Pradziad

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Pradziad
Praděd
Ilustracja
Ośnieżona góra Pradziad (2007 rok)
Państwo

 Czechy

Kraj

 morawsko-śląski

Położenie

Malá Morávka[a]

Pasmo

Wysoki Jesionik
(cz. Hrubý Jeseník)
(Sudety)

Wysokość

1491 m n.p.m.

Wybitność

983[4] m

Położenie na mapie Sudetów
Mapa konturowa Sudetów, po prawej nieco na dole znajduje się czarny trójkącik z opisem „Pradziad”
Ziemia50°04′59,5″N 17°13′51,1″E/50,083194 17,230861
Multimedia w Wikimedia Commons

Pradziad[b][5] (cz. Praděd, niem. Altvater[6], historyczna nazwa Keylichter Schneeberg[7]) – najwyższy[c] szczyt (góra) o wysokości 1491 m n.p.m. (podawane są też wysokości 1491,3 m n.p.m.[10][11], 1492 m n.p.m.[12] lub 1493 m n.p.m.[13]) w paśmie górskim Wysokiego Jesionika (cz. Hrubý Jeseník), w północno-wschodnich Czechach, w obrębie gminy Malá Morávka[a][14][15]. Jest najwyższym szczytem Jesioników (cz. Jeseníky), Śląska Czeskiego, Górnego Śląska i Moraw[16], piątym w całych Czechach[17], a zarazem najwyższym szczytem Sudetów Wschodnich. Rozległość góry (powierzchnia stoków) szacowana jest na około 8,3 km²[18], a średnie nachylenie wszystkich stoków wynosi około 9°[14]. Pradziad jest szczytem o największej tzw. minimalnej deniwelacji względnej (wybitności) Wysokiego Jesionika (983 m), w porównaniu do najbliższego, wyższego szczytu Śnieżki (Karkonosze), względem kluczowej przełęczy o nazwie Bohdašínské sedlo[4].

Jedno z najpopularniejszych i najbardziej uczęszczanych górskich miejsc turystycznych w Czechach z wybitnym punktem widokowym i obserwacyjnym na wieży telewizyjnej[5][19]. Znany ośrodek narciarski z rozbudowaną bazą turystyczną (schroniska i hotele górskie)[19].

Historia[edytuj | edytuj kod]

Rzeźba legendarnego starca Pradziada przy wieży na górze Pradziad, którą wykonał Czech Jiří Halouzka (2015 rok)

Nazwa góry pierwotnie brzmiała od około 1377 roku Keylichter Schneeberg[7], później od około 1611 roku Schneeberg[20]. W 1497 roku po raz pierwszy nazwano górę Altvater, a w XIX wieku jako Vaterberg, oznaczającą najwyższą, najważniejszą, tak jak „dziadek” (najstarszy mężczyzna)[20]. Czeski przekład Praděd pojawia się po raz pierwszy w 1848 roku[20]. „Pradziad” to też siwowłosy, sędziwy, wąsaty starzec pojawiający się w ludowych legendach[21][22][23][d], którego symbolizuje rzeźba z drewna dębowego, o wysokości 214 cm i wadze 600 kg, którą wykonał czeski rzeźbiarz Jiří Halouzka z Jiříkova, ustawiona w 2012 roku przy drodze wjazdowej na szczyt, nieopodal wieży[25].

Do XX wieku pod Pradziadem prowadzono gospodarkę pasterską, głównie wypas owiec oraz wyrąb lasów[29][30]. Od początku XIX wieku terenami tymi zainteresowali się coraz liczniej przybywający turyści, a co za tym idzie chaty pasterskie zastępowano budową chat turystycznych, schronów i wież widokowych[29][31]. Stopniowo działalność przesuwała się coraz bardziej w kierunku świadczenia usług turystycznych w związku ze spadkiem opłacalności wypasu zwierząt hodowlanych (owiec, bydła) na wyższych obszarach górskich[29][30]. U schyłku (XVIII i XIX) wieku na szczycie Pradziada znajdowała się niewielka chata, która służyła jako schron przy złej pogodzie[32]. Później zbudowano na jej miejscu mały budynek, ale jego pojemność wkrótce przestała być wystarczająca dla rosnącej liczby turystów, dlatego postanowiono zbudować wieżę widokową[32].

Kamienna wieża widokowa Altvaterturm[edytuj | edytuj kod]

Poštovní chata i wieża widokowa Altvaterturm na szczycie Pradziada (1946 rok)
Wieża Altvaterturm – wierna rekonstrukcja z 2004 roku na wzgórzu Wetzstein koło Lehestenu w Turyngii (2005 rok)

W latach 1903–1912 według projektu wiedeńskiego architekta Franza Rittera von Neumanna została wzniesiona przez organizację turystyczną o nazwie Morawsko-Śląskie Sudeckie Towarzystwo Górskie (niem. Mährisch-Schlesischer Sudetengebirgsverein (MSSGV)) pod nadzorem Františka Gregera z Jesionika kamienna, neogotycka wieża widokowa o niemieckiej nazwie Altvaterturm, do 1921 roku nazywana Habsburgwarte, a po przyłączeniu Kraju Sudetów do III Rzeszy nazywana Adolf Hitler Turm o wysokości 32,5 m oraz wymiarach poziomych (15 × 14,5) m[33][34][32][35]. Była to masywna budowla z grubymi ścianami, głębokimi oknami, gotyckimi występami, zwieńczona blankami[36]. Budowla ta miała 23 pokoje rozmieszczone na 7 piętrach[32]. Na parterze znajdowała się restauracja, nad nią pokoje, a na szczycie platforma widokowa o wymiarach (7,8 × 7,8) m[33][36]. Przy wieży znajdowała się drewniana chata, służąca jako bar[32]. Odbiór techniczny wieży nastąpił 4 lipca 1912 roku[32]. Od samego początku budowla źle znosiła trudne warunki klimatyczne i wymagała ciągłych napraw, dokonywanych w latach 1926–1934[36]. W czasie II wojny światowej znajdowała się w niej stacja meteorologiczna Wehrmachtu[37][36][38]. W pobliżu wieży widokowej zbudowano podczas II wojny światowej nieistniejący dziś budynek o nazwie Poštovní chata, który służył po wojnie jako restauracja, stacja meteorologiczna i siedziba Pogotowia Górskiego[39]. Po wojnie w 1946 roku wieża została zamknięta dla turystów. Ponownie otwarta w latach 1951–1957, kiedy to po odkryciu szczelin w murach została ponownie zamknięta przez nadzór budowlany[35]. 2 maja 1959 roku wieża uległa zawaleniu[35], a w 2004 roku, w Turyngii w Niemczech, na wzgórzu Wetzstein koło Lehestenu została wzniesiona wierna kopia wieży Altvaterturm[40][41].

Charakterystyka[edytuj | edytuj kod]

Lokalizacja[edytuj | edytuj kod]

Góra Pradziad położona jest niemalże w centralnym rejonie całego pasma Wysokiego Jesionika, leżąca w części Wysokiego Jesionika, w północno-wschodnim obszarze (mikroregionu) o nazwie Masyw Pradziada (cz. Pradědská hornatina) i jest głównym szczytem tego Masywu, leżącym na jego głównym grzbiecie, w jego środkowej części ciągnącej się od przełęczy Červenohorské sedlo do przełęczy Skřítek[14]. Pradziad jest szczytem dobrze rozpoznawalnym i charakterystycznym z trzonem wysmukłej wieży, przypominającej kształtem rakietę kosmiczną, ustawionej na jego wierzchołku, a co za tym idzie najlepiej rozpoznawalnym szczytem tego pasma[42]. Jest dobrze widoczny z wielu punktów widokowych oraz wyższych miejsc w promieniu nawet kilkuset kilometrów, nie tylko w Czechach, ale również w południowo-zachodnich województwach Polski: opolskim czy dolnośląskim[15]. Widoczny z wielu szczytów pasma Wysokiego Jesionika oraz z wielu innych odkrytych miejsc.

Galeria (Pradziad widziany ze szczytu lub połaci szczytowej gór Wysokiego Jesionika)
Břidličná hora (2017 rok)
Dlouhé stráně (2017 rok)
Jelení hřbet (2018 rok)
Jelení loučky (2010 rok)
Lyra (2014 rok)
Lysý vrch (2016 rok)
Malý Děd (2016 rok)
Ostrý vrch (2016 rok)
Plošina (2020 rok)
Prostřední vrch (2016 rok)
Sokol (2018 rok)
Šumný (2019 rok)
Velký Máj (2018 rok)
Vozka (2019 rok)
Vysoká hole (2020 rok)
Žárový vrch (2016 rok)

Jak każdy region czy mikroregion tak i góra ma swoje ograniczenia wynikające z usytuowania względem sąsiednich gór czy szczytów, gdzie granicami są przełęcze czy inne załamania stoków, jak np. żleby czy doliny płynących rzek lub potoków. Górę ograniczają: od północnego wschodu dolina potoku Środkowa Opawa (cz. Střední Opava)[43], mało wybitna przełęcz o wysokości 1160 m n.p.m. w kierunku szczytu Sokol, dolina potoku o nazwie Sokolí potok, przełęcz o wysokości 1147 m n.p.m. w kierunku szczytu Prostřední vrch i dolina potoku Videlský potok, od wschodu przełęcz o wysokości 1197 m n.p.m. w kierunku szczytu Ostrý vrch, od południowego wschodu dolina potoku Biała Opawa (cz. Údolí Bilé Opavy)[44][45], od południa przełęcz U Barborky (najwyższa drogowa przełęcz Wysokiego Jesionika i Masywu Pradziada z asfaltową drogą o ograniczonym ruchu pojazdów i skrzyżowaniem turystycznym o nazwie U Barborky[46]) w kierunku szczytu Petrovy kameny, od południowego zachodu dolina potoku Velký Dědův potok, płynącego w żlebie Důl Velkého Děda, dolina rzeki Divoká Desná, dolina potoku Malý Dědův potok, przełęcz o wysokości 1283 m n.p.m. w kierunku szczytu Divoký kámen i dolina nienazwanego potoku, będącego dopływem rzeki Divoká Desná, płynącego w żlebie Divoký důl[47][48], od zachodu przełęcz o wysokości 1407 m n.p.m. w kierunku szczytu Velký Děd oraz od północnego zachodu dolina potoku Česnekový potok (1)[e], płynącego w żlebie Česnekový důl[49] i przełęcz o wysokości 1341 m n.p.m. w kierunku szczytu Malý Děd[14]. W otoczeniu góry znajdują się następujące szczyty: od zachodu Velký Děd, od północnego zachodu Medvědí hřbet, Velký Jezerník–JZ, Velký Jezerník i Malý Děd, od północy Kamzičí vrch, od północnego wschodu Sokol, Sokolí skála (1)[f], Bučina i Prostřední vrch, od wschodu Ostrý vrch, od południowego wschodu Hradečná i Temná, od południa Petrovy kameny, od południowego zachodu Vysoká hole–JZ, Kamzičník, Zámčisko, Zámčisko–S, Nad soutokem, Velká Jezerná–SV i Divoký kámen[14].

Stoki[edytuj | edytuj kod]

Mapa rozległości i stoków góry Pradziad

W obrębie góry można wyróżnić siedem następujących zasadniczych stoków[14]:

  • północno-zachodni, ciągnący się od szczytu do przełęczy w kierunku szczytu Malý Děd
  • północno-wschodni, ciągnący się od szczytu do przełęczy w kierunku szczytu Sokol, ograniczony dolinami potoków Środkowa Opawa i Sokolí potok
  • Pradědský příkop, ciągnący się od drugorzędnego szczytu Praděd–V do przełęczy w kierunku szczytu Prostřední vrch (u podnóża tego stoku znajduje się najniższy punkt góry, który ma wysokość około 908 m n.p.m.)[18]
  • wschodni, ciągnący się od szczytu poprzez drugorzędny szczyt Praděd–V do przełęczy w kierunku szczytu Ostrý vrch, ograniczony od południa doliną potoku Biała Opawa
  • południowy, krótki, ciągnący się od szczytu do przełęczy U Barborky
  • południowo-zachodni, najdłuższy, ciągnący się od szczytu do doliny rzeki Divoká Desná, ograniczony żlebami Důl Velkého Děda (od południa) i Divoký důl (od północy) oraz przełęczą w kierunku szczytu Divoký kámen i potokiem Malý Dědův potok
  • zachodni, ciągnący się od szczytu do przełęczy w kierunku szczytu Velký Děd

Wszystkie stoki są zalesione mniej więcej od wysokości (1250–1400) m n.p.m. w dół – w zdecydowanej większości borem świerkowym, a u podnóża stoku północno-zachodniego występują niewielkie obszary pokryte lasem mieszanym[g][50][51]. Powyżej zgodnie z piętrowym układem stref klimatyczno-roślinnych dominują hale wysokogórskie, pokryte łąką, a na stokach północno-zachodnim, północno-wschodnim, wschodnim i południowym – łanami kosodrzewiny[50][51]. Niemalże wszystkie stoki charakteryzują się znaczną zmiennością wysokości i gęstości zalesienia, z występującymi licznymi polanami, przecinkami i przerzedzeniami[51]. Na stoku północno-zachodnim występuje grupa skalna o nazwie Tabulové skály oraz u podnóża stoku wschodniego na wysokościach około (1090–1125) m n.p.m., blisko doliny potoku Biała Opawa inna kilkusetmetrowa grupa skalna[14].

Stoki mają stosunkowo łagodne, niejednolite i mało zróżnicowane nachylenia[14]. Średnie nachylenie stoków waha się bowiem od 5° (stok zachodni) do 13° (stok północno-wschodni)[14]. Średnie nachylenie wszystkich stoków góry (średnia ważona nachyleń stoków) wynosi około 9°[14]. Maksymalne średnie nachylenie stoku wschodniego, na wysokościach około 1120 m n.p.m., przy grupie skalnej w pobliżu doliny potoku Biała Opawa, na odcinku 50 m nie przekracza 45°[52]. Stoki pokryte są siecią dróg oraz na ogół nieoznakowanych ścieżek i duktów[51]. Przemierzając je zaleca się korzystanie ze szczegółowych map, z uwagi na zawiłości ich przebiegu, zalesienie oraz zorientowanie w terenie.

Szczyty Divoký kámen i Velký Děd z uwagi na nieprzekraczającą minimalną wysokość pomiędzy szczytem i najniższym punktem przełęczy (minimalna deniwelacja względna) w kierunku góry Pradziad (min. 5 m) nie są przez niektórych autorów zaliczone jako odrębne góry[53][54], a traktowane raczej jako wydłużenie stoku góry Pradziad.

Stoki góry Pradziad
Lp. Stok Długość stoku
m		 Przewyższenie
m		 Średnie nachylenie
1 Południowo-zachodni 3210 545 10°
2 Południowy 930 175 11°
3 Północno-zachodni 1415 150 6°
4 Północno-wschodni 1420 330 13°
5 Pradědský příkop 1555 210 8°
6 Wschodni 2205 295 8°
7 Zachodni 995 80 5°

Tabulové skály[edytuj | edytuj kod]

W odległości około 350 m na północ od szczytu, na stoku północno-zachodnim, na wysokości około 1450 m n.p.m. znajduje się grupa skalna o nazwie Tabulové skály[55] lub Tabulové kameny, mająca przybliżone wymiary poziome (170 × 35) m oraz wysokość dochodzącą do 6 m[56][57][38][14]. Formacja ta w kształcie ścian skalnych, o grzbiecie łukowatym rozciągniętym na kierunku południe – północny wschód zbudowana jest z fyllonitów (łupków krystalicznych), utworzonych w wyniku procesu wietrzenia mrozowego[57]. Największe nasilenie procesów mrozowych miało miejsce w pobliżu starych lodowców czwartorzędowych, w tzw. środowisku peryglacjalnym[57]. Pierwotny wygląd formacji skalnej został zniszczony przez wydobycie kamienia z części wschodniej formacji, którego użyto do zbudowania wieży widokowej na szczycie góry Pradziad, na początku XX wieku[56][58][57]. Ściana południowo-zachodnia charakteryzuje się szeregiem małych skał powstałych w wyniku aktywności: wody, wiatru, lodu i wahań temperatury[56]. Pod koniec XX wieku na tej formacji skalnej znaleziono rzadki minerał o nazwie anataz[58][56][59]. Od drogi dojazdowej na szczyt Pradziada do formacji skalnej prowadzi ścieżka o długości około 100 m[14], ale dostęp do skał jest obecnie zabroniony z uwagi na ochronę cennego ekosystemu[58]. Na formacji skalnej znajduje się drugorzędny punkt geodezyjny oznaczony na mapach geodezyjnych numerem (209.1) o wysokości 1457,29 m n.p.m.[50].

Pomniki[edytuj | edytuj kod]

Widok na historyczny kamień graniczny oraz wieżę na górze Pradziad (2015 rok)

Na stokach góry postawiono kilka pomników[14]. W odległości około 135 m na południowy wschód od szczytu (stok południowy), na wysokości około 1477 m n.p.m. znajduje się kamienny pomnik Engelsbergův pomník, w kształcie graniastosłupa o wysokości 2,1 m, poświęcony kompozytorowi Eduardowi Schönowi ps. Engelsberg, odsłonięty 11 sierpnia 1935 roku[60]. Blisko połaci szczytowej, na specjalnym niewielkim odgrodzonym kwadratowym placu o poziomych wymiarach (20 × 20) m postawiono pomnik związany z legendarną postacią Jesioników o nazwie Permoník[61][51]. Ponadto w odległości około 184 m na północny wschód od szczytu znajduje się ponadmetrowy, historyczny kamień graniczny z 1721 roku, z białego kwarcytu, położony w miejscu o współrzędnych geograficznych (50°05′05,2″N 17°13′54,3″E/50,084778 17,231750)[14]. Na trzech jego bokach znajdują się herby historycznych państw, których granice się tu stykały: księstwa nyskiego biskupów wrocławskich, zakonu krzyżackiego z Bruntálu i państwa velkolosińskiego[62].

Szczyt główny[edytuj | edytuj kod]

Widok z góry Pradziad na hotel Ovčárna oraz szczyty gór Vysoká hole i poniżej Petrovy kameny (2005 rok)

Sam szczyt leży na Śląsku[63], kraju morawsko-śląskim[64] oraz powiecie Bruntál[65] i obok niego przebiega historyczna granica pomiędzy Śląskiem a Morawami, a obecnie także granica między krajem morawsko-śląskim a ołomunieckim oraz między powiatem Bruntál (Malá Morávka i Vrbno pod Pradědem) a powiatem Šumperk (Loučná nad Desnou). Szczyt położony jest wokół odkrytej hali pokrytej łąką wysokogórską[51]. Połać szczytowa jest wybitnym punktem widokowym na otaczające szczyty gór i pasma górskie, na której postawiono wieżę telewizyjną. Wokół wieży przebiega okólna droga, przy której ustawiono niewielki płot, a niedaleko tej drogi – w kierunku szczytu Dlouhé stráně ustawiono niewielką platformę widokową[14][51]. Na połaci szczytowej, przy drodze wjazdowej usytuowano przystanek turystyczny o nazwie Praděd (vrchol), z podaną na tablicy informacyjnej wysokością 1492 m[66][14].

Blisko drogi dojazdowej w odległości około 90 m na południowy wschód od szczytu znajduje się główny punkt geodezyjny, oznaczony na mapach geodezyjnych numerem (29.) o wysokości 1487,31 m n.p.m.[50][67], z widocznymi koło niego zamontowanymi, dwoma stalowymi słupkami pomalowanymi na przemian pasami białymi i czerwonymi, na których umieszczono u góry stalowe tabliczki z napisem Státní triangulace Poškození se trestá[h]. Państwowy urząd geodezyjny o nazwie (cz. Český úřad zeměměřický a katastrální (CÚZK)) w Pradze podaje jako najwyższy punkt góry – szczyt – o wysokości 1490,99 m n.p.m. i współrzędnych geograficznych (50°04′59,5″N 17°13′51,1″E/50,083194 17,230861)[50]. Oś wieży telewizyjnej nie jest dokładnie usytuowana na wierzchołku góry, lecz jest ona nieco przesunięta o około 15 m na południowy wschód od najwyższego ziemnego punktu góry (wierzchołka)[50].

Dojście do szczytu następuje z niebieskiego szlaku turystycznego Szlak niebieski oraz skrzyżowania turystycznego o nazwie (cz. Praděd (rozc.))[68] od którego w kierunku szczytu poprowadzono wąską asfaltową drogę w kierunku przystanku turystycznego Praděd (vrchol)[14].

Wieża nadajnika[edytuj | edytuj kod]

Wieża telewizyjna na szczycie góry Pradziad (2008 rok)
Schemat wieży telewizyjnej Praděd
 Osobny artykuł: Wieża telewizyjna Praděd.

Obecną wieżę telewizyjną na Pradziadzie poprzedziła wieża kamienna, na której były umieszczone anteny paraboliczne. Konstrukcja ta jednak nie była w stanie pomieścić kolejnych urządzeń, wobec czego przestała spełniać wymagania, dlatego podjęto decyzję o budowie betonowej wieży nadajnika o wysokości 162 m (w wyniku wymiany anteny w 1993 roku[69], jest to wysokość 146,5 m[70]). Wierzchołek wieży jest najwyższym stałym punktem w Czechach i Sudetach, z wysokością około 1638 m n.p.m.[71], a więc 36 m wyżej niż Śnieżka i kilkanaście aniżeli najwyższy punkt Wysokogórskiego Obserwatorium Meteorologicznego na Śnieżce, znajdujący się na wysokości 1620 m n.p.m.[72]. Ponadto na wysokości około 25 m poniżej wierzchołka wieży znajduje się najwyższy dostępny punkt tej wieży – niewielka platforma (1613 m n.p.m.)[73], z najwyższym punktem geodezyjnym w Czechach, oznaczonym na mapach geodezyjnych numerem (209.) o wysokości 1616,04 m n.p.m.[50].

Budowę rozpoczęto w 1968 roku od wybudowania drogi dojazdowej na szczyt, a w 1969 roku rozpoczęto właściwą budowę wieży, którą zakończono w 1980 roku oddaniem jej do użytku[74]. Wieżę zaprojektował m.in. architekt Jan Liška ze Stavoprojektu Brno[71]. Głównym wykonawcą była firma budowlana VOKD z Ostrawy, a następnie Teplotechna z Brna (konstrukcje betonowe) i Hutní montáže z Ostrawy (konstrukcje metalowe)[69][75]. Właścicielem nadajnika jest České Radiokomunikace a.s. w Pradze[75]. W wieży oprócz urządzeń przekaźnikowych mieści się hotel Praděd wraz z restauracją oraz stacja meteorologiczna[76]. Natomiast na wysokości 1563 m n.p.m. znajduje się w niej oszklony taras widokowy, do którego można dotrzeć zainstalowaną w trzonie wieży windą[32]. Przy dobrej widoczności roztaczają się dalekie perspektywy od Śnieżki na północnym zachodzie[77] aż po Tatry[78][38] oraz Małą Fatrę na południowym wschodzie[79][70]. Możliwa jest również obserwacja m.in. szczytu góry Schneeberg w Alpach[80][81]. Do góry Pradziad należy rekord dalekich obserwacji obiektu w Polsce, wynoszący około 228,7 km (widoczne są szczyty polskich Tatr, w tym m.in. Niżnie Rysy)[82][78]. Podczas zaciemnienia nocnego wieża z uwagi na bezpieczeństwo przeszkodowe ruchu lotniczego jest oświetlona lampami z najwyższą migającą zainstalowaną na jej szczycie[83].

Szczyt drugorzędny[edytuj | edytuj kod]

Widok z parkingu koło schroniska Sabinka na drugorzędny szczyt Praděd–V (2015 rok)

Pradziad jest górą o podwójnym szczycie[14]. W odległości około 1040 m na południowy wschód od szczytu głównego można wyróżnić drugorzędny szczyt określony jako Praděd–V o wysokości 1357 m n.p.m. i współrzędnych geograficznych (50°04′53,1″N 17°14′42,5″E/50,081417 17,245139), oddzielony od szczytu głównego mało wybitną przełęczą o wysokości 1354 m n.p.m.[50][14]. Szczyt położony jest wśród znacznie przerzedzonego boru świerkowego i z tego powodu jest on ograniczonym punktem widokowym oraz nie ma na nim punktu geodezyjnego[84][51]. Orientacyjne dojście do niego jest trudne (niezalecane) z połaci głównego szczytu (nie biegnie tam chociażby nieoznakowana ścieżka)[51].

Punkty geodezyjne[edytuj | edytuj kod]

Punkty geodezyjne góry Pradziad[84]
Lp. Punkt geodezyjny Wysokość
m n.p.m.		 Odległość od szczytu głównego
m		 Lokalizacja Współrzędne geograficzne
1 29 1487,31 90 na południowy wschód przy drodze dojazdowej na szczyt, blisko przystanku turystycznego Praděd (vrchol) 50°04′58,18″N 17°13′55,12″E/50,082828 17,231978
2 209 1616,04 15 na południowy wschód platforma szczytowa na wieży telewizyjnej 50°04′58,90″N 17°13′51,45″E/50,083028 17,230958
3 209.1 1457,29 363 na północ stok północno-zachodni, grupa skalna Tabulové skály 50°05′11,19″N 17°13′50,61″E/50,086442 17,230725
4 209.2 1418,98 617 na zachód stok zachodni, przy skrzyżowaniu turystycznym Praděd (rozc.) 50°05′01,75″N 17°13′20,30″E/50,083819 17,222306
5 210 1336,91 838 na południowy zachód stok południowo-zachodni, przy drodze dojazdowej na szczyt, blisko hotelu górskiego Kurzovní chata 50°04′34,24″N 17°13′35,68″E/50,076178 17,226578
6 210.1 1313,42 870 na południe przy przełęczy U Barborky, blisko skrzyżowania turystycznego U Barborky 50°04′31,38″N 17°13′47,48″E/50,075383 17,229856

Geologia[edytuj | edytuj kod]

Pod względem geologicznym masyw góry Pradziad należy do jednostki określanej jako kopuła Desny[85] i zbudowany jest ze skał metamorficznych: głównie gnejsów, fyllonitów (biotytów, chlorytów i muskowitów) oraz skał osadowych, głównie: meta-aleurytów i meta-arkoz[86][87]

Wody[edytuj | edytuj kod]

Grzbiet główny (grzebień) góry Pradziad, biegnący od przełęczy Skřítek do przełęczy Červenohorské sedlo oraz dalej do przełęczy Ramzovskiej (cz. Ramzovské sedlo) jest częścią granicy Wielkiego Europejskiego Działu Wodnego, dzielącej zlewiska Morza Bałtyckiego i Morza Czarnego[10].

Góra leży na tej granicy, na zlewiskach Morza Bałtyckiego (dorzecze Odry) na stokach północno-wschodnim, Pradědský příkop i wschodnim oraz Morza Czarnego (dorzecze Dunaju) na stokach: południowo-zachodnim i zachodnim[14]. Na stokach Pradziada biorą swój początek następujące potoki: Środkowa Opawa[43] (stok północno-zachodni), Sokolí potok (stok północno-wschodni), Videlský potok (stok wschodni), Biała Opawa[45] i Velký Dědův potok (stok południowy), Malý Dědův potok (stok południowo-zachodni) oraz Česnekový potok (1)[e] (stok wschodni)[14].

Źródła[edytuj | edytuj kod]

Źródła na stokach góry Pradziad[14]
Lp. Źródło (oznaczenie) Odległość od szczytu
m		 Wysokość bezwzględna
m n.p.m.		 Współrzędne geograficzne
1 Pramen bez jména (2567)[88] 830 na południowy zachód 1352 50°04′37″N 17°13′28″E/50,076944 17,224444
2 Studánka u Potoční chaty (5799)[89] 1110 na południowy zachód 1284 50°04′27″N 17°13′27″E/50,074167 17,224167
3 Studánka u Sokolí chaty (14186)[90] 1400 na północny wschód 1060 50°05′22″N 17°14′53″E/50,089444 17,248056

Wodospady[edytuj | edytuj kod]

Atrakcją dla miłośników pięknych krajobrazów są wodospady, rozsiane na stokach góry, m.in. na potoku Biała Opawa[45] o nazwie Wodospady Białej Opawy (cz. Vodopády Bílé Opavy)[91], przy żółtym szlaku turystycznym Szlak żółty , z których największy, a zarazem główny (cz. Velký vodopád) położony jest na wysokości około 1130 m n.p.m. i ma wysokość około 8 m[92]. Pod głównym wodospadem są mniejsze stopnie i kaskady na długości około 40 m i różnicy wysokości około 10 m[92].

Wodospady na stokach góry Pradziad[14]
Lp. Wodospad Potok Lokalizacja Wysokość bezwzględna
m n.p.m.		 Wysokość wodospadu
m
1 Královský vodopád[93] nienazwany dopływ potoku Środkowa Opawa podnóże stoku północno-zachodniego, około 1,9 km na północ od szczytu 998–1010 12
2 Vodopády Bílé Opavy[91][92] Biała Opawa podnóże stoku wschodniego, około 2 km na południowy wschód od szczytu 1080–1130 3; 8; 4; 5
3 Vodopády Sokolího potoka[94] Sokolí potok stok Pradědský příkop, około 1,3 km na północny wschód od szczytu 1000–1185 7; 5; 2,5; 4; 3,5; 4; 2; 2; 6; 2; 3; 7; 2; 2

Ochrona przyrody[edytuj | edytuj kod]

Tablice informacyjne u wejścia do narodowego rezerwatu przyrody Praděd (2006 rok)

Cała połać szczytowa oraz większość stoków znajduje się w otoczeniu narodowego rezerwatu przyrody Praděd powstałego w 1991 roku o powierzchni około 2031 ha, z połączenia 6 odrębnych rezerwatów: Petrovy kameny, Velká kotlina, Malá kotlina, Vrchol Pradědu, Divoký důl i Bílá Opava[95], będącego częścią wydzielonego obszaru objętego ochroną o nazwie Obszar Chronionego Krajobrazu Jesioniki (cz. Chráněná krajinná oblast (CHKO) Jeseníky), a utworzonego w celu ochrony utworów skalnych, ziemnych i roślinnych oraz rzadkich gatunków zwierząt[14]. Przy połaci szczytowej góry rozciąga się rezerwat przyrody Vrchol Pradědu. Warto dodać, że część stoku południowo-zachodniego Pradziada jest również częścią rezerwatu przyrody Divoký důl (→ Divoký kámen) oraz część stoku wschodniego częścią rezerwatu przyrody Bílá Opava (→ Ostrý vrch).

Ścieżki dydaktyczne[edytuj | edytuj kod]

W celu ochrony unikalnego ekosystemu na obszarze narodowego rezerwatu przyrody Praděd wyznaczono ścieżkę dydaktyczną (cz. Naučná stezka Bílá Opava) o długości około 5,5 km, przebiegającą na trasie o przewyższeniu 550 m[96][97][14]:

Karlova Studánka (Hubert) – dolina potoku Biała Opawa – góra Ostrý vrch – Praded–V – góra Pradziad – schronisko Barborka – U Barborky (z 6 stanowiskami obserwacyjnymi)[98]

Przez górę przebiega inna ścieżka dydaktyczna o nazwie (cz. NS Se skřítkem okolím Pradědu) o długości 3,7 km na trasie[99][100]:

góra Malý Děd – schronisko Švýcárna – szczyt Pradziad – góra Petrovy kameny (z 8 stanowiskami obserwacyjnymi)[14]

Rezerwat przyrody Vrchol Pradědu[edytuj | edytuj kod]

Rezerwat przyrody Vrchol Pradědu został utworzony w 1955 roku na obszarze 497 ha[101] w celu ochrony zbiorowisk rzadkiej roślinności traw i krzewów z epoki lodowcowej. Obejmował on swoim zasięgiem oprócz bezleśnej kopuły szczytowej Pradziada, również połać szczytową sąsiedniej góry Malý Děd oraz szczyt i część stoków szczytu Velký Děd[101]. Szczyt Pradziada znajduje się w strefie łąk górskich z karłowatą jarzębiną oraz jałowcem niskim (łac. Juniperus communis subsp. alpina)[38]. Ochronie podlega roślinność alpejska i tundrowa, prastary bór świerkowy oraz grupa skalna Tabulové skály. W (XIX i XX) wieku sadzono nieobecną wcześniej w Jesionikach kosodrzewinę. Niższe partie stoków porasta górnoreglowy las świerkowy. W rezerwacie występuje wiele gatunków roślin podlegających ochronie, wśród nich m.in. wierzba lapońska (Salix lapponum), wierzba zielna (Salix herbacea), widlicz alpejski (Diphasiastrum alpinum)[56], dzwonek brodaty (Campanula barbata), fiołek żółty sudecki (Viola lutea subsp. sudetica)[102], rzeżucha rezedolistna (Cardamine rezedofolia), jastrzębiec alpejski (Hieracium alpinum), goryczka kropkowana (Gentiana punctata) czy dzwonek okrągłolistny sudecki (Campanula rotundifolia subsp. sudetica)[101]. Rezerwat jest udostępniony dla turystów. Przebiegają przez niego zarówno szlaki turystyczne jak i szlak rowerowy[14]. W 1991 roku rezerwat włączono do kompleksowego narodowego rezerwatu przyrody Praděd[95].

Klimat[edytuj | edytuj kod]

Klimatogram dla Pradziada
IIIIIIIVVVIVIIVIIIIXXXIXII
 
 
37
 
-6
-11
 
 
36
 
-5
-10
 
 
52
 
0
-7
 
 
65
 
6
-3
 
 
113
 
11
2
 
 
113
 
13
5
 
 
123
 
16
7
 
 
98
 
16
7
 
 
70
 
11
3
 
 
42
 
7
-1
 
 
49
 
0
-5
 
 
39
 
-5
-9
Temperatury w °C
Opad całkowity w mm
Źródło: Klimat Pradziad. meteoblue.com

Na Pradziadzie panują surowe warunki klimatyczne. Charakteryzują się one bardzo krótkim latem, zimnym i wilgotnym[103]. Okres przejściowy bardzo długi z zimną wiosną i chłodną jesienią, zima bardzo długa, bardzo mroźna i wilgotna z bardzo długim okresem zalegania pokrywy śnieżnej (średnio 171 dni)[103]. Na połaci szczytowej przez cały rok istnieje możliwość przymrozków[103]. Temperatury powietrza poniżej 0 °C mierzono również w lipcu i sierpniu[103]. Dni letnie z maksymalną temperaturą powietrza powyżej 25 °C raczej nie występują[103]. Pokrywa śnieżna osiąga maksymalną grubość w marcu – około 160 cm[103]. Ciągła pokrywa śnieżna utrzymuje się mniej więcej od 30 listopada do 19 kwietnia[103]. Ponadto przez średnio 293 dni w roku występuje mgła[103].

Najwyższa dzienna odnotowana temperatura powietrza, zmierzona 27 lipca 1983 roku osiągnęła wartość 25,2 °C, najniższa zaś zmierzona 9 lutego 1956 roku osiągnęła wartość -32,6 °C[103]. Średnia roczna temperatura powietrza wynosi około 1 °C, przy czym najwyższa średnia miesięczna temperatura powietrza osiąga wartość około 10 °C (sierpień), a najniższa około -6 °C (styczeń, luty)[104]. Najwyższą średnią temperaturę odnotowano w miesiącu lipcu 25 °C, a najniższą w styczniu -27 °C[104]. Średnia roczna suma opadów wynosi około 920 mm, przy czym największa średnia miesięczna opadów osiąga około 140 mm (sierpień), a najmniejsza około 40 mm (marzec)[104]. Maksymalne odnotowane roczne opady osiągnęły 1180 mm[104]. Średnia roczna prędkość wiatru wynosi około 30 km/h, przy czym największa średnia miesięczna prędkość osiąga około 38 km/h (grudzień, styczeń), a najmniejsza 22 km/h (czerwiec, lipiec, sierpień)[104]. Najczęściej wiatry wieją z południowego zachodu i południa, natomiast najsilniejsze z zachodu, osiągając prędkość często ponad 60 km/h[105].

Turystyka[edytuj | edytuj kod]

Hotel Praděd z restauracją na wieży Pradziada (2015 rok)
 Osobny artykuł: Praděd (hotel).

W końcu XIX wieku, z uwagi na dogodny dojazd z pobliskiej miejscowości Karlova Studánka zaczęła rozwijać się turystyka w okolicach szczytu Pradziada[106]. Obecnie turyści mają wiele możliwości spędzenia wolnego czasu (turystyka piesza, rowerowa, narciarska, taras widokowy, hotel z restauracją czy ścieżki dydaktyczne).

Jedyny dojazd pojazdami mechanicznymi na górę następuje z przełęczy Hvězda w miejscowości Karlová Studánka do parkingu przy hotelu górskim Ovčárna, gdzie blisko niego zlokalizowano m.in. przystanek autobusowy[107][14]. Ruch pojazdów na odcinku Hvězda – Ovčárna odbywa się wahadłowo z uwagi na małą szerokość jezdni na tym odcinku[108]. Wjazd na parking Ovčárna jest odpłatny[108]. Rozbudowana baza hotelowa – cztery hotele (Figura[109], Kurzovní chata[110], Ovčárna i Praděd[111]) oraz dwa schroniska turystyczne (Chata Sabinka[112] i Barborka[113]). Ponadto w odległości 2,5 km na północny zachód od szczytu znajduje się najstarsze schronisko turystyczne Wysokiego Jesionika o nazwie Švýcárna[14][29]. Na górze Pradziad nie ma stacji Pogotowia Górskiego[14]. Najbliższa znajduje się na stoku góry Petrovy kameny w budynku blisko hotelu górskiego Ovčárna[114].

Kluczowym punktem turystycznym jest skrzyżowanie turystyczne położone w odległości około 635 m na zachód od szczytu, o nazwie (cz. Praděd (rozc.))[68] z podaną na tablicy informacyjnej wysokością 1420 m, przy którym postawiono niewielką ławę, od którego rozchodzą się szlaki turystyczne, szlak rowerowy, ścieżka dydaktyczna i trasa narciarstwa biegowego[14].

Atrakcją góry są m.in. zawody sportowe. Od 2008 roku organizowany jest maraton górski pod nazwą (cz. Jesenický maraton) na trasie Ramzová – Skřítek, który przebiega przez górę i szczyt Pradziada[115]. Ponadto przez pasmo Wysokiego Jesionika, w tym również przez stoki góry Pradziad przechodzi trasa okrężnego, długodystansowego biegu górskiego (103 km), organizowanego od 2013 roku na trasie Šumperk – Wysoki Jesionik – Šumperk pod nazwą „Jesionicka setka” (cz. Jesenická stovka)[116]. Jak dotychczas najlepszy wynik w tym biegu uzyskał zwycięzca z 2016 roku Czech Petr Hének z klubu AK Drnovice, który pokonał ten dystans w czasie 11:02, uzyskując przeciętną prędkość 9,3 km/h[117].

Chaty łowieckie[edytuj | edytuj kod]

Wokół góry na stokach znajdują się trzy chaty niemające charakteru typowych schronisk turystycznych, a które zalicza się do tzw. chat łowieckich[14]. Dojście do nich następuje nieoznakowanymi ścieżkami przy wykorzystaniu szczegółowych map.

Chaty na stokach góry Pradziad
Lp. Chata Odległość od szczytu
m		 Lokalizacja Współrzędne geograficzne
1 Bobina[118] 2255 na południowy zachód stok południowo-zachodni 50°04′08,0″N 17°12′30,4″E/50,068889 17,208444
2 Potoční chata[119] 1105 na południowy zachód niedaleko hotelu Kurzovní chata 50°04′27,0″N 17°13′27,8″E/50,074167 17,224389
3 Sokolí chata[120] 1435 na północny wschód w kierunku góry Sokol, blisko potoku Sokolí potok 50°05′23,3″N 17°14′53,2″E/50,089806 17,248111

Szlaki turystyczne[edytuj | edytuj kod]

Klub Czeskich Turystów (cz. Klub Českých Turistů) wytyczył w obrębie góry sześć szlaków turystycznych na trasach[14]:

Szlak czerwony Červenohorské sedlo – góra Velký Klínovec – przełęcz Hřebenová – szczyt Výrovka – przełęcz Sedlo pod Malým Jezerníkem – szczyt Malý Jezerník – góra Velký Jezerník – przełęcz Sedlo Velký Jezerník – schronisko Švýcárna – góra Pradziad[121] – przełęcz U Barborky – góra Petrovy kameny – Ovčárna – przełęcz Sedlo u Petrových kamenů – góra Vysoká hole – szczyt Vysoká hole–JZ – szczyt Kamzičník – góra Velký Máj – przełęcz Sedlo nad Malým kotlem – góra Jelení hřbet – Jelení studánka – przełęcz Sedlo pod Jelení studánkou – góra Jelenka – góra Ostružná – Rýmařov; (długość szlaku: 31,2 km; przewyższenie: 862 m)
Szlak niebieski Kouty nad Desnou – dolina rzeki Divoká Desná – U Kamenné chaty – narodowy rezerwat przyrody Praděd – Velký Děd – szczyt Pradziad; (długość szlaku: 10,2 km; przewyższenie: 884 m)
Szlak niebieski Karlova Studánka – dolina potoku Biała Opawa – góra Ostrý vrch – schronisko Barborka[122] – przełęcz U Barborky – góra Petrovy kameny – Ovčárna – góra Vysoká hole – Velká kotlina – Malá Morávka; (długość szlaku: 15,1 km; przewyższenie: 782 m)
Szlak zielony Kouty nad Desnou – góra Hřbety – góra Nad Petrovkou – Kamzík – góra Velký Jezerník – przełęcz Sedlo Velký Jezerník – schronisko Švýcárna – góra Pradziad – góra Petrovy kameny – Ovčárna – Karlova Studánka; (długość szlaku: 16,4 km; przewyższenie: 813 m)
Szlak zielony Skřítek – Ztracené skály – szczyt Ztracené kameny – szczyt Pec – szczyt Pecný – góra Břidličná hora – Jelení studánka – góra Jelení hřbet – przełęcz Sedlo nad Malým kotlem – góra Velký Máj – U Františkovy myslivny – góra Zámčisko–S – Zámčisko–SZ – U Kamenné chaty; (długość szlaku: 12,5 km; przewyższenie: 472 m)
Szlak żółty Karlova Studánka – dolina potoku Biała Opawa – góra Ostrý vrch – wodospady Białej Opawy – góra Petrovy kameny – Ovčárna – góra Vysoká hole – góra Temná – góra Kopřivná – Karlov pod Pradědem – Malá Morávka; (długość szlaku: 14,3 km; przewyższenie: 745 m)

Szlaki rowerowe[edytuj | edytuj kod]

Przez górę Pradziad poprowadzono jedyny szlak rowerowy na trasie[14]:

Červenohorské sedlo – góra Velký Klínovec – góra Výrovka – Kamzík – góra Velký Jezerník – przełęcz Sedlo Velký Jezerník – schronisko Švýcárna – góra Pradziad – przełęcz U Barborky – góra Petrovy kameny – Ovčárna – przełęcz Hvězda; (długość szlaku: 18,5 km; przewyższenie: 570 m)[123]

Pradziad to miejsce licznie odwiedzane przez turystów i rowerzystów oraz miłośników m.in. zjazdu na hulajnodze, z której można skorzystać ze zlokalizowanej przy wieży specjalnej wypożyczalni[124].

Podjazdy drogowe[edytuj | edytuj kod]

podjazd Przełęcz Hvězda – Pradziad: (długość: 9,1 km, różnica wysokości: 632 m, średnie nachylenie podjazdu: 6,9%)[125]

Na podjeździe Hvězda – Pradziad organizowane są cykliczne zawody kolarskie oraz notowane najlepsze czasy osiągnięte przez kolarzy[126]. W 2017 roku m.in. Klub Turystyki Górskiej w Głuchołazach zorganizował już po raz XXV Rajd pod nazwą Zdobywamy Pradziada - jazda indywidualna na czas[127]. Ponadto organizowane są również inne zawody organizowane przez kolarzy czeskich[126]. Najlepsi kolarze legitymują się czasami w granicach 24 minut, osiągając przeciętną prędkość ok. 22 km/h[126].

Trasy narciarskie[edytuj | edytuj kod]

Poniżej kopuły szczytowej znajduje się popularny ośrodek narciarski o nazwie (cz. Ski areál Praděd - Ovčárna) z ośmioma trasami zjazdowymi[128][129][130]. W pobliżu góry zlokalizowano sześć wyciągów narciarskich, najdłuższy z nich ma długość 650 m[128]. Doskonałe warunki śniegowe od grudnia aż do maja[128].

Na stoku południowym góry zlokalizowano jedyną trasę narciarstwa zjazdowego o nazwie tzw. Velký Václavák[130][131]:

łatwa o długości 500 m z wyciągiem orczykowym.

W okresach ośnieżenia przez górę wzdłuż szlaków turystycznych wytyczono narciarskie trasy biegowe z trasą o nazwie tzw. Jesenická magistrála[132][131][133][134].

Wiadomości dodatkowe związane z nazwą góry[edytuj | edytuj kod]

Likier ziołowy Altvater (Pradziad)

Zobacz też[edytuj | edytuj kod]

Uwagi[edytuj | edytuj kod]

  1. ↑ a b Zgodnie z podziałem administracyjnym, szczyt Pradziada oraz stok wschodni i Pradědský příkop należy do gminy Malá Morávka, stok zachodni i południowo-zachodni należy do gminy Loučná nad Desnou, natomiast część stoków północno-zachodniego i północno-wschodniego należy do gminy Vrbno pod Pradědem. Granice gmin zbiegają się przy znajdującym się w odległości około 184 m na północny wschód od szczytu ponadmetrowym, historycznym kamieniu granicznym z 1721 roku[1][2][3].
  2. ↑ W książce Antoniego Rehmana góra nosi nazwę Pradziadek (→ Rehman 1904 ↓, s. 8).
  3. ↑ Do XIX wieku góra Vysoká hole uważana była za najwyższą w Wysokim Jesioniku[8]. Dopiero późniejsze, bardziej precyzyjne pomiary wysokości[9] pokazały wyższość Pradziada.
  4. ↑ W piętnastu miejscach w Czechach (Dolní Moravice (2), Jiříkov (3), Karlova Studánka, Kouty nad Desnou[24], Malá Morávka, Ostružná, Paseka (2), Pradziad, Rýmařov (2) i Skřítek) ustawiono rzeźbę legendarnego starca Pradziada[25]. To czeski rekord uwiecznienia w tylu miejscach tego „władcy gór”[25]. Ponadto w Jiříkovie znajduje się największa rzeźba Pradziada o wysokości 10,5 m i wadze około 15 ton, którą wyrzeźbił Jiří Halouzka[26]. To jednocześnie najwyższa rzeźba w Czechach[26]. W miejscowości tej znajduje się galeria rzeźby pod nazwą (cz. Pradědova galerie U Halouzků)[27][28].
  5. ↑ a b Oznaczenie indeksowane w odróżnieniu od znajdującego się w tym samym paśmie potoku o nazwie Česnekový potok (2), płynącego ze stoku góry Malý Děd.
  6. ↑ Oznaczenie indeksowane w odróżnieniu od znajdującego się w tym samym paśmie innego skaliska o tej samej nazwie: Sokolí skála (2) położonego około 1,6 km na północny zachód od szczytu góry Malý Děd.
  7. ↑ Drzewostan całego Obszaru Chronionego Krajobrazu Jesioniki obejmuje: świerk pospolity 84%, buk zwyczajny 10%, modrzew europejski 1,5%, klon jawor 1,1%, brzoza 1%, olsza czarna 0,8%, kosodrzewina 0,4%, olsza szara 0,3%, (jodła pospolita, jesion wyniosły i lipa) po 0,2%, sosna zwyczajna 0,1%, pozostałe (sosna błotna, dąb, grab, klon zwyczajny, wiąz, jarząb, olsza zielona, topola osika, topola i wierzba iwa) łącznie 0,2% (→ Analýza vlivu lesního hospodaření na lesní ekosystémy v CHKO Jeseníky. hnutiduha.cz ↓)
  8. ↑ W tłumaczeniu na język polski: Państwowa sieć triangulacyjna. Uszkodzenie podlega karze.

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

  1. ↑ Malá Morávka (mapa turystyczna) 1:12 000 [online], pl.mapy.cz [dostęp 2020-04-24].
  2. ↑ Loučná nad Desnou (mapa turystyczna) 1:12 000 [online], pl.mapy.cz [dostęp 2021-07-29].
  3. ↑ Vrbno pod Pradědem (mapa turystyczna) 1:12 000 [online], pl.mapy.cz [dostęp 2021-07-29].
  4. ↑ a b Jeseníky [online], ultratisicovky.cz [zarchiwizowane z adresu 2022-10-05] (cz.).
  5. ↑ a b Pradziad, [w:] Encyklopedia PWN [dostęp 2020-03-21].
  6. ↑ Pradziad (Altvater) 1:12 000 [online], pl.mapy.cz [dostęp 2016-12-23].
  7. ↑ a b Vogel 2015 ↓, s. 54.
  8. ↑ Miroslav Kobza, Vysoká hole byla kdysi považována za nejvyšší vrchol Jeseníků [online], regiony.rozhlas.cz, 29 września 2014 [zarchiwizowane z adresu 2023-02-28] (cz.).
  9. ↑ Marek Pudło, Toż to szczyt pomiarów! [online], blog.mierzymy.pl, 9 lipca 2014 [zarchiwizowane z adresu 2022-12-07].
  10. ↑ a b Hrubý Jeseník (mapa). dudisoft.eu ↓.
  11. ↑ Otakar Brandos, Praděd [online], treking.cz, 7 grudnia 2009 [zarchiwizowane z adresu 2023-02-24] (cz.).
  12. ↑ Brygier i in. 2017 ↓.
  13. ↑ Praděd / Pradziad [online], trasygorskie.pl, 4 września 2022 [zarchiwizowane z adresu 2023-10-28].
  14. ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t u v w x y z aa ab ac ad ae af ag ah Pradziad (mapa turystyczna) 1:12 000 [online], pl.mapy.cz [dostęp 2015-09-22].
  15. ↑ a b Góry bliskie sercu. Pradziad (1492 m n.p.m.) [online], sudeckiedrogi.wordpress.com, 7 grudnia 2010 [zarchiwizowane z adresu 2023-02-28].
  16. ↑ Nejvýše na Moravě [online], turistika.cz [dostęp 2015-09-22] (cz.).
  17. ↑ Vrchol Praděd [online], vyskovnice.cz [zarchiwizowane z adresu 2023-02-28] (cz.).
  18. ↑ a b Pomiar (Pradziad) 1:24 000 [online], pl.mapy.cz [dostęp 2021-07-27].
  19. ↑ a b Pradziad, [w:] Jeseníky [online], navstivtejeseniky.cz [zarchiwizowane 2020-03-23].
  20. ↑ a b c Ivan Lutterer, Rudolf Šrámek, Świat duchów, forum.skps.wroclaw.pl, 1997, s. 211-212 [zarchiwizowane 2016-03-04] (pol.).
  21. ↑ Legenda o powstaniu góry Pradziad, nowagazeta.pl, 14 sierpnia 2013 [zarchiwizowane 2018-07-04].
  22. ↑ Praděd, abatar.cz [zarchiwizowane 2013-05-11] (cz.).
  23. ↑ Legenda o pasterzu Jakubie, Pradziadzie i Owczarni, nowagazeta.pl, 14 sierpnia 2013 [zarchiwizowane 2018-08-13].
  24. ↑ Stanice Kouty nad Desnou (socha Praděda) [online], mapio.net [zarchiwizowane z adresu 2021-07-27] (cz.).
  25. ↑ a b c Dalibor Otáhal, Děd Praděd se vrátil na Praděd [online], bruntalsky.denik.cz, 28 maja 2012 [zarchiwizowane z adresu 2017-11-07] (cz.).
  26. ↑ a b Zdeňka Kuchyňová, Jiří Halouzka vytvořil největší českou sochu - vládce hor Praděd měří 10 metrů, [w:] Radio Praha [online], cesky.radio.cz, 23 lipca 2005 [zarchiwizowane z adresu 2021-07-27] (cz.).
  27. ↑ Pradědova galerie - Jiříkov [online], jeseniky.net [zarchiwizowane z adresu 2022-09-27] (cz.).
  28. ↑ Pradědova galerie U Halouzků (mapa turystyczna) 1:6000 [online], pl.mapy.cz [dostęp 2017-11-04].
  29. ↑ a b c d Jiří Koranda, Švýcárna [online], jesenik.org [zarchiwizowane z adresu 2014-10-26] (cz.).
  30. ↑ a b Jiří Koranda, Ovčárna, jesenik.org [zarchiwizowane 2014-10-26] (cz.).
  31. ↑ Jiří Koranda, Chata Barborka, jesenik.org, listopad 2002 [zarchiwizowane 2016-02-20] (cz.).
  32. ↑ a b c d e f g Rozhledna [online], hotelpradedvysilac.cz [dostęp 2015-09-22] (cz.).
  33. ↑ a b Szymkowicz i Growka 2006 ↓, s. 25.
  34. ↑ Marcin Dziedzic, Pradziad (Habsburgwarte, Altvaterturm, Adolf Hitler Warte) [online], naszesudety.pl [zarchiwizowane z adresu 2021-05-14].
  35. ↑ a b c Rozhledna Praděd [online], jeseniky.net [zarchiwizowane z adresu 2022-12-06] (cz.).
  36. ↑ a b c d Vítězslav Koranda, Praděd - rozhledna, jesenik.org [zarchiwizowane 2015-09-22] (cz.).
  37. ↑ Lipina 2017 ↓, s. 150.
  38. ↑ a b c d David i Soukup 1995 ↓, s. 110.
  39. ↑ Horské chaty. Bývalá Poštovní chata na Pradědu [online], rymarovsko.cz [zarchiwizowane z adresu 2022-11-27] (cz.).
  40. ↑ Altvaterturm [online], altvaterturm.de [dostęp 2018-02-10] (niem.).
  41. ↑ Altvaterturm (mapa turystyczna) 1:24 000 [online], pl.mapy.cz [dostęp 2018-02-10].
  42. ↑ Praděd [online], turistika.cz [dostęp 2015-09-22] (cz.).
  43. ↑ a b Střední Opava [online], turistika.cz [dostęp 2021-07-27] (cz.).
  44. ↑ Údolí Bilé Opavy [online], turistika.cz [dostęp 2021-07-27] (cz.).
  45. ↑ a b c Bílá Opava [online], jeseniky.net [zarchiwizowane z adresu 2021-07-27] (cz.).
  46. ↑ Turistické rozcestí - U Barborky [online], turistika.cz [dostęp 2015-09-22] (cz.).
  47. ↑ Divokým dolem [online], turistika.cz [dostęp 2021-07-27] (cz.).
  48. ↑ Divoký důl [online], turistika.cz [dostęp 2021-07-27] (cz.).
  49. ↑ Sabina Matušková, Česnekový důl - Jeseníky v zimě [online], treking.cz, 23 września 2015 [zarchiwizowane z adresu 2022-12-02] (cz.).
  50. ↑ a b c d e f g h Geoprohlížeč – ZÚ (Geoportal Czech). ags.cuzk.cz ↓, Produkty → ZABAGED dle ZM10 (Měřítko mapy 1:1880).
  51. ↑ a b c d e f g h i Pradziad (mapa lotnicza) 1:12 000 [online], pl.mapy.cz [dostęp 2021-07-27].
  52. ↑ Pomiar (mapa turystyczna) 1:3000 [online], pl.mapy.cz [dostęp 2021-07-27].
  53. ↑ Co to je HLV a VV a jaký je mezi nimi rozdíl [online], tisicovky.cz [zarchiwizowane z adresu 2022-11-17] (cz.).
  54. ↑ Jan Bína, Jaromír Demek, Z nížin do hor. Geomorfologické jednotky České republiky, wyd. 1, Praga: Academia, 2012, ISBN 978-80-200-2026-0, OCLC 796017373 (cz.).
  55. ↑ Tabulové skály [online], turistika.cz [dostęp 2015-09-22] (cz.).
  56. ↑ a b c d e Tabulové skály [online], turistika.cz [dostęp 2015-09-22] (cz.).
  57. ↑ a b c d Jan Vítek, Fylonitové skály – fenomén horské přírody Jeseníků, „Ochrana přírody”, Nr 1/2016, 18 kwietnia 2016 [zarchiwizowane z adresu 2021-06-09] (cz.).
  58. ↑ a b c CHKO Jeseníky. Tabulové kameny [online], m.taggmanager.cz [dostęp 2020-02-09] [zarchiwizowane z adresu 2023-03-02].
  59. ↑ Zástěrová i Jelínek 2010 ↓, s. 26.
  60. ↑ Praděd – Engelsbergův pomník (a výroční) [online], turistika.cz [dostęp 2015-11-16] (cz.).
  61. ↑ Permoník (pomnik) (mapa turystycna) 1:6000 [online], pl.mapy.cz [dostęp 2019-12-31].
  62. ↑ Praděd - historický trojmezník [online], turistika.cz [dostęp 2015-09-22] (cz.).
  63. ↑ Śląsk (mapa turystyczna) 1:12 000 [online], pl.mapy.cz [dostęp 2020-03-22].
  64. ↑ Kraj morawsko-śląski (mapa turystyczna) 1:12 000 [online], pl.mapy.cz [dostęp 2021-07-29].
  65. ↑ Powiat Bruntál (mapa turystyczna) 1:12 000 [online], pl.mapy.cz [dostęp 2021-07-29].
  66. ↑ Turistické rozcestí - Praděd, vrchol [online], turistika.cz [dostęp 2020-02-08] (cz.).
  67. ↑ Pozycja na mapie (punkt geodezyjny nr 29.) 1:1500 [online], pl.mapy.cz [dostęp 2019-12-29].
  68. ↑ a b Praděd - rozcestí [online], turistika.cz [dostęp 2021-07-27] (cz.).
  69. ↑ a b Tomáš Homola, 7. Praděd - doba mezi dvěma věžemi [online], filokartie.cz, 26 lipca 2004 [zarchiwizowane z adresu 2022-10-04] (cz.).
  70. ↑ a b Rozhledna [online], hotelpradedvysilac.cz [dostęp 2017-07-20] (cz.).
  71. ↑ a b Vrchol Praděd [online], jeseniky-praded.cz [zarchiwizowane z adresu 2022-09-28].
  72. ↑ Viktor Daněk, CHKO Jeseníky [online], priroda.cz, 1 listopada 2004 [zarchiwizowane z adresu 2022-12-02] (cz.).
  73. ↑ Miroslav Kobza, Vysílač na Pradědu je nejvyšším bodem v České republice. A také nejvyšší rozhlednou u nás [online], regiony.rozhlas.cz, 29 maja 2019 [zarchiwizowane z adresu 2023-03-02] (cz.).
  74. ↑ Rozhledna Praděd - dominanta Jeseníků [online], penzionfilipovice.cz [zarchiwizowane z adresu 2022-12-05] (cz.).
  75. ↑ a b Vysílač s rozhlednou Praděd [online], rozhledny.webzdarma.cz [dostęp 2020-03-25] (cz.).
  76. ↑ David i Soukup 1995 ↓, s. 111.
  77. ↑ Karkonosze widziane z Pradziada [online], dalekieobserwacje.eu [zarchiwizowane z adresu 2022-10-03].
  78. ↑ a b Tatry z Pradziada oraz miraż inwersyjny [online], dalekieobserwacje.eu [zarchiwizowane z adresu 2022-09-26].
  79. ↑ Kl’ak Lúčanský widziany z Pradziada [online], dalekieobserwacje.eu [zarchiwizowane z adresu 2022-12-04].
  80. ↑ Schneeberg widziany z Pradziada [278 km!], [w:] Dalekie Obserwacje [online], dalekieobserwacje.eu, 21 października 2017 [zarchiwizowane z adresu 2022-10-03].
  81. ↑ Praděd: Z nejvyšší hory Jeseníků a Moravy dohlédnete na Alpy [online], spektrumzdravi.cz, 24 maja 2015 [zarchiwizowane z adresu 2021-07-27] (cz.).
  82. ↑ Rekord świata pobity. Obserwacja na 380 km, tvnmeteo.tvn24.pl, 2 września 2014 [zarchiwizowane 2018-07-05].
  83. ↑ Widok na Pradziada z Gliwic [online], dalekieobserwacje.eu [zarchiwizowane z adresu 2022-12-02].
  84. ↑ a b Geoprohlížeč – ZÚ (Geoportal Czech). ags.cuzk.cz ↓.
  85. ↑ Cymerman 1998 ↓, s. 531 (mapa).
  86. ↑ Geologická mapa. mapy.geology.cz ↓, geologická jednotka 9, 13, 994, 995, 1020, 1021 i 1024.
  87. ↑ Pavla Gürtlerová, Praděd, [w:] Geologické lokality [online], lokality.geology.cz, 6 listopada 2008 [zarchiwizowane z adresu 2023-02-11] (cz.).
  88. ↑ Jan Otčenášek, Pramen bez jména (2567) [online], estudanky.eu, 3 stycznia 2010 [zarchiwizowane z adresu 2022-08-07] (cz.).
  89. ↑ Jan Otčenášek, Studánka u Potoční chaty (5799) [online], estudanky.eu, 26 czerwca 2012 [zarchiwizowane z adresu 2021-07-27] (cz.).
  90. ↑ Studánka u Sokolí chaty (14186) [online], estudanky.eu, 18 grudnia 2021 [zarchiwizowane z adresu 2023-02-07] (cz.).
  91. ↑ a b Vodopády Bílé Opavy [online], rymarovsko.cz [zarchiwizowane z adresu 2023-02-28] (cz.).
  92. ↑ a b c Vodopády Jesníků a okolí. Vodopády Bílé Opavy [online], vodopady.info [zarchiwizowane z adresu 2021-10-20] (cz.).
  93. ↑ Vodopády Jesníků a okolí. Královský vodopád [online], vodopady.info [zarchiwizowane z adresu 2022-10-03] (cz.).
  94. ↑ Vodopády Jesníků a okolí. Vodopády Sokolího potoka [online], vodopady.info [zarchiwizowane z adresu 2021-10-19] (cz.).
  95. ↑ a b Rezerwaty przyrody (NPR Pradziad), [w:] Agentura ochrany přírody a krajiny České republiky [online], jeseniky.ochranaprirody.cz [zarchiwizowane 2020-01-01].
  96. ↑ Bílá Opava naučná stezka [online], ejeseniky.com [zarchiwizowane z adresu 2023-02-25] (cz.).
  97. ↑ Č. 1. Bílá Opava - Jeseníky, msregion.cz [zarchiwizowane 2016-03-04] (cz.).
  98. ↑ Naučná stezka Bílá Opava (Karlova Studánka - vodopády Bílé Opavy - chata Barborka pod Pradědem - Ovčárna-Praděd - Karlova Studánka), jesenik.org [zarchiwizowane 2015-04-02] (cz.).
  99. ↑ NS Se Skřítkem okolím Pradědu [online], ejeseniky.com [zarchiwizowane z adresu 2022-09-28] (cz.).
  100. ↑ Naučná stezka Se Skřítkem okolím Pradědu [online], naucnoustezkou.cz, 16 sierpnia 2009 [zarchiwizowane z adresu 2021-09-22] (cz.).
  101. ↑ a b c Vrchol Pradědu – Přírodní rezervace [online], turistika.cz (cz.).
  102. ↑ Praděd (HLV 5; 1491 m). tisicovky.cz ↓.
  103. ↑ a b c d e f g h i Klimatické poměry (Extrémní hodnoty vybraných meteorologických prvků stanice Praděd (1947 – 1985)), [w:] Agentura ochrany přírody a krajiny České republiky [online], jeseniky.ochranaprirody.cz [zarchiwizowane 2022-03-18] (cz.).
  104. ↑ a b c d e Mt. Praded, Czech Republic [online], weatherbase.com [dostęp 2018-04-24] (ang.).
  105. ↑ Klimat Pradziad [online], meteoblue.com [dostęp 2018-04-24].
  106. ↑ Skuhravá i Kočí 2012 ↓, s. 86.
  107. ↑ Malá Morávka, Ovčárna točna (mapa turystyczna) 1:12 000 [online], pl.mapy.cz [dostęp 2018-05-30].
  108. ↑ a b Výjezd na Praděd po komunikaci Hvězda – Ovčárna je regulován, ssmsk.cz [zarchiwizowane 2018-12-14] (cz.).
  109. ↑ Horský hotel Figura [online], figura.cz [dostęp 2015-09-22] (cz.).
  110. ↑ Sporthotel Kurzovní [online], kurzovni.eu [dostęp 2015-09-22] (cz.).
  111. ↑ Možnosti ubytování [online], hotelpradedvysilac.cz [dostęp 2015-09-22] (cz.).
  112. ↑ Chata Sabinka [online], chata-sabinka.cz [dostęp 2015-09-22] (cz.).
  113. ↑ Chata Barborka. Jeseníky, Praděd [online], barborka-praded.cz [dostęp 2015-09-22] (cz.).
  114. ↑ Okrsek Ovčárna. Stanice HS Ovčárna (1313 m n.m.) [online], horskasluzba.cz [dostęp 2020-03-30] (cz.).
  115. ↑ Jesenický maraton – vytrvalostní horský běh [online], jesenickymaraton.cz [dostęp 2017-11-29] (cz.).
  116. ↑ Jesenická stovka. Rozpis, jesenickastovka.cz [zarchiwizowane 2018-05-26] (cz.).
  117. ↑ Jesenická stovka. Výsledky 2016 [online], jesenickastovka.cz [dostęp 2018-05-27] (cz.).
  118. ↑ Zdeňka Jordanová, Lovecké chaty v Jeseníkách. Bobina [online], lovecke-chaty-v-jesenikach.cz [zarchiwizowane z adresu 2022-10-01] (cz.).
  119. ↑ Zdeňka Jordanová, Lovecké chaty v Jeseníkách. Potoční chata [online], lovecke-chaty-v-jesenikach.cz [zarchiwizowane z adresu 2022-10-01] (cz.).
  120. ↑ Zdeňka Jordanová, Lovecké chaty v Jeseníkách. Sokolí chata (Falkenbaude) [online], lovecke-chaty-v-jesenikach.cz [zarchiwizowane z adresu 2022-10-01] (cz.).
  121. ↑ Góry bliskie sercu. Z Czerwonohorskiego na Pradziad [online], sudeckiedrogi.wordpress.com, 4 sierpnia 2013 [zarchiwizowane z adresu 2016-05-09].
  122. ↑ Góry bliskie sercu. U Pradziada [online], sudeckiedrogi.wordpress.com, 5 października 2010 [zarchiwizowane z adresu 2022-03-31].
  123. ↑ Trasy rowerowe – Z Hvězdy na Czervenogórskie Sedlo [online], czeskiegory.pl [zarchiwizowane z adresu 2021-08-21].
  124. ↑ Půjčovna koloběžek - Praděd [online], jeseniky.net [zarchiwizowane z adresu 2023-03-02] (cz.).
  125. ↑ Michał Książkiewicz, Rowerowa baza podjazdów. Praděd 1495 m, genetyk.com, 2007–2008 [zarchiwizowane 2008-01-15].
  126. ↑ a b c Trasa Hvězda – Ovčárna - Praděd [online], cyklistikakrnov.com [zarchiwizowane z adresu 2022-05-25] (cz.).
  127. ↑ Regulamin XXV rajdu kolarskiego zdobywamy Pradziada, jazda indywidualna na czas 26 - 27 - 28 maja 2017 r, [w:] Klub Turystyki Kolarskiej w Głuchołazach [online], ktukol.pl [zarchiwizowane 2017-03-18].
  128. ↑ a b c Praděd - Ovčárna, czechy.pl [zarchiwizowane 2016-03-04].
  129. ↑ Ski areál Praděd - Ovčárna [online], ceskehory.cz [dostęp 2015-09-22] (cz.).
  130. ↑ a b Sport centrum Figura Praděd-Ovčárna [online], jeseniky.net [zarchiwizowane z adresu 2021-08-21] (cz.).
  131. ↑ a b Pradziad (mapa tras narciarskich) 1:12 000 [online], pl.mapy.cz [dostęp 2021-07-27].
  132. ↑ Narciarstwo. Trasy biegowe. Jesenická magistrála [online], jeseniky.net [zarchiwizowane z adresu 2022-12-10] (cz.).
  133. ↑ Jesioniki na biegówkach (mapa) ↓.
  134. ↑ Jesioniki na biegówkach. Objaśnienia i profile tras ↓.
  135. ↑ Nalewkomania. (Altvater) [online], nalewkomania.blogspot.com, 17 listopada 2009 [zarchiwizowane z adresu 2022-03-03].
  136. ↑ Likérka Springer, web.iol.cz [zarchiwizowane 2005-10-29] (cz.).
  137. ↑ Světlá Hora. O obci (historie obce) [online], svetlahora.cz [zarchiwizowane z adresu 2022-03-27] (cz.).
  138. ↑ Pivovarnictví a lihovarnictví, [w:] Město Bruntál [online], mubruntal.cz [zarchiwizowane z adresu 2020-07-16] (cz.).
  139. ↑ Hotel Praděd [online], pradedjesenik.cz [dostęp 2021-07-27] (cz.).
  140. ↑ Penzion Praděd [online], penzionpraded.cz [dostęp 2021-07-27] (cz.).
  141. ↑ Hotel Praděd Rýmařov *** [online], hotel-praded-rymarov.hotel.cz [dostęp 2019-02-21].
  142. ↑ Hotel Praděd Thamm [online], hotelpraded.eu [dostęp 2015-09-24].
  143. ↑ Vyhlídka Praděd [online], lesycr.cz [zarchiwizowane z adresu 2023-01-24] (cz.).

Bibliografia[edytuj | edytuj kod]

Linki zewnętrzne[edytuj | edytuj kod]

Szczyty Wysokiego Jesionika

Korona Sudetów

Korona Sudetów Czeskich

Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Pradziad&oldid=73601370”