Pasażerów autobusów obowiązywała zasada wsiadania przednimi drzwiami, ale przestała po wprowadzeniu biletu elektronicznego. Nocną komunikację miejską obsługują jedynie tramwaje.

Na trasie Lisiniec-Zawodzie usługi przewozowe busikami oferuje firma Mazan-Bus. Bus Express obsługuje trasę z ul. Makuszyńskiego do dzielnicy Mirów.

Darmową komunikację do hipermarketów Tesco i Auchan zapewnia firma Biesy.

Przejazdy na terenie miasta oferuje także PKS Częstochowa, jak również GZK Rędziny, a także PKP (wszystkie dworce oferują komunikację osobową.

Komunikacja lotnicza

W mieście nie ma czynnego lotniska komunikacyjnego. Najbliższy port lotniczy znajduje się w Pyrzowicach (około 60 km, czas przejazdu samochodem osobowym około 45 minut).

W 1983 przez jeden sezon Polskie Linie Lotnicze LOT oferowały połączenia z lotniska w gminie Rudniki, oddalonego od centrum miasta o zaledwie 15km. Lotnisko to obecnie jest lotniskiem powojskowym w prywatnych rękach, z zastosowaniem sportowym (na części jego terenu operuje Aeroklub Częstochowski). Choć istnieje możliwość lądowania przez małe samoloty prywatne, jednak nie jest przystosowane do obsługi dużych samolotów. Posiada zaniedbaną betonową drogę startową (2000 x 60 m). Wieloletnie zamierzenia włodarzy miasta przeistoczenia lotniska w pasażerskie lub towarowe dotychczas nie zaowocowały wsparciem finansowym z żadnego źródła, lub nawet uregulowaniem prawnym jego statusu po myśli samorządowców[4].

Kultura

Plik:FilharmoniaCzestochowa.JPG
Gmach Filharmonii Częstochowskiej

Do najważniejszych instytucji kulturalnych Częstochowy należy Filharmonia i Teatr im. Adama Mickiewicza. Z kulturalną działalnością związany jest także Ośrodek Promocji Kultury "Gaude Mater", który jest głównym organizatorem Międzynarodowego Festiwalu Muzyki Sakralnej "Gaude Mater". Spektakle i inne imprezy kulturalne odbywają się także w Teatrze From Poland.

W mieście działa także od 1991 kino studyjne Ośrodka Kultury Filmowej, a także - po kilkuletniej przerwie, uruchomione w grudniu 2004 roku - kino Cinema City Wolność.

Na terenie Częstochowy działają również prężnie liczne chóry żeńskie, męskie oraz mieszane. Najstarszym jest Rzemieślniczy Chór Męski "Pochodnia". Do innych należą: Chór Akademicki Politechniki Częstochowskiej "Collegium Cantorum" oraz Chór Archikatedry pw. Św. Rodziny "Basilica Cantans". Chóry te zdobywały liczne nagrody na festiwalach krajowych oraz zagranicznych.

Budynek Teatru im. Adama Mickiewicza

Miejska Galeria Sztuki zajmuje się wystawianiem malarstwa, rzeźby, grafik i fotografii - kładąc szczególny nacisk na dzieła współczesne. Szczególnie znana jest wystawa prac Zdzisława Beksińskiego, która w 2006 roku przekształciła się w stałe Muzeum Zdzisława Beksińskiego. Wystawianiem i kolekcjonowaniem dzieł plastycznych zajmuje się również Muzeum Częstochowskie oraz szereg małych prywatnych galerii, m.in. Muzeum Wyobraźni Tomasza Sętowskiego i Galeria Lonty Petry.

Nietypowym pomysłem jest organizowana od 2004 Noc kulturalna, której celem jest zachęcenie mieszkańców Częstochowy do uczestnictwa w imprezach kulturalnych.

W Częstochowie działa Państwowe Liceum Sztuk Plastycznych im. Jacka Malczewskiego oraz Zespół Szkół Muzycznych im. Marcina Żebrowskiego. Na terenie miasta istnieje także kilka ognisk muzycznych dla dzieci i młodzieży oraz Społeczna Szkoła Baletowa.

Prężną działalność prowadzi Młodzieżowy Dom Kultury oraz Regionalny Ośrodek Kultury, organizujący wiele cyklicznych imprez, m.in. Ogólnopolski Konkurs Poetycki im. Haliny Poświatowskiej.

Edukacja

Uczelnie wyższe

Akademia im. Jana Długosza w Częstochowie, Wydział Pedagogiczny

Szkoły średnie

Szkoły policealne

Towarzystwa naukowe

Sport

Mecz III ligi - Raków Cz-wa - Chrobry Głogów
Częstochowscy Rugbiści przed turniejem Rugby 7 w Sochaczewie

Media

W Częstochowie codziennie ukazuje się lokalny dodatek Gazety Wyborczej (od 1991) oraz Życie Częstochowskie, kontynuacja Życia Częstochowy, wychodzącej od 1947 mutacji Życia Warszawy. Co tydzień wydawane są Gazeta Częstochowska (od 1956) oraz Częstochowski Tygodnik Regionalny "7 Dni". W mieście ukazują się ponadto: ogólnopolski tygodnik katolicki "Niedziela", kilka pism kulturalnych (m.in.: kwartalnik "Aleje 3", "Bulion") oraz "Ziemia Częstochowska". Znajduje się też tu oddział "Dziennika Zachodniego".

W eterze nadają: Radio C. (należące do sieci Złote Przeboje), Radio Jasna Góra oraz Archidiecezjalna Katolicka Rozgłośnia Radiowa "Fiat". Swoje studio lokalne w Częstochowie ma Polskie Radio Katowice. W latach 1995-2001 w mieście lokalną redakcję posiadało radio RMF FM. W 2006 stacja RMF MAXXX (emitująca w tzw. rozszczepieniach lokalnych wiadomości z Częstochowy) zastąpiła istniejące od 1995 miejscowe Radio Fon. Istnieje też rozgłośnia internetowa radiomarconi.pl

Częstochowa nie posiada telewizji z prawdziwego zdarzenia. Mieszkańcy dzielnicy Tysiąclecie mają dostęp do miejskiej telewizji Orion. W mieście istnieje ponadto lokalna redakcja TVP Katowice.

W internecie działa kilka miejskich portali informacyjnych:

  • czewka.pl
  • 3aleje.info
  • czestochowskie.pl
  • czestochowiak.pl
  • clubbing.czest.pl
  • czestochowa.simis.pl
  • czestochowa.pl
  • czestochowaonline.pl
  • czestochowa.wita.pl
  • kierunekczestochowa.pl
  • czestochowaforum.pl
  • komentarze i opinie mieszkańców - czestochowaforum.pl
  • telewizja internetowa - zmiasta.pl
  • forum dyskusyjne - forumczestochowa.pl
  • portal branżowy - wizytownik.info
  • sport w Częstochowie - sport.czest.pl
  • piłka nożna w regionie częstochowskim - astar.czest.pl

Kościoły i chrześcijańskie związki wyznaniowe na terenie miasta

Krzyż, symbol chrześcijaństwa

Znane osoby związane z Częstochową

 Z tym tematem związana jest kategoria: Ludzie związani z Częstochową.

Parlamentarzyści

W wyborach parlamentarnych 2007 w okręgu częstochowskim (Częstochowa oraz powiaty: częstochowski, lubliniecki, myszkowski, kłobucki) wybrani zostali:

do Sejmu VI kadencji:

do Senatu VI:

Panorama miasta

Widok z wieży Jasnej Góry na wschodnią część miasta. Na pierwszym planie Aleja NMP
Widok z wieży Jasnej Góry na wschodnią część miasta. Na pierwszym planie Aleja NMP

Zobacz też

Linki zewnętrzne

Szablon:Linki do map Polski

Literatura

  • Juliusz Braun, Częstochowa. Urbanistyka i architektura, Warszawa 1977.
  • Częstochowa dla każdego, pod red. Jacentego Dędka i Janusza Pawlikowskiego, Katowice-Częstochowa 1999.
  • Częstochowa. Dzieje miasta i klasztoru jasnogórskiego. Tom 1. Okres staropolski, pod red. Feliksa Kiryka, Częstochowa 2002.
  • Częstochowa. Dzieje miasta i klasztoru jasnogórskiego w okresie niewoli 1793-1918. Tom 2, pod red. Ryszarda Kołodziejczyka, Częstochowa 2005.
  • Częstochowa. Dzieje miasta i klasztoru jasnogórskiego. Tom 3. W czasach Polski Odrodzonej i drugiej wojny światowej 1918-1945, pod red. Ryszarda Szweda, Częstochowa 2006.
  • Czesław Gurtman "Mocny", Armia Krajowa walczy w Częstochowie i w okolicy. Wspomnienia, Częstochowa 1996.
  • Dzieje Częstochowy od zarania do czasów współczesnych, pod red. Stefana Krakowskiego, Katowice 1964.
  • Katalog zabytków sztuki w Polsce. Seria Nowa. Tom VI. Miasto Częstochowa. Część 1. Stare i Nowe Miasto, Częstochówka i przedmieścia, pod red. Zofii Rozanow i Ewy Smulikowskiej, Warszawa 1995.
  • Stefan Krakowski, Stara Częstochowa. Studia nad genezą, ustrojem i strukturą ludnościową i gospodarczą Częstochowy 1220-1655, Częstochowa 1948.
  • Jan Pietrzykowski, Cień swastyki nad Jasną Górą, Katowice 1985. (i inne publikacje tegoż)
  • Stanisław Rybicki, Pod znakiem lwa i kruka. Fragmenty wspomnień z lat okupacji, Warszawa 1965.
  • Bogdan Snoch, Mała encyklopedia Częstochowy, Częstochowa 2002.
  • Dominika Maria Szczupakowska, Odpis pamiętnika, Szczecin 1994.
  • Z dziejów Żydów w Częstochowie, pod red. Zbigniewa Jakubowskiego, Częstochowa 2002.
  1. ↑ a b c d e Powierzchnia i ludność w przekroju terytorialnym w 2007. (GUS), [1]
  2. ↑ KAMIENIEC PODOLSKI – CZĘSTOCHOWA [2]
  3. ↑ Dane statystyczne. (pol.).
  4. ↑ Marek Mamoń: "Niewielkie szanse na odzyskanie lotniska", Gazeta.pl, 10 października 2006. Link sprawdzony 2008-01-28.
Województwo śląskie
Miasta na prawach powiatu
Powiaty
Inne zagadnienia

Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Częstochowa&oldid=12049190”