Rzym

Panorama Rzymu z północnego wschodu na południe, zrobiona z kopuły Bazyliki świętego Piotra

Rzym

Roma

Herb Herb Flaga
Państwo	Włochy
Region	Lacjum
Burmistrz	Ignazio Marino
Powierzchnia	1285,306 km²
Wysokość	37 m n.p.m.
Populacja (2011) • liczba ludności • gęstość	2 777 979 2161 os./km²
Nr kierunkowy	+39-06
Kod pocztowy	00100 i 00121-00199
Tablice rejestracyjne	RM
Położenie na mapie Włoch Brak współrzędnych Nieprawidłowe parametry: {{{{współrzędne}}}}
Nieprawidłowe parametry: {{{{współrzędne}}}|type:city}
Strona internetowa

{{Miejscowość infobox}} Sugerowane pola (wstaw w kodzie): | współrzędne = Nieznane pola: "sekundN", "sekundE", "stopniN", "stopniE", "minutE" oraz "minutN".

Rzym (wł., łac. Roma) – stolica i największe miasto Włoch, położone w środkowej części kraju w otoczeniu wzgórz, nad Tybrem, ośrodek administracyjny i polityczny (siedziba prezydenta, ministerstw i urzędów); stolica i główne miasto regionu administracyjno-historycznego Lacjum. Obszar administracyjny 1523 km², liczba ludności 2 748 809 (zespół miejski ok. 3 800 000).

Miasto położone w środkowych Włoszech, nad rzeką Tyber, w jej dolnym biegu, na wyżynnym, wapiennym obszarze niedaleko wybrzeża morskiego. Stolica kraju i siedziba najważniejszych instytucji życia politycznego i gospodarczego; drugi po Mediolanie ośrodek finansowy i gospodarczy państwa (ważny ośrodek przemysłu samochodowego, elektrotechnicznego, włókienniczego, spożywczego i innych). Wielki węzeł komunikacji lotniczej (2 porty lotnicze: Fiumicino oraz Ciampino), kolejowej (dworzec Termini) i drogowej. Rzym posiada także metro (obecnie 2 linie, trzecia aktualnie w budowie). Światowy ośrodek turystyczny z bardzo bogatymi zabytkami starożytności i średniowiecza (kościoły, bazyliki, Koloseum, pałace, akwedukty, fontanny i wiele innych budowli), niezwykle bogate muzea, nowoczesne osiedla mieszkaniowe na przedmieściach.

Siedziba licznych banków, tereny wystawowe (dzielnica EUR); domy generalne zakonów i zgromadzeń zakonnych. W 1960 roku organizował Letnie Igrzyska Olimpijskie. Corocznie odwiedzany przez kilkanaście milionów turystów.

W granicach Rzymu, na prawym brzegu Tybru, leży miasto-państwo Watykan, będący enklawą na terytorium państwowym Włoch.

Historia

Historia miasta w starożytności

Rzym powstał w epoce żelaza, jako osada Latynów, usytuowana na szczycie Palatynu. Jego mieszkańcy byli prostymi pasterzami owiec (około 800-750 p.n.e.). Z czasem zajęli się rzemiosłem i handlem z sąsiadami (bogactwo Rzymu pochodziło ze sprzedaży soli wydobywanej w solankach u ujścia Tybru). Ludności zaczęło przybywać i zasiedlono Eskwilin i Kapitol. Według tradycji, przekazanej nam przez Liwiusza, Rzym założył Romulus 21 kwietnia 753 p.n.e. i został jego pierwszym królem. Od tej daty liczona była historia miasta – „Ab urbe cóndita” lub A.U.C. (od założenia miasta, zobacz też kalendarz rzymski).

Wedle legendy wkrótce po założeniu miasta Rzymianie z powodu braku kobiet w mieście postanowili je zdobyć, napadając osadę sąsiednich Sabinów, położoną na wzgórzu Kwirynale. Zuchwały plan porwania Sabinek powiódł się. Gdy Sabinowie próbowali odbić kobiety, te namówiły ich do zawarcia rozejmu, a potem sojuszu z Rzymianami (zobacz: porwanie Sabinek). W rzeczywistości między Rzymianami i Sabinami faktycznie musiało dojść do unii około połowy VIII w. p.n.e..

Po śmierci Romulusa panowało kolejno sześciu królów. Tradycja podaje, że byli to: Numa Pompiliusz, Tullus Hostiliusz, Ankus Marcjusz, Tarkwiniusz Stary, Serwiusz Tuliusz i Tarkwiniusz Pyszny.

Łuk triumfalny Konstantyna Wielkiego

Numa Pompiliusz (około 715-673 p.n.e.) w czasie swego panowania miał wprowadzić m.in. kult Westy, a Ankus Marcjusz (642-617 p.n.e.) rozszerzył terytorium Rzymu aż do wybrzeży Morza Tyrreńskiego. Tradycja wydaje się jednak nieprawdziwa, gdyż siedmiu królów stanowiących w rzeczywistości sześć pokoleń (Tarkwiniusz Pyszny był synem Tarkwiniusza Starego) panowało przez ok. 225 lat. Społeczeństwo w tym czasie dzieliło się na dwie podstawowe grupy: patrycjuszy, należących do arystokracji i plebejuszy, którzy byli wolnymi obywatelami, ale nie mieli prawa do współudziału w administrowaniu miastem.

Patrycjusze byli prawdopodobnie potomkami Latynów, nazywano ich (łac.) patres. Tworzyli wspólnotę etniczną i religijną, to znaczy byli zorganizowani w szczepy (łac. gentes), które brały udział w tych samych kultach, a ich dzieci żeniły się i handlowały między sobą. Plebejusze natomiast pochodzili prawdopodobnie od Sabinów lub też był to element napływowy. Między patrycjuszami i plebejuszami mogły zachodzić relacje tylko jednego typu – klientelistycznego, co znaczyło, że plebejusz zostawał klientem, podporządkowując się którejś z rodzin patrycjuszowskich i w zamian otrzymywał protekcję prawną i ekonomiczną.

Panteon

W takim układzie przywódcy klanów (łac. patres gentium) byli wielkimi właścicielami ziemskimi, tworzącymi potężną oligarchię, podczas gdy plebejusze składali się z robotników najemnych, drobnych handlarzy, rzemieślników i właścicieli niewielkich poletek. Patrycjusze byli podzieleni na kurie, a jednostką podziału administracyjnego była tribus. Początkowo w Rzymie było ich trzy (Ramnes, Tities i Luceres). Rzymianie byli podzieleni także na 30 kurii. Tylko patrycjusze mieli obowiązek służby wojskowej. Każda kuria wystawiała 100 ludzi zbrojnych, a każda tribus 100 konnych.

Wnętrze Panteonu

W pewnym momencie władzę w mieście zdobyli Etruskowie, prawdopodobnie około 616 p.n.e. Najprawdopodobniej trzech ostatnich rzymskich królów było pochodzenia etruskiego. Około 565 p.n.e. zostały zbudowane pierwsze mury dookoła miasta.

Ostatni z dynastii Tarkwiniuszy z przydomkiem Pyszny (łac. Superbus) został wygnany przez mieszkańców w 508 p.n.e. za okrucieństwo, tyranię i despotyzm. Rozczarowani władzą królów Rzymianie wprowadzili ustrój republikański (zobacz: Republika rzymska).

Około roku 450 p.n.e. ogłoszono „Prawa XII tablic”. W 390 p.n.e. Rzym przeżył najazd Galów, czyli Celtów. Po tym wypadku zdecydowano się wybudować nowe mury obronne, które zaczęto wznosić w 378 p.n.e. (Mury Serwiańskie). W 312 p.n.e. rozpoczęto budowę pierwszej drogi rzymskiej via Appia i pierwszego akweduktu. W 293 p.n.e. został wprowadzony w Rzymie kult Eskulapa. W 289 p.n.e. założona została mennica w mieście w pobliżu świątyni Junony Moneta (Pamiętającej) – stąd nazwa pieniądza metalowego. W 264 p.n.e. odbyły się pierwsze igrzyska gladiatorów. W 220 p.n.e. została zbudowana via Flaminia, która łączyła Rzym z Adriatykiem.

Bazylika św. Piotra

Starożytny Rzym położony był na wzgórzach (collis, mons). Na północy wznosiło się wzgórze Pincius, na którym znajdowały się słynne ogrody Lukullusa (założone ok. 60 p.n.e.) i Salustiusza (powstałe po 45 p.n.e.). W 49 n.e. za panowania Klaudiusza wzgórze zwane Collis Hortulorum zostało włączone w obręb murów Rzymu. Obok położone było wzgórze Kwirynał ze świątynią Kwirynusa, świątynią Słońca wzniesioną przez Aureliana i świątynią Flawiuszów wzniesioną przez Domicjana. Kwirynał był dzielnicą willi i pałaców. Na wzgórzu Wiminał cesarz Dioklecjan zbudował termy. Wzgórze Eskwilin zajmowały min. ogrody Mecenasa, Dom Złoty Nerona, Portyk Liwii (Oktawian August), termy (Tytusa i Trajana), łuk triumfalny (Galienus), akwedukty Klaudiusza. Na wzgórzu Celius w V w.n.e. Petroniusz Maksymus zbudował nowe forum. Palatyn był siedzibą Romulusa (Roma Quadrata), a potem dzielnicą najbogatszych rzymian i cesarskich pałaców. Wzgórze Kapitol było centrum religijnym Rzymu. Tu znajdowały się świątynia Jowisza Kapitolińskiego z końca VI w. p.n.e., gdzie przechowywano księgi sybillińskie, świątynia Junony i świątynia Minerwy. Wzgórze Awentyn zajmowała najbiedniejsza dzielnica Rzymu. Na Awentynie znajdowały się świątynie: Cerery, Libera i Libery, później także świątynia Minerwy, opiekunki rzemieślników, oraz archiwum gminy plebejskiej. Na prawym brzegu Tybru wznosiło się wzgórze Janikulum, które pozostawało poza murami miejskimi, dopiero w III w. n.e. cesarze Aurelian i Probus otoczyli część Janikulum murami.

Ludność wiejska, której ziemie zdewastował Hannibal w 219 p.n.e., masowo przenosiła się do miasta, za nimi podążyli niewolnicy i wyzwoleńcy. Ludność Rzymu szybko podniosła się do ponad pół miliona. Imigrantom nie brakowało pracy, miasto się rozbudowywało, konstruowano drogi, akwedukty, targowiska i świątynie. A wszystko to z podatków, które napływały z prowincji. W 167 p.n.e. została sprowadzona do Rzymu biblioteka Perseusza króla Macedonii, a w 161 p.n.e. zostali wysiedleni z miasta greccy filozofowie. W 142 p.n.e. powstał pierwszy kamienny most na Tybrze. W okresie cesarstwa brzegi Tybru były połączone mostami: Fabrycjusza, Agryppy, Aureliusza, Cestiusza, Emiliusza i Probusa. W 46 p.n.e. została przeprowadzona (z inicjatywy Cezara) przez Sosigenesa reforma kalendarza rzymskiego.

W I w. p.n.e. armia rzymska, która była bardziej wierna swym dowódcom niż politykom, stworzyła okazję takim ludziom jak Gajusz Mariusz, Sulla, Pompejusz i Cezar, by mogli sięgnąć po władzę. W 44 p.n.e. Gajusz Juliusz Cezar, obaliwszy rządy Senatu, proklamował się dyktatorem permanentnym i miesiąc później zapłacił za to życiem. Przez 17 lat trwała wojna domowa, a w 27 p.n.e. August został pierwszym cesarzem.

Koloseum

Cesarstwo rzymskie

W 59 roku n.e. cesarz Neron zorganizował igrzyska wzorowane na greckich. W 64 wybucha w Rzymie wielki pożar. Rozpoczyna się odbudowa miasta, które staje się jeszcze piękniejsze niż wcześniej. W 72 rozpoczęto budowę Koloseum, w 125 Panteon, a w 216 zostają ukończone Termy Karakalli. Imperium do tego czasu rozrosło się do gigantycznych rozmiarów. W 212 otrzymują obywatelstwo rzymskie wszyscy jego mieszkańcy. W 247 celebrowano pierwsze tysiąclecie Rzymu. W latach 70. III w n.e. zbudowano nowe mury miasta zwane Murami Aureliana.

Do najstarszych części miasta należą:

• Forum Romanum
• Forum Boarium
• Pole Marsowe
• Via Appia

W roku 330 cesarz Konstantyn Wielki przeniósł stolicę Cesarstwa rzymskiego do Konstantynopola. W 395 roku nastąpił podział na cesarstwo wschodniorzymskie ze stolicą w Konstantynopolu i cesarstwo zachodniorzymskie ze stolicą w Mediolanie, a potem w Rawennie. Od tego czasu rola Rzymu ulegała dalszej marginalizacji. Miasto zostało zdobyte przez Wizygotów pod wodzą Alaryka w 410 r. i przez północnoafrykańskich Wandalów w 455 roku. Za symboliczną datę upadku cesarstwa przyjmuje się r. 476.

Średniowiecze

Po upadku zbudowanego przez Rzymian imperium, miasto, razem z resztą Italii, przechodziło z rąk do rąk. W 500 roku dla upamiętnienia wizyty Teodoryka Wielkiego zorganizowano ostatni adventus, czyli uroczysty ceremoniał rzymski, realizowany z okazji przybycia cesarza do miasta. W 546 roku Rzym zdobył król Ostrogotów Totila, zaś później na ponad 200 lat znalazło się pod panowaniem Cesarstwa Bizantyjskiego. W połowie VIII w. stał się stolicą Państwa Kościelnego i siedzibą papieży W 846 roku Bazylika św. Piotra została ograbiona przez arabskich piratów, w związku z czym papież Leon IV nakazał zbudować wokół niej mury obronne.

W VIII w. stał się stolicą Państwa Kościelnego i siedzibą papieży. W średniowieczu zależność od papiestwa była silniejsza bądź słabsza, siedziba papiestwa była też wielokrotnie przenoszona, m.in. do Awinionu.

Historia nowożytna Rzymu

W 1527 Rzym zostaje splądrowany przez wojska niemieckie i hiszpańskie pod wodza cesarza Karola V. W latach 1809-1814 wcielony przez Napoleona I do Francji, następnie ponownie pod władzą papieży. Wreszcie w 1871 stał się stolicą zjednoczonych Włoch. W 1929 traktaty laterańskie między papiestwem a rządem Królestwa Włoch ustanowiły odrębność Państwa Watykańskiego, uznając jego niezależność i niepodległość.

Znane miejsca w Rzymie

Fontanna di Trevi

System informacji komunikacji miejskiej w Rzymie

Fontanna, il Vittoriano

Ulica Adama Mickiewicza w Rzymie

Aleja Marszałka Piłsudskiego w Rzymie

• Bazylika św. Jana na Lateranie
• Bazylika św. Pawła za Murami
• Bazylika św. Agnieszki za Murami
• Bazylika Santa Maria Maggiore
• Campo de' Fiori, miejsce spalenia na stosie Giordana Bruna
• Circus Maximus
• Cloaca Maxima
• Corso
• Fontanna di Trevi
• Fontana delle Api w Rzymie
• Forum Boarium
• Forum Romanum
• Kapitol
• Koloseum
• Mauzoleum Augusta
• Ołtarz Pokoju
• Palatyn
• Panteon w Rzymie (jedyny obiekt starożytny całkowicie niezmieniony do dzisiaj)
• Plac Navona
• Piazza del Popolo
• Piramida Cestiusza
• Plac Wenecki z Ołtarzem Ojczyzny
• Pole Marsowe
• Schody Hiszpańskie
• Teatro Argentina
• Usta Prawdy
• Via Sacra
• Via Appia
• Watykan
• Wielka Synagoga
• Zamek Świętego Anioła

Polonica

Herb Rzeczpospolitej na Palazzo Zuccari

• Bazylika św. Bartłomieja na Wyspie Tyberyjskiej, w której znajduje się ramię św. Wojciecha, patrona Polski, podarowane przez Bolesława Chrobrego cesarzowi Ottonowi III.
• Caffe Greco na Via Condotti 86, w której stałymi gośćmi bywali Adam Mickiewicz (jest jego portret), Juliusz Słowacki, Zygmunt Krasiński, Cyprian Kamil Norwid, Teofil Lenartowicz, Józef Ignacy Kraszewski, Jan Matejko, Maria Konopnicka, Henryk Sienkiewicz, Przybyszewski. W kawiarni jest fotografia Czesława Miłosza
• Kościół Najświętszego Imienia Jezus w Rzymie, w trzeciej kaplicy po lewej stronie jest relikwiarz z ramieniem św. Andrzeja Boboli.
• Grób i cela patrona Polski św. Stanisława Kostki w kościele św. Andrzeja na Kwirynale
• Kościół polski pw. Biskupa św. Stanisława na via delle Botteghe Oscure 15
  • obraz "Diogenes tłukący kubek" Henryka Siemiradzkiego
• obraz Jana Matejki "Sobieski pod Wiedniem" w Pinakotece
• Kaplica polska poświęcona Matce Bożej Częstochowskiej przy grobie św. Piotra w bazylice św. Piotra w Watykanie, ufundowana przez amerykańską Polonię w połowie XX wieku
• pomnik wnuczki Jana III Marii Klementyny Sobieskiej w lewej nawie bazykli św. Piotra w Watykanie.
• Bazylika Najświętszej Maryi Panny na Zatybrzu, w której pochowany jest sekretarz króla Zygmunta Starego, biskup chełmiński, kardynał Stanisław Hozjusz
• Fontanna Bogini Romy na Piazza Monte Grappa autorstwa Igora Mitoraja
• Drzwi z brązu do bazyliki Santa Maria degli Angeli autorstwa Igora Mitoraja
• Pomnik Józefa Piłsudskiego autorstwa Henryka Kuny z 1937 r. przy Viale Maresciallo Pilsudski (u podnóża Villa Glori)
• Pomnik Henryka Sienkiewicza w parku Villa Borghese
• tablica na pracowni Cypriana Kamila Norwida przy Via Sistina 123
• tablica na domu Adama Mickiewicza przy Via del Pozzetto 113
• tablica na Hotel d’Inghilterra gdzie mieszkał Henryk Sienkiewicz, via Bocca di Leone 14
• tablica na domu Juliusza Słowackiego przy Via Babuino 165
• Hotel Minerva, w którym mieszkali Henryk Sienkiewicz , Józef Ignacy Kraszewski, Jarosław Iwaszkiewicz, Adam Mickiewicz
• posągi autorstw Oskara Sosnowskiego w przedsionku kościółka Scala Santa na Lateranie
• grób Aleksandra Gierymskiego na cmentarzu Campo Verano
• Palazzo Zuccari z herbem Rzeczpospolitej - siedziba królowej Marii Kazimiery
• kolumna pod wzgórzem Parioli na placu Sztuk Pięknych (Belle Arti) z tablicą pamiątkową legionisty Aleksandra Podulaka.
• Dom Polski im. Jana Pawła II z 1981 roku na Via Cassia 1200
• Villa Poniatowski na via di Villa Giulia
• Duszpasterski Ośrodek dla Pielgrzymów Polskich "Corda Cordi" przy via Vincenzo Monti 1
• Instytut Polski przy via Vittoria Colonna 1
• Stacja Naukowa PAN ("Accademia Polacca") w Pałacu Doria przy vicolo Doria 2
• tablica św. Jacka Odrowąża w bazylice św. Sabiny na Awentynie

Transport

Transport kolejowy

Głównym dworcem osobowym jest Roma Termini, pozostałe to: Roma Capanelle, Roma Fidene, Roma Monte Mario, Roma Nomentana, Roma Ostiense, Roma Nuovo Salario, Roma Prenestina, Roma San Pietro, Roma Tiburtina, Roma Tor Sapienza, Roma Torricola, Roma Trastevere, Roma Valle Aurelia, Roma Villa Bonelli.

Transport lotniczy

W Rzymie funkcjonują dwa lotniska, Port lotniczy Rzym-Ciampino oraz Port lotniczy Rzym-Fiumicino.

Transport miejski

Przedsiębiorstwem świadczącym w Rzymie miejskie usługi transportowe jest ATAC. System transportu miejskiego w Rzymie stanowią:

• sieć linii autobusowych, trolejbusowych i tramwajowych
• metro.

Do transportu miejskiego należy też doliczyć wszelkie pociągi osobowe, które przejeżdżają przez Rzym.

Sport

W Rzymie swoją siedzibę mają znane kluby sportowe takie jak AS Roma, Lazio, odbywały się tu również największe imprezy jak Letnie Igrzyska Olimpijskie 1960 oraz Mistrzostwa Świata w Piłce Nożnej 1990, które swój finał miały na Stadio Olimpico. Rzym gościł uczestników uniwersjady w 1975 roku, a 1987 rozgrywane były tu także lekkoatletyczne mistrzostwa świata.

Co roku w mieście odbywa się turniej tenisowy Internazionali BNL d'Italia.

Miasta partnerskie

• Pekin, Chiny
• Kraków, Polska
• Nowy Jork, Stany Zjednoczone
• Cincinnati, Stany Zjednoczone
• Paryż, Francja
• Seul, Korea Południowa
• Tokio, Japonia
• Glasgow, Wielka Brytania
• Płowdiw, Bułgaria
• Belgrad, Serbia

Zobacz też

• Vigili
• miary rzymskie
• religia starożytnego Rzymu
• architektura starożytnego Rzymu
• Mit o powstaniu Rzymu

Bibliografia

• Pliniusz Starszy: Naturalis Historia, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 2004.
• Kasjusz Dion: Historia rzymska, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 2005.
• Tytus Liwiusz: Ab urbe condita libri, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 2004.
• Ostrowski Janusz: Starożytny Rzym. Polityka i sztuka, PWN.
• Ziółkowski Adam: Historia Rzymu, Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk, Poznań 2004.
• Sadurska Anna: Archeologia starożytnego Rzymu.

Linki

• Strona domowa miasta (wł. • ang.)
• Zdjęcia Rzymu (ang.)
• IMPERIUM ROMANUM – polski portal o starożytnym Rzymie (pol.)
• Portal turystyczny Rzym.it (pol.)
• Rzym – komunikacja, zabytki, zdjęcia (pol.)

Szablon:Link GA