Napoleon Bonaparte

Napoleon Bonaparte
Napoleon I
	; Portret Napoleona I, cesarza Francuzów, autorstwa Jacques’a-Louisa Davida (1812)
	Cesarz Francuzów
Okres	od 20 marca 1815; do 22 czerwca 1815
Poprzednik	Ludwik XVIII
Następca	Ludwik XVIII
	Cesarz Francuzów
Okres	od 18 maja 1804; do 4/6/11 kwietnia 1814↓
Koronacja	2 grudnia 1804
Poprzednik	on sam jako Pierwszy Konsul
Następca	Napoleon II (tytularny); Ludwik XVIII (de facto)
	Pierwszy Konsul
Okres	od 10 listopada 1799; do 18 maja 1804
Poprzednik	Dyrektoriat
Następca	on sam jako cesarz
	Król Włoch
Okres	od 17 marca 1805; do 4/6/11 kwietnia 1814↓
Koronacja	26 maja 1805
Poprzednik	on sam jako prezydent
	Prezydent Włoch
Okres	od 26 stycznia 1802; do 17 marca 1805
Następca	on sam jako król
	Protektor Związku Reńskiego
Okres	od 12 lipca 1806; do 19 października 1813
	Mediator Związku Szwajcarskiego
Okres	od 19 lutego 1803; do 19 października 1813
	książę Elby
Okres	od 11 kwietnia 1814; do 26 lutego 1815
Poprzednik	brak
Następca	Elbę przejęło Wielkie Księstwo Toskanii
	Dane biograficzne
Dynastia	Bonapartowie
Data i miejsce urodzenia	15 sierpnia 1769 ; Ajaccio, Korsyka, Francja
Data i miejsce śmierci	5 maja 1821 ; Wyspa Św. Heleny,; Królestwo Wielkiej Brytanii
Ojciec	Carlo Maria Buonaparte
Matka	Letycja Buonaparte
Żona	Józefina de Beauharnais; od 1796; do 1810
Żona	Maria Ludwika Austriaczka; od 1810; do 1821
Dzieci	Napoleon II Bonaparte
	Odznaczenia
	Multimedia w Wikimedia Commons
	Teksty w Wikiźródłach
	Cytaty w Wikicytatach

Napoléon Bonaparte (wym. fr. [napoleˈɔ̃ bɔnɑˈpaʁt], wł. Napoleone Buonaparte, ur. 15 sierpnia 1769 w Ajaccio na Korsyce, zm. 5 maja 1821 w Longwood na Wyspie Św. Heleny) – francuski wojskowy i polityk pochodzenia włoskiego, głowa państwa – najpierw I Republiki Francuskiej jako Pierwszy Konsul w latach 1799–1804, a potem głowa I Cesarstwa Francuskiego jako cesarz Francuzów Napoleon I w latach 1804–1814. Książę Elby w latach 1814–1815 i ponownie cesarz Francuzów w roku 1815. Prezydent Republiki Włoskiej (1802–1805), a następnie król Królestwa Włoch (1805–1814); protektor Związku Reńskiego (1806–1813), a przez to faktyczny zwierzchnik Księstwa Warszawskiego.

Zaczynał karierę jako dowódca artylerii w wojskach rewolucji francuskiej, walczący z paryskim powstaniem rojalistów, z Monarchią Habsburgów i z Królestwem Wielkiej Brytanii^[1]. Obalił francuskie rządy Dyrektoriatu przez zamach stanu, wprowadził nową konstytucję i kontynuował walkę z Austrią, zdobywając nowe ziemie^[1]. Jako cesarz kontynuował walki z Austrią i Wielką Brytanią, a także sprzymierzoną z nimi carską Rosją, zdobywając m.in. tereny I Rzeszy Niemieckiej, dalsze części Półwyspu Apenińskiego oraz Bałkanów^[1]. Walki z dotychczasowymi wrogami oraz z Królestwem Prus i Królestwem Szwecji przyniosły mu tereny tego pierwszego państwa, z których utworzył Księstwo Warszawskie. Walczył z Wielką Brytanią także gospodarczo, za pomocą embarga znanego jako blokada kontynentalna^[1]. Obalił również władze Hiszpanii i Portugalii, wprowadzając tam przychylne mu rządy^[1]. Za pomocą Wielkiej Armii najechał na Rosję, jednak jego fiasko skończyło się abdykacją, wygnaniem i pierwszą restauracją Burbonów. Wrócił do rządów w czasie znanym jako 100 dni Napoleona, jednak jego przegrana walk z Wielką Brytanią i Prusami skończyła się pojmaniem przez Brytyjczyków, ostatecznym uwięzieniem i drugą restauracją Burbonów^[1]. Mimo finalnej porażki Napoléon Bonaparte uchodzi za jednego z najwybitniejszych dowódców wojskowych w dziejach i bywa nazywany geniuszem wojny^[1]^[2]^[3]. Walki Francji pod przywództwem Bonapartego są znane jako wojny napoleońskie. Wywarły wpływ na niemal całą Europę, skutkując między innymi utworzeniem Cesarstwa Austrii, upadkiem I Rzeszy Niemieckiej i kongresem wiedeńskim^[1], na którym powołano Związek Niemiecki.

Bonaparte to także wpływowy reformator polityczny, kontynuujący pewne cele rewolucji francuskiej^[4]. We Francji i na podbitych terenach wprowadził kodeks cywilny znany jako Kodeks Napoleona, wprowadzający m.in. wolność religijną, świeckość państwa i małżeństwa cywilne z możliwością rozwodu^[4]. Kodeks ten był wzorcem dla przepisów innych państw, a jego niektóre zapisy obowiązywały w Polsce jeszcze po II wojnie światowej^[4]. Napoleońskie wojny i reformy przyczyniły się do upadku feudalizmu w Europie i zastąpienia go kapitalizmem^[1]. Rządy i poglądy Bonapartego i jego kontynuatorów są znane jako bonapartyzm i uznawane za nowożytną formę cezaryzmu^[5]^[6].

Bonaparte jest jedną z najważniejszych postaci w historii Francji i świata^[7]^[8]. Pozostaje kontrowersyjny – bywa nazywany mężem stanu^[1], ale też dyktatorem wojskowym i despotą^[1]. Niemiecki filozof Friedrich Nietzsche odwoływał się do tej postaci w swojej koncepcji nadczłowieka^[9].

Życiorys

Pochodzenie i lata szkoły

Urodził się jako Napoleone Buonaparte w Ajaccio na Korsyce w szlacheckiej rodzinie pochodzenia włoskiego. Syn Carla Marii Buonapartego i jego żony Letycji. Miał liczne rodzeństwo: braci Józefa, Ludwika, Lucjana i Hieronima, oraz trzy siostry: Karolinę Bonaparte-Murat, Paulinę Bonaparte-Borghese i Elizę Bonaparte-Baciocchi. 21 lipca 1771 roku został ochrzczony jako katolik, w katedrze Ajaccio. Buonapartowie mieszkali w swoim rodzinnym domu, zwanym Maison Bonaparte.

W styczniu 1779 został zapisany do seminarium duchownego w Autun, gdzie przez trzy miesiące uczył się języka francuskiego. Rektor seminarium, ksiądz Chardon wspominał go jako poważnego i zamyślonego. Nie nauczył się jednak poprawnej wymowy francuskiej i mówił z korsykańskim akcentem. Dzięki protekcji gubernatora Korsyki, 23 kwietnia 1779 roku został przyjęty do szkoły wojskowej w Brienne-le-Château^[10]. Był jednym z pięćdziesięciu królewskich stypendystów – na łączną liczbę stu dziesięciu uczniów. Wykładane przedmioty to między innymi matematyka, łacina, francuski, niemiecki, historia, geografia, fizyka, budowa fortyfikacji, uzbrojenie, szermierka, taniec i muzyka. Tam zyskał opinię samotnika, który wolał naukę od towarzystwa lepiej sytuowanych kolegów. Jego ulubionym zajęciem było czytanie książek. Często zaszywał się w bibliotece i studiował dzieła Polibiusza, Plutarcha, Flawiusza Arriana i Kwintusa Rufusa^[11].

Od 1784 kontynuował naukę w l’École Militaire w Paryżu. Po zakończeniu nauki w 1786 ze stopniem podporucznika został przydzielony do służby w artylerii. Po śmierci ojca, w wieku 16 lat zajął się bratem Ludwikiem, który odtąd z nim mieszkał w różnych koszarach i pobierał od niego nauki.

Początki kariery wojskowej

Po wybuchu rewolucji francuskiej Bonaparte nie od razu ją poparł. Zgłosił się do korsykańskich powstańców Paolego, w konsekwencji odmowy przyjęcia przeszedł na stronę francuską. W kwietniu 1791 został awansowany na porucznika. Kiedy Paoli w maju 1793 wywołał antyfrancuskie powstanie, rodzina Bonapartych musiała uciekać z wyspy.

Oblężenie Tulonu

Osobny artykuł: Oblężenie Tulonu (1793).

W lipcu 1793, Bonaparte opublikował pro-republikański pamflet pt. Le souper de Beaucaire (Kolacja w Beaucaire), którym zjednał sobie wsparcie Augustyna Robespierre’a, młodszego brata lidera Rewolucji, Maksymiliana Robespierre’a. Z pomocą swojego korsykańskiego znajomego, Antoine’a Christophe’a Salicetiego, Bonaparte został zaprzysiężony kapitanem artylerii sił rewolucyjnych podczas oblężenia Tulonu^[12].

Zaadaptował plan obsadzenia artylerią wzgórza niedaleko miasta w celu dosięgnięcia nabrzeża miasta i zmuszenia do odwrotu Anglików, którzy bronili miasta z morza. Atak z tej pozycji umożliwił zajęcie miasta, jednak w trakcie natarcia Napoleon został ranny w udo. Dzięki temu sukcesowi został mianowany generałem brygady mając zaledwie 24 lata. Będąc zauważonym przez Komitet Ocalenia Publicznego, został przydzielony do wojsk artyleryjskich w Armii Włoch^[13].

Napoleon, czekając na potwierdzenie swoich apanaży z Armii Włoch, przeprowadzał inspekcje nadmorskich fortyfikacji niedaleko Marsylii. Opracował także plany ataku na Królestwo Sardynii, jako część francuskiej odpowiedzi na działania Pierwszej Koalicji. Augustyn Robespierre i Saliceti byli gotowi wysłuchać propozycji świeżo mianowanego generała^[14].

Francuska armia przeprowadziła plan Napoleona w bitwie pod Saorgio(inne języki) w kwietniu 1794, zajmując tereny Królestwa Sardynii w Piemoncie, na wysokości górskiego miasta Ormea. Z tej pozycji Armia Francuska idąc na zachód oflankowała Armię sardyńsko-austriacką zlokalizowaną wokół Saorge. Po tej kampanii, Augustin Robespierre wysłał generała Bonaparte z misją dyplomatyczną do Genui w celu zbadania intencji Republiki wobec Francji^[15].

13 Vendémiaire

Po upadku jakobinów, z którymi był związany, znalazł się chwilowo w więzieniu, a potem przez kilkanaście miesięcy pozostawał bez przydziału. Dopiero lider Dyrektoriatu Paul Barras, który pamiętał Napoleona z okresu oblężenia Tulonu, powołał go do objęcia dowództwa nad oddziałami broniącymi Republiki w czasie rojalistycznego powstania 13 Vendémiaire (5 października 1795). Pozwoliło to Napoleonowi kolejny raz wykazać się skutecznością, przez zastosowanie w walkach ulicznych artylerii. Po tym wydarzeniu został mianowany dowódcą wojsk wewnętrznych i generałem dywizji.

9 marca 1796, mając 27 lat, poślubił owdowiałą arystokratkę Józefinę de Beauharnais, która po śmierci swojego męża była kochanką Barrasa i kilku innych wpływowych polityków. To wówczas zmienił nazwisko, nadając mu francuską pisownię i wymowę. Kilka dni po ślubie z Józefiną, Napoleon objął dowództwo nad wojskami francuskimi walczącymi z Austriakami na terytorium północnej Italii i spekulowano, że stało się tak dzięki znajomościom Józefiny.

Kampanie we Włoszech i Egipcie

Osobny artykuł: Wyprawa Napoleona do Egiptu.

W latach 1796–1797 Napoleon odniósł we Włoszech sukcesy militarne, pokonał Austriaków oraz Sardyńczyków i narzucił im pokój w Campo Formio w 1797 roku. Pod jego rozkazami służyły Legiony Polskie dowodzone przez generała Jana Henryka Dąbrowskiego.

W 1797 roku trwała wciąż wojna Francji z Monarchią Brytyjską, ostatnim państwem I koalicji antyfrancuskiej, zawiązanej w 1793 roku przeciwko rewolucji we Francji. By zmusić Wielką Brytanię do zakończenia wojny, Napoleon Bonaparte zaproponował podbicie Indii – perły Korony Brytyjskiej. W tym celu Napoleon ruszył na Egipt, mający być przyszłą bazą wypadową do ataku na Indie. Wyprawa egipska doszła do skutku w maju 1798 roku. Wzięło w niej udział 38 tysięcy marynarzy i żołnierzy oraz 175 uczonych i artystów, którzy mieli badać kulturę i historię Egiptu. Ich zasługą było odkrycie na nowo dla Europy historii starożytnego Egiptu.

Po sukcesach, jakimi było zajęcie Malty i Dolnego Egiptu z Aleksandrią, w bitwach pod Abukirem i pod piramidami, wojska ekspedycyjne spotykały same niepowodzenia:

upiorny klimat,
choroby tropikalne,
zniszczenie floty francuskiej admirała Bruey’ego 2 sierpnia przez eskadrę angielskich okrętów admirała Nelsona u ujścia Nilu,
powstanie ludności w Kairze,
ingerencja wojsk tureckich,
zajęcie Malty przez Anglików.

Ostatecznie Francuzi zmuszeni zostali przez siły turecko-angielskie do kapitulacji w 1801 roku.

Zamach stanu 18 brumaire’a

Napoleon, nie czekając na ostateczne zakończenie kampanii, powrócił do Francji. Katastrofalny autorytet rządzącego wówczas we Francji dyrektoriatu dawał wielkie nadzieje wszelkiego typu spiskowcom i zamachowcom. Rząd był zbyt skorumpowany i niekompetentny, aby poradzić sobie z problemami, jakie dotknęły państwo, m.in.:

wojna z drugą koalicją antyfrancuską (Wielka Brytania, Turcja, Portugalia i Austria);
powstania rojalistów w Prowansji i Wandei;
powszechna korupcja;
rozboje na drogach dokonywane przez dezerterów z armii francuskiej;
blokada morska ustanowiona przez Royal Navy.

Pomysł przejęcia władzy na drodze zamachu stanu wyszedł od księdza Emanuela Sieyèsa, który wszedł do dyrektoriatu w maju 1799 roku, razem z nim spiskował inny dyrektor Roger Ducos(inne języki), były minister spraw zagranicznych Charles Talleyrand, a także szef policji Joseph Fouché. Napoleon miał z początku jedynie poprzeć zamach wojskiem i swym autorytetem, jakim cieszył się wśród paryżan. Początkowo wybrano do tego zadania generała Jouberta, ale ten zginął w bitwie pod Novi 15 sierpnia 1799 roku, wśród konspiratorów wstawił się za Bonapartem Talleyrand.

Zamach stanu miał się odbyć 16 i 17 brumaire’a (7 i 8 listopada), ostatecznie jednak przesunięto go na 9 i 10 listopada. Pierwszego dnia Napoleon spotkał się o szóstej rano z sześćdziesięcioma oficerami 17 Okręgu Wojskowego oraz adiutantami z Gwardii Narodowej, wtedy „dobitnie przedstawił im rozpaczliwe położenie Republiki i poprosił o to, aby udowodnić swoje przywiązanie do jego osoby, składając przysięgę wierności obu izbom”^[16]. Mniej więcej w tym samym czasie, w pałacu Tuileries, przegłosowano mianowanie Napoleona dowódcą 17 Okręgu Wojskowego i Gwardii Narodowej oraz przeniesiono mające się odbyć następnego dnia obrady izb ustawodawczych do Saint-Cloud. Udało się to zrobić dzięki zwołaniu obrad o niesamowicie wczesnej porze i niepowiadomieniu członków Rady Starszych przeciwnych Napoleonowi. Następnie Bonaparte przybył osobiście do izby ustawodawczej i wygłosił przemówienie, w którym odwołał się do jedności narodowej Francuzów i które zostało bardzo ciepło przyjęte. Jeszcze tego dnia ze swych stanowisk ustąpili Ducos i Sieyès.

Nazajutrz 10 listopada obie izby ustawodawcze zebrały się na obradach w Saint-Cloud, przybył tam także Napoleon, by przemówić do Rady Starszych i Rady Pięciuset i przekonać ich do porzucenia konstytucji roku 3. Tego dnia bowiem przekupstwem i groźbami zmuszono pozostałych dyrektorów do ustąpienia ze stanowiska, powstała więc próżnia we władzy. Tak brzmiała jego (bardzo dobrze przyjęta) przemowa do Rady Starszych:

„Jesteście na wulkanie. Republika nie ma już rządu; dyrektoriat został rozwiązany, frakcje się miotają. Nadszedł czas decyzji. Wezwaliście mnie i moich towarzyszy broni, żebyśmy wsparli waszą mądrość, ale czas jest cenny. Musimy zdecydować. Wiem, że mówimy o Cezarze, o Cromwellu, jakby obecną chwilę można było porównać do wydarzeń z przeszłości. Ale tak nie jest, a ja pragnę jedynie bezpieczeństwa Republiki i chcę wspierać decyzje, jakie zamierzacie podjąć”^[17].

Następnie próbował przemówić do Rady Pięciuset, ale nie dano mu dojść do głosu i musiał uciekać pod osłoną grenadierów. Słychać wtedy było takie okrzyki jak: „Precz z tyranem!”, „Cromwell!”, „Wyjąć go spod prawa!”^[18]. Wtedy Napoleon i Lucjan, jego brat, pozyskali wsparcie 400 żołnierzy ochraniających Ciało Prawodawcze. W tym celu musieli odegrać istne przedstawienie, w którym Lucjan mierzył szpadą w Napoleona, mówiąc, że gdyby chciał sięgnąć po władzę, osobiście by go zabił. Przekonywali żołnierzy, że większość deputowanych Rady Pięciuset została sterroryzowana przez garstkę „fanatyków na angielskim żołdzie”. Do sali wdarło się wojsko pod wodzą Murata i rozpędziło przeciwników Bonapartego, następnie Lucjan, przewodniczący posiedzeniu, zebrał ok. 50 członków Rady i przegłosował odpowiednie ustawy: Ducosa, Sieyèsa i Napoleona mianowano tymczasowymi konsulami, a także zawieszono obrady izby ustawodawczej i wyrzucono z niej 61 przeciwników nowego reżimu. Nowa konstytucja miała zostać opracowana przez komisję łącznie 50 deputowanych z obu izb ustawodawczych, ale prawdopodobnie została opracowana już wcześniej przez Sieyèsa.

Pierwsze rządy Napoleona we Francji

Konsulat

Osobne artykuły: Konsulat (Francja) i Zamach na Napoleona Bonapartego w 1800.

Po przejęciu władzy dyktatorskiej we Francji, Napoleon Bonaparte działał bardzo energicznie. Przede wszystkim, starając się o uzyskanie poparcia arystokracji, ogłosił amnestię dla rojalistycznych emigrantów. Mogli oni wracać do kraju, ale zarekwirowanych w trakcie rewolucji majątków im nie zwrócono. Podobnie, normując stosunki z Kościołem katolickim przez zawarcie w 1801 roku nowego konkordatu^[19], Napoleon zastrzegł w nim nienaruszalność dokonanych rekwizycji i sprzedaży dóbr kościelnych. Poza tym, konkordat był korzystny dla Kościoła:

ustalał pensje dla biskupów;
wprowadzał naukę religii do szkół państwowych;
ułatwiał budowę nowych kościołów i szkół kościelnych.

Napoleon wprowadził szereg reform usprawniających funkcjonowanie państwa. Wprowadził także we Francji po raz pierwszy na świecie obowiązek nieodpłatnej nauki w szkołach publicznych dla ludzi obu płci wszystkich stanów. Przyjęcie zasady nominacji sędziów i zaostrzenie walki z rozbojami, fałszerstwami itp. zaowocowało ograniczeniem korupcji i szybkim wzrostem bezpieczeństwa publicznego. Reforma administracji państwowej, w tym ustanowienie instytucji prefektów w departamentach i merów w gminach, utrzymała się do dziś. Tak samo trwały okazał się Kodeks Cywilny z 1804 roku, uznawany przez wielu badaczy za jego największy sukces. Ustalał on podstawy ustroju: wolność osobistą, równość wszystkich obywateli wobec prawa, laicyzację, nienaruszalność własności prywatnej. Kodeks ten został przyjęty w wielu państwach, m.in. w Księstwie Warszawskim.

Zreformowanie urzędów skarbowych i wprowadzenie podatków pośrednich od soli, tytoniu i alkoholi przyczyniło się do szybkiej poprawy finansów państwa, co umożliwiło np. wypłatę rent. Poważnym wsparciem dla skarbu państwa była sprzedaż w 1803 roku Stanom Zjednoczonym za 15 milionów dolarów terytorium Luizjany (Zakup Luizjany), w środkowej części Ameryki Północnej. Napoleon wiedział, że i tak nie zdołałby utrzymać tych rozległych terenów, a zarazem chciał skoncentrować armię na arenie europejskiej. Była to największa w dziejach sprzedaż nieruchomości, dzięki której Stany Zjednoczone powiększyły swe terytorium o przeszło dwa miliony kilometrów kwadratowych.

Cesarz Francuzów

Osobne artykuły: I Cesarstwo Francuskie i Wojny napoleońskie.

Dla utwierdzenia swej władzy, po ogólnokrajowym plebiscycie, Napoleon koronował się 2 grudnia 1804 roku na cesarza Francuzów. Aby dodać więcej splendoru ceremonii, zażądał przybycia papieża do Paryża. W tym czasie był na tyle potężny, że na jego żądanie papież Pius VII musiał przybyć i odprawić mszę koronacyjną w katedrze Notre-Dame w Paryżu^[20]. Następnie Napoleon wyraził zgodę, aby Pius VII namaścił i pobłogosławił go. Natomiast koronę wziął z rąk papieża i sam ją sobie włożył na głowę, co miało oznaczać, że sam sobie zawdzięcza zdobycie najwyższej władzy i koronuje się na cesarza^[21]. Wcześniej koronował Józefinę na cesarzową, redukując takim postępowaniem w kulminacyjnym punkcie uroczystości rolę papieża do roli widza^[22]. Z kolei 26 maja 1805 roku w katedrze w Mediolanie koronował się na króla Włoch.

Osobny artykuł: Koronacja Napoleona.

Rządy Napoleona zostały zdominowane przez szereg wojen, jakie Francja prowadziła prawie bez przerwy od 1800 do 1815. Było ich kilkanaście i brały w nich udział, w zmiennych koalicjach, wszystkie państwa europejskie. Fronty wojen rozciągały się od Lizbony po Moskwę i od Anglii oraz Szwecji po Italię. Napoleon walczył w Austrii, Hiszpanii oraz w Niemczech, odnosząc wielkie zwycięstwa pod Marengo, Ulm, Austerlitz, Frydlandem, Somosierrą, Wagram, ponosząc jednak klęski na morzu pod Abu Kirem oraz Trafalgarem; pokonał Prusy w bitwach pod Jeną i Auerstedt oraz Rosję w bitwach pod Frydlandem^[23].

Wobec słabnącego sojuszu z Aleksandrem I i narastającego napięcia międzynarodowego, w 1812 cesarz postanowił wypowiedzieć wojnę Imperium Rosyjskiemu. 24 czerwca 1812 Wielka Armia przekroczyła Niemen i rozpoczęła marsz na wschód. Stoczył tu dwie zwycięskie bitwy – pod Smoleńskiem i Borodino (ponieważ Napoleon miał w tym dniu wysoką gorączkę, przeciw Rosjanom Wielką Armię poprowadził marszałek Ney, za co otrzymał później tytuł „księcia Moskwy”), jednak rosyjski feldmarszałek Michaił Kutuzow kontynuował odwrót, stosując jednocześnie taktykę spalonej ziemi, a Napoleon gnał Wielką Armię dalej na wschód, licząc na rozstrzygające zwycięstwo. Cesarz miał zamiar przeczekać zimę w zbudowanej w większości z drewna Moskwie, ale stało się to niemożliwe w wyniku wielkiego pożaru miasta wywołanego na rozkaz moskiewskiego generał-gubernatora Fiodora Roztopczyna. Plany Napoleona legły w gruzach. Jego ostatnią nadzieją był szybki pokój. Nie doczekał się tego jednak i po niespełna miesiącu koczowania w Moskwie zarządził odwrót. Wycofująca się armia była atakowana przez oddziały regularnej armii rosyjskiej, Kozaków i partyzantów, czemu towarzyszył niesprzyjający klimat – mrozy dziesiątkowały wojsko francuskie, które nie było na nie przygotowane. Armia napoleońska straciła w tej kampanii najlepszy materiał ludzki, w tym znaczną liczbę żołnierzy tzw. „starej gwardii”.

W wyniku podbojów i aneksji Francja do 1812 powiększyła swe terytorium do 750 tys. km², mając 44 mln mieszkańców. Przyłączone zostały do niej:

Belgia,
Holandia,
prowincje niemieckie nad Morzem Północnym,
Prowincje Iliryjskie na Bałkanach,
znaczna część terenów włoskich wzdłuż zachodnich wybrzeży Półwyspu Apenińskiego, po Rzym włącznie.

Ponadto w bezpośredniej zależności od Francji znajdowały się:

królestwa Hiszpanii, Włoch i Neapolu;
niemiecki Związek Reński;
szwajcarska Republika Helwecka;
Księstwo Warszawskie.

Napoleon Bonaparte rozwiódł się z Józefiną, ponieważ nie dała mu potomka. Ożenił się z córką pokonanego cesarza austriackiego Franciszka II – Marią Ludwiką z którą miał syna, zwanego później Napoleonem II. Najstarszym synem Napoleona był Karol de Leon.

Po klęsce Francuzów w kampanii moskiewskiej wojna rozgorzała ponownie w 1813 na terytoriach niemieckich. Napoleonowi udało się sprowadzić z Francji nową 150-tysięczną armię i początkowo odniósł zwycięstwa w bitwach pod Lützen, Dreznem i Budziszynem. Poniósł jednak klęskę w wielkiej Bitwie Narodów pod Lipskiem, rozegranej w dniach 16–19 października 1813^[24]. Bitwa pod Lipskiem była największą bitwą w historii wojen napoleońskich. Poległ w niej m.in. Józef Poniatowski, który był jedynym marszałkiem polskiej narodowości. Po zdobyciu Paryża przez Sprzymierzonych 31 marca 1814 rozpoczęła się rosyjska okupacja miasta.

Abdykacja

Pod wpływem nalegań części swoich marszałków Napoleon abdykował 6 kwietnia, zrzekając się władzy na rzecz syna, powierzając regencję swej żonie Marii Ludwice. Koalicja państw zawiązana przeciwko Napoleonowi zażądała jednak bezwarunkowej kapitulacji i zrzeczenia się tronu. Bonaparte, wobec zdrady marszałka Marmonta, bezwarunkową abdykację podpisał 6 kwietnia 1814 roku, co zostało potwierdzone konwencją z 11 kwietnia^[25] (tzw. traktat z Fontainebleau(inne języki), który wszedł w życie 13 kwietnia). Zesłano go na wyspę Elbę, położoną na Morzu Śródziemnym, 20 km od wybrzeża Włoch.

Sto dni Napoleona

Osobny artykuł: 100 dni Napoleona.

Napoleon uciekł z Elby 26 lutego 1815 roku i powrócił do Francji 1 marca 1815 roku. Tak rozpoczęło się słynne 100 dni Napoleona, zakończone ostatecznie jego klęską 18 czerwca 1815 roku w bitwie pod Waterloo na terytorium Belgii.

Wojny napoleońskie zakończyły się na terenie Belgii w 1815 roku kapitulacją Francji i internowaniem obalonego Napoleona na Wyspie Świętej Heleny, na południowym Atlantyku. Klęska armii Napoleona przesądzona została na polach bitewnych, ale przyczynili się do niej również sami Francuzi. Zdrada oficerów i żołnierzy, których Napoleon wyniósł, dając im tytuły i zaszczyty, przesądziła o klęsce. W ostatnim okresie panowania Bonapartego dochodziło do spisków i zdrad, przykładem może być tajna współpraca byłego napoleońskiego ministra dyplomacji, księcia Charles’a Talleyranda, z carem Rosji Aleksandrem I.

Zesłanie i śmierć

Osobne artykuły: Śmierć Napoleona i Retour des cendres.

Na zesłaniu na Wyspie Świętej Heleny Napoleon przebywał sześć lat. Swoje ostatnie chwile na wyspie św. Heleny spędził z niewielką grupą oddanych towarzyszy broni, którzy zostali zobligowani przez gubernatora wyspy Hudsona Lowe do pozostania z byłym cesarzem do samego końca. Uniemożliwiono mu przyjmowanie podarunków mogących wskazywać na jego cesarską godność oraz ograniczono wydatki do minimum. Czas wygnania dzielił między dyktowanie wspomnień oraz samotne spacery brzegiem oceanu^[26].

Zmarł 5 maja 1821 roku o godzinie 17:49, w wieku 51 lat^[27]. Przyczyny śmierci Napoleona nie były do końca jasne. Najbardziej powszechne było domniemanie, że cesarz Francuzów został otruty arszenikiem. Badania zakończone w 2007 roku przez międzynarodowy zespół złożony z naukowców ze Stanów Zjednoczonych, Kanady i Szwajcarii wykluczyły jednak tę diagnozę^[28]. Ich zdaniem Napoleon cierpiał na zaawansowanego raka żołądka i nawet dzisiejsze nowoczesne metody leczenia nie dałyby mu szans na przeżycie więcej niż roku. Badacze oparli się na wielu źródłach – nie tylko na wynikach sekcji, ale i na opisach sporządzonych przez jego lekarzy oraz relacjach osób, które towarzyszyły mu w ostatnich miesiącach życia na wyspie. Odkryto dwa wielkie wrzody żołądka, z których jeden przebijał się do wątroby i wszystko wskazuje na to, że nowotworowe zmiany zaatakowały inne narządy. Jedną z przyczyn choroby mogło być prawdopodobnie spożywanie dużej ilości żywności konserwowanej solą i mała liczba świeżych warzyw i owoców w diecie cesarza, spędzającego życie na polach bitewnych. W grę mogą wchodzić również czynniki dziedziczne – ojciec Napoleona umarł także na raka żołądka^[29].

Odmienną hipotezę postawił Arne Soerensen, emerytowany lekarz z Danii. W maju 2009 roku opublikował on książkę Nerki Napoleona, w której dowodzi, że francuski wódz miał problemy z układem moczowym już od trzeciego roku życia, zaś jego choroba miała wpływ na decyzje podejmowane w czasie bitew i ostatecznie doprowadziła do jego przedwczesnej śmierci^[30].

W 1840 roku jego zwłoki przewieziono do Paryża i złożono w sarkofagu, w Kościele Inwalidów.

Życie prywatne

Mimo wielu kontrowersji, Napoleon jest z pewnością postacią inspirującą całe pokolenia artystów i historyków. Jeśli chodzi o jego matkę, Letycję, Bonaparte całe życie był pełen szacunku i pewnego typowo korsykańskiego pietyzmu dla rodzicielki, jednak zupełnie inaczej przedstawiają się jego stosunki z rodzeństwem. Jego starszy brat, Józef, nigdy nie miał szczególnych ambicji do przewodzenia rodziną, dlatego też funkcję tę przejął Napoleon. Zahorski określa Józefa jako „zero”^[31], co wydaje się być tezą nieco przesadzoną, jednak dającą pewne wyobrażenie o Józefie. Sam Napoleon nigdy nie miał skrupułów, by całkowicie opanować życie zarówno Józefa, jak i całej reszty rodzeństwa, traktując ich szorstko i autorytatywnie (wyjątkiem tu może być Paulina Bonaparte, co do której cesarz odnosił się z wielką miłością).

Można by więc sądzić, że Napoleon był władczą i nie znoszącą sprzeciwu osobowością, jednak jednostronna ocena w tym przypadku z całą pewnością jest błędna. Już markiz Armand Caulaincourt wspomina o tym, że Napoleon był „jedynym władcą, którego można było tak otwarcie krytykować”^[32]. Wydaje się być jasnym, że Napoleon zdawał sobie sprawę z konieczności korzystania z cudzych rad, mimo swojej autorytatywności. Cesarz był z pewnością również osobą cierpliwą – sam posiadał żelazną wytrzymałość na wszelkie trudy i tego samego wymagał od swojego otoczenia.

Bonaparte nie przywiązywał się do ludzi, jednak można wymienić w jego życiu kilka osób, które bez wątpienia były dlań ważne (Józefina, Napoleon II, Maria Walewska, Lannes, Duroc).

Niewątpliwą cechą charakteryzującą Bonapartego była również jego pracowitość i nieprzeciętna inteligencja oraz wyjątkowo wyostrzony zmysł przestrzenny, który stanowił o jego geniuszu militarnym.

Odznaczenia

1803: Wielki Mistrz Orderu Legii Honorowej (fundator)^[33]
1805: Wielki Mistrz Orderu Korony Żelaznej (fundator)^[33]
1809: Wielki Mistrz Orderu Trzech Złotych Run (fundator)^[33]
1811: Wielki Mistrz Orderu Zjednoczenia (fundator)^[33]
1805: Order Orła Czarnego (Prusy)^[33]^[34]
1805: Order Świętego Huberta (Bawaria)^[35]
1805: Wstęga Trzech Orderów (Portugalia)^[36]:
- Krzyż Wielki Orderu Chrystusa
- Krzyż Wielki Orderu św. Benedykta z Avis
- Krzyż Wielki Orderu św. Jakuba od Miecza
1804: Order Złotego Runa (Hiszpania)^[37]
1806: Krzyż Wielki Orderu Unii (Holandia)^[33]
1806: Krzyż Wielki Orderu Orła Złotego (Wirtembergia)^[38]
1807: Krzyż Wielki Orderu św. Józefa (Würzburg)^[33]
1807: Order św. Andrzeja Apostoła (Rosja)^[33]^[39]
1807: Order św. Aleksandra Newskiego (Rosja)^[40]
1807: Order Domowy Korony Rucianej (Saksonia)
1807: Krzyż Wielki Orderu Ludwika (Hesja)
1808: Krzyż Wielki Orderu Obojga Sycylii (Sycylia)
1808: Krzyż Wielki Orderu Hiszpanii (Hiszpania)
1808: Order Królewski Słonia (Dania)^[33]^[41]
1808: Order Lwa i Słońca I kl. (Persja)^[42]
1809: Order Domowy Wierności (Badenia)^[43]
1809: Krzyż Wielki Orderu Korony (Westfalia)^[33]
1810: Krzyż Wielki Orderu św. Stefana (Węgry)^[33]^[44]
1810: Krzyż Wielki Orderu Leopolda (Austria)^[33]^[44]
1810: Order Królewski Serafinów (Szwecja)^[33]^[45]

Twórczość

List do Mattea Buttafuoca (wyd. 1791, pierwsze wznowienie 1821, ponowne wydanie 1908)
Kolacja w Beaucaire(inne języki) (wyd. dwukrotnie w 1793, wznowienie w 1821, ponowne wydanie 1908)
Clisson i Eugenia (tłum. polskie Jacek Kowalski)
Hrabia Essex (wyd. w 1908)
Maska proroka (wyd. w 1908)
Projekt konstytucji stowarzyszenia Calotte
O miłości sławy i miłości ojczyzny
O Korsyce (wyd. 1908)
Dialog o miłości (wyd. 1908)
Miłość do Polski (wyd. 1908)
Kampania w Egipcie i Syrii
Traktat dla Akademii Liońskiej
Obalenie „Obrony chrześcijaństwa” Rustana
Monarchia czy republika (niedokończone, wyd. 1908)
Kampania włoska

Oceny działalności

Napoleon Bonaparte należy do pocztu najbardziej kontrowersyjnych postaci historycznych. Jest uważany z jednej strony za jednego z najwybitniejszych mężów stanu, wodzów, strategów, reformatorów ustroju państwowego i systemu prawa (Kodeks Napoleona, Code pénal), a z drugiej strony – za tyrana i agresora^[a].

W polskiej tradycji niepodległościowej XIX wieku, z uwagi na wiązanie z osobą Napoleona w okresie pierwszych dwóch dekad XIX wieku ogromnych nadziei społeczeństwa polskiego na odzyskanie niepodległości (zobacz: Księstwo Warszawskie), szacunek dla osoby Napoleona był przejawem patriotyzmu, miłości do ojczyzny i wyrazem poczucia tożsamości narodowej (zobacz: bonapartyzm).

Upamiętnienie

W Warszawie na placu Powstańców Warszawy znajduje się pomnik Napoleona. W Polsce jego imię nadano ulicom m.in. w:

Warszawie (dzielnica Wawer),
Olsztynie koło Częstochowy,
Miedznej,
Kobyłce,
Starym Dybowie pod Radzyminem.

W Szczecinie znajduje się Wzgórze Napoleona.

Uwagi

↑ Opinie takie wygłasza zwłaszcza historiografia brytyjska i część historyków amerykańskich, rosyjskich, niemieckich, holenderskich i austriackich.

Przypisy

↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j ^k Napoleon I, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2024-10-03] .
↑ 245 lat temu urodził się „geniusz wojny” Napoleon Bonaparte | dzieje.pl - Historia Polski [online], dzieje.pl [dostęp 2020-02-05] (pol.).
↑ Napoleon Bonaparte – wielki mały człowiek - Historia - polskieradio.pl [online], polskieradio.pl [dostęp 2020-02-05] .
↑ ^a ^b ^c Kodeks Napoleona, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2024-10-03] .
↑ bonapartyzm, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2024-10-03] .
↑ cezaryzm, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2024-10-03] .
↑ Napoleon I, [w:] Encyclopædia Britannica [dostęp 2020-02-05] (ang.).
↑ Napoleon Bonaparte - Biography, Facts & Death - HISTORY [online], history.com [dostęp 2020-02-05] (ang.).
↑ Nietzsche Friedrich Wilhelm, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2024-10-03] .
↑ Dumas 2001 ↓, s. 2.
↑ Korsyka, [w:] AndrewA. Roberts AndrewA., Napoleon Wielki, s. 12, 2014 .
↑ Dwyer 2008 ↓, s. 132.
↑ McLynn 1998 ↓, s. 76.
↑ Chandler 1973 ↓, s. 30.
↑ Patrice Gueniffey: Bonaparte: 1769–1802. Harvard UP, 2015, s. 137–159.
↑ Antoine-Marie Chamans deA.M.Ch. Lavalette Antoine-Marie Chamans deA.M.Ch., mémoires, s.75 .
↑ AndrewA. Roberts AndrewA., Napoleon Wielki, Magnum, 2014, s.230, ISBN 978-83-63986-87-2 .
↑ Louis AdolpheL.A. Thiers Louis AdolpheL.A., Historya zgromadzeń prawodawczych Konwencyi Narodowej i Dyrektoryatu, czyli Francyja od 1789 do 1800 roku., nakł. i drukiem S. Orgelbranda, 1846, s. 452, OCLC 749559384 .
↑ David King: Wiedeń 1814: Jak pogromcy Napoleona, bawiąc się, ustalali nowy kształt Europy. Poznań: Dom Wydawniczy Rebis, 2009, s. 134. ISBN 978-83-7510-308-3.
↑ Jaques Marseille, Największe wydarzenia w historii świata Oficyna Wydawnicza MAK Diepholz 1998, s. 199.
↑ Kazimierz Piwowarski, Szkice z dziejów papiestwa. Książka i Wiedza Warszawa 1958, s. 204.
↑ William H.C. Smith, Dynastie i wielkie rody. Ród Bonapartych Bellona Warszawa 2008, s. 54.
↑ Bitwę tę wygrał jego najbardziej utalentowany marszałek – Davout.
↑ David King: Wiedeń 1814. Poznań: Rebis, 2009, s. 34. ISBN 978-83-7510-308-3.
↑ Robert Bielecki: Encyklopedia wojen napoleńskich. Warszawa: Trio, 2002, s. 17. ISBN 83-85660-75-5.
↑ McLynn 1998 ↓, s. 642.
↑ Zahorski 1982 ↓, s. 491.
↑ Lugli A., Zlobec I., Singer G., Kopp Lugli A., Terracciano LM., Genta RM., Napoleon Bonaparte’s gastric cancer: a clinicopathologic approach to staging, pathogenesis, and etiology., Nat Clin Pract Gastroenterol Hepatol, 2007 Jan;4(1):52–7.
↑ PaulP. Johnson PaulP., Napoleon: A life, New York: Viking, 2002, s. 180–181, ISBN 0-670-03078-3, OCLC 47696146 .
↑ Kryminalistyka i medycyna sądowa [online], kryminalistyka.fr.pl [dostęp 2020-07-02] (pol.).
↑ Europa i świat w epoce napoleońskiej, M. Senkowska-Gluck (red.), Warszawa 1977, s. 66.
↑ Armand Caulaincourt, Wspomnienia z wyprawy na Moskwę 1812 r., tł. Irena Łygaś, Gdańsk 2006.
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j ^k ^l ^m Sergei Levin: Decorations of Napoleon I in the Collection of the State Historical Museum. Moskwa: 2012, s. 11–13.
↑ Handbuch über den Königlich Preußischen Hof und Staat für das Jahr 1818, s. 25.
↑ Hof- und Staatshandbuch des Königreichs Bayern 1812, s. 27.
↑ Jean Tulard: Napoléon décoré. W: La berline de Napoléon, le mystère du butin de Waterloo. Paryż: Albin Michel, 2012, s. 126. ISBN 978-2226208132. (fr.).
↑ Minnen ur Sveriges nyare historia. T. 4. Sztokholm: 1854, s. 194. (szw.).
↑ Deutsches Soldatenjahrbuch. T. 28, Monachium, 1980, s. 176.
↑ Jacob Thode Ræder: Danmarks krigs- og politiske historie, fra drigens udbrud 1807 til freden til Jönkjöping den 10de december 1809. T. 2. Kopenhaga, 1847, s. 136.
↑ Geschichts- und Erinnerungs-Kalender auf das Jahr 1840. s. 156.
↑ Jørgen Pedersen: Riddere af Elefantordenen 1559-2009. Frederiksberg, Syddansk Universitetsforlag, 2009. s. 190 (duń.).
↑ Florence Hellot-Bellier: France-Iran. Quatre cents ans de dialogue. Paryż: Association pour l’avancement des études iraniennes, 2007, s. 99.
↑ Orden und Ehrenzeichen. Künker Auktion 215. 2012. [dostęp 2017-10-12]. (niem.).
↑ ^a ^b Staatshandbuch 1811, s. 18, 23.
↑ Kungliga Serafimerorden 1748–1998. Sztokholm: 1998. (szw.).

Bibliografia

Alexandre Dumas: Napoleon Bonaparte. Gdańsk: Wydawnictwo „Tower Press”, 2001.
David G. Chandler: The Illustrated Napoleon. New York: Henry Holt & Co., 1990. ISBN 0-8050-0442-4.
Philip Dwyer: Napolen: The path to power. Yale University Press, 2008. ISBN 978-0-300-13754-5.
Michel Franceschi, Ben Weider: The Wars Against Napoleon: Debunking the Myth of the Napoleonic Wars. New York: Savas Beatie, 2008. ISBN 978-1-932714-37-1.
David King: Wiedeń 1814: Jak pogromcy Napoleona, bawiąc się, ustalali kształt Europy. Poznań: Dom Wydawniczy Rebis, 2009, s. 134. ISBN 978-83-7510-308-3.
Marian Kukiel: Dzieje oręża polskiego w epoce napoleońskiej. Poznań: Kurpisz, 1996. ISBN 83-86600-51-9.
Michael V. Lerggiere: The Fall of Napoleon: The Allied Invasion of France 1813–1814. Cambridge University Press, 2007. ISBN 978-0-521-87542-4.
Emil Marco de Saint-Hilaire: Historia Napoleona. Gdańsk: Oficyna Wydawnicza Finna, 2013. ISBN 978-83-280-0826-7.
Andrzej Zahorski: Napoleon. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1982. ISBN 83-0600-822-7.
Philip Dwyer: Napoleon: The Path to Power. Yale University Press, 2008. ASIN B00280LN5G.
Frank McLynn: Napoleon. Pimlico, 1998. ASIN 0712662472. ISBN 0-7126-6247-2.
David Chandler: The Campaigns of Napoleon. 1966.
Od i Do. Najnowsze dzieje Polski według historii pocztowej 2008

Linki zewnętrzne

„Maska Proroka” – polski przekład
Korsyka. W poszukiwaniu śladów.
Napoleon w Toruniu
Napoleon Bonaparte – dokumenty w bibliotece Polona
Alex Gendler, History vs. Napoleon Bonaparte (ang.), kanał „TED-Ed” na YouTube, 4 lutego 2016 [dostęp 2024-10-03].

[uwaga1-46] Opinie takie wygłasza zwłaszcza historiografia brytyjska i część historyków amerykańskich, rosyjskich, niemieckich, holenderskich i austriackich.

[epwn-1] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j ^k Napoleon I, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2024-10-03] .

[2] 245 lat temu urodził się „geniusz wojny” Napoleon Bonaparte | dzieje.pl - Historia Polski [online], dzieje.pl [dostęp 2020-02-05] (pol.).

[3] Napoleon Bonaparte – wielki mały człowiek - Historia - polskieradio.pl [online], polskieradio.pl [dostęp 2020-02-05] .

[kn-4] Kodeks Napoleona, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2024-10-03] .

[5] bonapartyzm, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2024-10-03] .

[6] cezaryzm, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2024-10-03] .

[7] Napoleon I, [w:] Encyclopædia Britannica [dostęp 2020-02-05] (ang.).

[8] Napoleon Bonaparte - Biography, Facts & Death - HISTORY [online], history.com [dostęp 2020-02-05] (ang.).

[9] Nietzsche Friedrich Wilhelm, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2024-10-03] .

[CITEREFDumas20012-10] Dumas 2001 ↓, s. 2.

[11] Korsyka, [w:] AndrewA. Roberts AndrewA., Napoleon Wielki, s. 12, 2014 .

[CITEREFDwyer2008132-12] Dwyer 2008 ↓, s. 132.

[CITEREFMcLynn199876-13] McLynn 1998 ↓, s. 76.

[CITEREFChandler197330-14] Chandler 1973 ↓, s. 30.

[15] Patrice Gueniffey: Bonaparte: 1769–1802. Harvard UP, 2015, s. 137–159.

[16] Antoine-Marie Chamans deA.M.Ch. Lavalette Antoine-Marie Chamans deA.M.Ch., mémoires, s.75 .

[17] AndrewA. Roberts AndrewA., Napoleon Wielki, Magnum, 2014, s.230, ISBN 978-83-63986-87-2 .

[18] Louis AdolpheL.A. Thiers Louis AdolpheL.A., Historya zgromadzeń prawodawczych Konwencyi Narodowej i Dyrektoryatu, czyli Francyja od 1789 do 1800 roku., nakł. i drukiem S. Orgelbranda, 1846, s. 452, OCLC 749559384 .

[King2009-s134-19] David King: Wiedeń 1814: Jak pogromcy Napoleona, bawiąc się, ustalali nowy kształt Europy. Poznań: Dom Wydawniczy Rebis, 2009, s. 134. ISBN 978-83-7510-308-3.

[20] Jaques Marseille, Największe wydarzenia w historii świata Oficyna Wydawnicza MAK Diepholz 1998, s. 199.

[21] Kazimierz Piwowarski, Szkice z dziejów papiestwa. Książka i Wiedza Warszawa 1958, s. 204.

[22] William H.C. Smith, Dynastie i wielkie rody. Ród Bonapartych Bellona Warszawa 2008, s. 54.

[Bitwę_tę_wygrał_jego_najbardziej-23] Bitwę tę wygrał jego najbardziej utalentowany marszałek – Davout.

[King2009-s34-24] David King: Wiedeń 1814. Poznań: Rebis, 2009, s. 34. ISBN 978-83-7510-308-3.

[25] Robert Bielecki: Encyklopedia wojen napoleńskich. Warszawa: Trio, 2002, s. 17. ISBN 83-85660-75-5.

[CITEREFMcLynn1998642-26] McLynn 1998 ↓, s. 642.

[CITEREFZahorski1982491-27] Zahorski 1982 ↓, s. 491.

[Lugli_A_Zlobec_I_Singer_G-28] Lugli A., Zlobec I., Singer G., Kopp Lugli A., Terracciano LM., Genta RM., Napoleon Bonaparte’s gastric cancer: a clinicopathologic approach to staging, pathogenesis, and etiology., Nat Clin Pract Gastroenterol Hepatol, 2007 Jan;4(1):52–7.

[29] PaulP. Johnson PaulP., Napoleon: A life, New York: Viking, 2002, s. 180–181, ISBN 0-670-03078-3, OCLC 47696146 .

[soeren-30] Kryminalistyka i medycyna sądowa [online], kryminalistyka.fr.pl [dostęp 2020-07-02] (pol.).

[Europa_i_świat_w_epoce_napoleońskiej-31] Europa i świat w epoce napoleońskiej, M. Senkowska-Gluck (red.), Warszawa 1977, s. 66.

[Armand_Caulaincourt_Wspomnienia-32] Armand Caulaincourt, Wspomnienia z wyprawy na Moskwę 1812 r., tł. Irena Łygaś, Gdańsk 2006.

[sl-33] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j ^k ^l ^m Sergei Levin: Decorations of Napoleon I in the Collection of the State Historical Museum. Moskwa: 2012, s. 11–13.

[34] Handbuch über den Königlich Preußischen Hof und Staat für das Jahr 1818, s. 25.

[35] Hof- und Staatshandbuch des Königreichs Bayern 1812, s. 27.

[36] Jean Tulard: Napoléon décoré. W: La berline de Napoléon, le mystère du butin de Waterloo. Paryż: Albin Michel, 2012, s. 126. ISBN 978-2226208132. (fr.).

[37] Minnen ur Sveriges nyare historia. T. 4. Sztokholm: 1854, s. 194. (szw.).

[38] Deutsches Soldatenjahrbuch. T. 28, Monachium, 1980, s. 176.

[39] Jacob Thode Ræder: Danmarks krigs- og politiske historie, fra drigens udbrud 1807 til freden til Jönkjöping den 10de december 1809. T. 2. Kopenhaga, 1847, s. 136.

[40] Geschichts- und Erinnerungs-Kalender auf das Jahr 1840. s. 156.

[41] Jørgen Pedersen: Riddere af Elefantordenen 1559-2009. Frederiksberg, Syddansk Universitetsforlag, 2009. s. 190 (duń.).

[fi-42] Florence Hellot-Bellier: France-Iran. Quatre cents ans de dialogue. Paryż: Association pour l’avancement des études iraniennes, 2007, s. 99.

[43] Orden und Ehrenzeichen. Künker Auktion 215. 2012. [dostęp 2017-10-12]. (niem.).

[aust-44] Staatshandbuch 1811, s. 18, 23.

[45] Kungliga Serafimerorden 1748–1998. Sztokholm: 1998. (szw.).

[a-48] ról z prawa, nigdy nie objął tronu

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

[21]

[22]

[23]

[24]

[25]

[26]

[27]

[28]

[29]

[30]

[31]

[32]

[33]

[34]

[35]

[36]

[37]

[38]

[39]

[40]

[41]

[42]

[43]

[44]

[45]

[a]

[A]

Współksiążęta episkopalni (1278–1556)	Pere d’Urg (1278–1293) Guillem de Montcada (1295–1308) Ramon Trebailla (1309–1326) Arnau de Llordà (Llordat) (1341–1347) Niccoló Capocci (1348–1351) Hug Desbac (Hugó Desbach) (1351–1361) Guillem Arnau i Patau (1362–1364) Pere de Luna (1365–1370) Berenguer d’Erill i de Pallars (1371–1387) Galcerà de Vilanova (1388–1396) Galcerà de Vilanova (1396–1415) Francesc de Tovia (1416–1436) Arnau Roger de Pallars (1437–1461) Jaume de Cardona i Gandia (1462–1466) Roderic de Borja i Escriva (1467–1472) Pere de Cardona (1472–1512) Pere de Cardona (1513–1515) Joan d’Espes (1515–1530) Pedro Jordán de Urries (1532–1533) Francisco de Urríes (1534–1551) Miquel Despuig (1553–1556)
Współksiążęta episkopalni (1556–1771)	Juan Pérez García de Oliván (1556–1560) Pere de Castellet (1561–1571) Joan Dimes Lloris (1572–1576) Miquel Jeroni Morell (1577–1579) Hug Ambrós de Montcada (1580–1586) Andreu Capella (1587–1609) Bernat de Salba i Salba (1610–1620) Luís Díes de Aux de Armendáriz (1621–1627) Antonio Pérez (1627–1633) Pau Duran (1634–1651) Joan Manuel de Espinosa (1655–1663) Melcior Palau i Bosca (1664–1670) Pere de Copons i de Teixidor (1671–1681) Joan Baptista Desbac i Mortorell (1682–1688) Oleguer de Montserrat i Rufet (1689–1694) Julià Cano i Thebar (1695–1714) Simeó de Guinda y Apéztegui (1714–1737) Jordi Curado y Torreblanca (1738–1747) Sebastià José de Victoria de Emparán de Loyola (1747–1756) Francesc Josep Catalán de Ocón (1757–1762) Francesc Fernández de Xátiva y Contreras (1763–1771)
Współksiążęta episkopalni (od 1772)	Joaquín de Santiyán y Valdivielso (1772–1779) Joan de García y Montenegro (1780–1783) Josep de Boltas (1785–1795) Francesc Antoni de la Dueña y Cisneros (1712–1812) Bernat Francés y Caballero (1817–1824) Isidor Bonifaci López y Pulido (1824–1827) Simó Rojas de Guardiola y Hortoneda (1828–1851) Josep Caixal i Estradé (1853–1879) Salvador Casañas i Pagès (1879–1901) Ramon Riu i Cabanes (1901) Joan Josep Laguarda i Fenollera (1902–1906) Joan Baptista Benlloch i Vivó (1907–1919) Justí Guitart i Vilardebó (1920–1940) Ramón Iglesias i Navarri (1943–1969) Joan Martí i Alanís (1971–2003) Joan Enric Vives Sicília (od 2003)

Hrabiowie Foix	Roger Bernard III (1278–1302) Gaston I (1302–1315) Gaston II (1315–1343) Gaston III (1343–1391) Mateusz (1391–1396) Mateusz (1396–1398) Izabela (1398–1413) Archibald (1398–1413) Jan I (1413–1436) Gaston IV (1436–1472)
Królowie Nawarry	Franciszek Febus (1472–1483) Katarzyna z Nawarry (1483–1512) Katarzyna z Nawarry (1512–1517) Jan III (1512–1516) Henryk II (1516–1555) Joanna III (1555–1572) Antoni Burbon (1555–1562) Henryk IV Burbon (1562–1610)
Królowie, cesarze i republikańscy przywódcy Francji	Ludwik XIII (1610–1643) Ludwik XIV (1643–1715) Ludwik XV (1715–1774) Ludwik XVI (1774–1792) Napoleon Bonaparte (1806–1812) Ludwik XVIII (1814–1815) Napoleon Bonaparte (1815) Ludwik XVIII (1815–1824) Karol X Burbon (1824–1830) Ludwik Filip I (1830–1848) Napoleon III (1848–1852) Napoleon III (1854–1870) Louis Jules Trochu (1870–1871) Adolphe Thiers (1871–1873) Patrice de Mac Mahon (1873–1879) Jules Grévy (1879–1887) Marie François Sadi Carnot (1887–1894) Jean Casimir-Perier (1894–1895) Félix François Faure (1895–1899) Émile François Loubet (1899–1906) Clément Armand Fallières (1906–1913) Raymond Poincaré (1913–1920) Paul Deschanel (1920) Alexandre Millerand (1920–1924) Gaston Doumergue (1924–1931) Paul Doumer (1931–1932) Albert Lebrun (1932–1940) Henri Philippe Pétain (1940–1944) Charles de Gaulle (1944–1946) Félix Gouin (1946) Georges Bidault (1946–1947) Vincent Auriol (1947–1954) René Coty (1954–1959) Charles de Gaulle (1959–1969) Georges Pompidou (1969–1974) Valéry Giscard d’Estaing (1974–1981) François Mitterrand (1981–1995) Jacques Chirac (1995–2007) Nicolas Sarkozy (2007–2012) François Hollande (2012–2017) Emmanuel Macron (od 2017)

Królestwo Włoch (1805−1814)	Napoleon I (1805−1814)
Zjednoczone Królestwo Włoch (1861−1946)	Wiktor Emanuel II (1861−1878) Humbert I (1878−1900) Wiktor Emanuel III (1900−1946) Humbert II (1946)

Protektor Związku Reńskiego	Napoleon Bonaparte (1806–1813)
Prezydenci Związku Niemieckiego	Franciszek I (1815–1835) Ferdynand I (1835–1848) Jan Habsburg (regent 1848–1849) Franciszek Józef I (1850–1866)
Prezydent Związku Północnoniemieckiego	Wilhelm I (1867–1871)

Gubernatorzy Paryża	Louis I d’Anjou (1356–1357) Jean de Berry (1411) Waléran III de Ligny (1411–1413) Jean II de Ligny (1418–1420) Jean de La Baume (1422–142.) Jean de Villiers (1429–14..) Philippe de Ternant (14..–14..) Jacques de Villiers (1461) Charles d’Artois (1465) Charles de Melun (1465–1467) Charles I d’Amboise (1467–1470) Charles de Gaucourt (14..–1472) Antoine de Chabannes (1472–147.) Guillaume de Poitiers (1478–14..) Louis d’Orléans (1483–1485) Antoine de Chabannes (1485–1488) Gilbert de Montpensier (14..–1494) Charles II d’Amboise (1493–1496) Antoine de La Rochefoucauld (15..–15..) Paul de Thermes (1559–1562) Charles de Cossé (1562–1563) François de Montmorency (15..–1572) René de Villequier (1580) François d’O (158.–1589) Charles-Emmanuel de Savoie (1589–1590) Jean Francois de Faudoas (1590–1594) Charles II de Cossé (1594) François d’O (1594) Charles du Plessis (1616) Hercule de Rohan (1643–16..) François de L’Hospital (1648–1657) Duc de Bournonville (1657–1662) Antoine d’Aumont (1662–1669) Gabriel de Rochechouart (1669–1675) Charles III de Créquy (1676–1687) Léon Potier (1687–1704) Duc de Tresmes (1704–1739) Bernard Potier (1739–1757) Charles Louis d’Albert (1757–1771) Jean de Cossé-Brissac (1771–1780) Louis de Cossé-Brissac (1780–1791)
Dowódcy generalni sił zbrojnych w Paryżu	Louis d’Affry (1791–1792) Jacques-François de Menou (1792–1794) Jean Thierry (1794–1795) Jacques-François de Menou (1795) Paul de Barras (1795) Napoléon Bonaparte (1795–1796) Jacques Maurice Hatry (1796–1797) Pierre Augereau (1797) Louis Lemoine (1797) Jean-François Moulin (1797–1798) Joseph Gilot (1798–1799) Barthélemy Catherine Joubert (1799) Jean-Antoine Marbot (1799) François Joseph Lefebvre (1799–1800) Édouard Mortier (1800–1803) Jean Andoche Junot (1803–1804)
Gubernatorzy wojskowi Paryża	Joachim Murat (1804–1805) Louis Bonaparte (1805–1806) Joachim Murat (1806) Jean Andoche Junot (1806–1807) Pierre-Augustin Hulin (1807–1814) Louis de Rochechouart (1814) Louis Sébastien Grundler (1814–1815) Nicolas Joseph Maison (1815) Pierre-Augustin Hulin (1815) André Masséna (1815) Nicolas Joseph Maison (1815) Hyacinthe Despinoy (1815–1816) Catherine-Dominique de Pérignon (1816–1818) Nicolas Joseph Maison (1819–1821) Auguste de Marmont (1821–1830) Pierre Claude Pajol (1830–1842) Tiburce Sébastiani (1842–1848) Nicolas Changarnier (1848–1851) Achille Baraguey d’Hilliers (1851) Bernard Pierre Magnan (1851–1865) François Certain de Canrobert (1865–1870) Achille Baraguey d’Hilliers (1870) Louis Jules Trochu (1870–1871) Joseph Vinoy (1871) Paul de Ladmirault (1871–1878) Édouard Aymard (1878–1880) Justin Clinchant (1880–1881) Alphonse Théodore Lecointe (1882–1884) Félix Gustave Saussier (1884–1898) Émile Zurlinden (1898–1899) Joseph Brugère (1899–1900) Georges-Auguste Florentin (1900–1901) Paul-Vincent Faure-Biguet (1901–1903) Jean Dessirier (1903–1906) Jean Baptiste Dalstein (1906–1910) Michel Maunoury (1910–1912) Victor-Constant Michel (1912–1914) Joseph Gallieni (1914–1915) Michel Maunoury (1915–1916) Auguste Dubail (1916–1918) Adolphe Guillaumat (1918) Charles Emile Moinier (1918–1919) Pierre Berdoulat (1919–1923) Henri Gouraud (1923–1937) Gaston Billotte (1937–1939) Pierre Héring (1939–1940) Henri Dentz (1940)
Okupacja niemiecka	Ernst Schaumburg (1940–1943) Hans von Boineburg-Lengsfeld (1943–1944) Dietrich von Choltitz (1944)
Gubernatorzy wojskowi Paryża	Philippe Leclerc (1944) Marie Pierre Kœnig (1944–1945) Paul Legentilhomme (1945–1947) René Chouteau (1947–1953) Henri Zeller (1953–1957) Louis-Constant Morlière (1957–1958) Pierre Garbay (1958–1959) Raoul Salan (1959–1960) Maurice Gazin (1960) André Demetz (1960–1962) Louis Dodelier (1962–1965) Philippe de Camas (1965–1968) André Meltz (1968–1971) Bernard Usureau (1971–1974) Philippe Clave (1974–1975) Jean Favreau (1975–1977) Jacques de Barry (1977–1980) Jeannou Lacaze (1980–1981) Roger Périer (1981–1982) Alban Barthez (1982–1984) Michel Fennebresque (1984–1987) Hervé Navereau (1987–1991) Daniel Valéry (1991–1992) Michel Guignon (1992–1996) Michel Billot (1996–2000) Pierre Costedoat (2000–2002) Marcel Valentin (2002–2005) Xavier de Zuchowicz (2005–2007) Bruno Dary (2007–2012) Hervé Charpentier (2012–2015) Bruno Le Ray (2015–2020) Christophe Abad (od 2020)