Rzeczpospolita Obojga Narodów: Różnice pomiędzy wersjami

{{{nazwa}}}
Herb Rzeczypospolitej Obojga Narodów	[[Flaga {{{dopełniacz nazwy}}}\|Flaga]]
	Dewiza: Si Deus nobiscum, quis contra nos; (Jeśli Bóg z nami, któż przeciwko nam); Pro fide, lege et rege; (Za wiarę, prawo i króla – od XVIII wieku)
Konstytucja	Konstytucja 3 maja
Stolica	Kraków, od 1596 de facto; Warszawa
Powierzchnia	950 000 (1618); 733 200 (1771); 522 200 (1792); 215 000 (1795)
Populacja; • liczba ludności	; 12 300 000; (1771)
Narody i grupy etniczne	Polacy: 60%; Rusini: 13%; Litwini: 10%; Niemcy:10%; Żydzi:5%; inni:2%
	Położenie na mapie świata Brak współrzędnych Nieprawidłowe parametry: {{{{współrzędne}}}}
	Nieprawidłowe parametry: {{{{współrzędne}}}\|}
	Multimedia w Wikimedia Commons
	[[wikt:{{{wikisłownik}}}\|Hasło w Wikisłowniku]]

Przeglądaj historię interaktywnie

[wersja przejrzana]

← poprzednia edycja następna edycja →

Usunięta treść Dodana treść

WizualnieWikikod

Jednokolumnowy

Wersja z 11:49, 8 lip 2011

Zasięg terytorialny Rzeczypospolitej Obojga Narodów w 1619.
Legenda mapy: 1 – Korona, 2 – Prusy – lenno Królestwa Polskiego, 3 – Wielkie Księstwo Litewskie, 4 – Inflanty – posiadłość Korony i Litwy, 5 – Kurlandia – lenno Rzeczypospolitej

Posiadłości ziemskie polskich rodów magnackich w XVI-XVII wieku

Rzeczpospolita Obojga Narodów^[8] (lit. Respublika lub Žečpospolita, biał. Рэч Паспалітая, ukr. Річ Посполита, ros. Речь Посполитая, rus. Рѣчь Посполита, łac. Res Publica, współczesne znaczenie: Republika, właściwie Królestwo Polskie i Wielkie Księstwo Litewskie, od XVII wieku częściej znane jako Rzeczpospolita Polska^[9]) – państwo federacyjne złożone z Korony Królestwa Polskiego i Wielkiego Księstwa Litewskiego istniejące w latach 1569–1795 na mocy unii lubelskiej. Było to największe państwo leżące w Europie^[10]^[11]^[12], rozciągało się na większości terytorium dzisiejszej Polski, Litwy, Białorusi i Ukrainy, a częściowo także Łotwy, Estonii, Rosji, Mołdawii i Słowacji. W 1618 osiągnęło maksymalny zasięg terytorialny wynoszący ok. 950 000 km²^[2]. Liczba ludności wynosiła od 6,5 mln w 1569 do 14 mln w 1772. Panującym ustrojem była demokracja szlachecka, a głową państwa król elekcyjny.

Charakterystyczna dla Rzeczypospolitej była bardzo duża (8-10% społeczeństwa) liczebność stanu szlacheckiego i jego wysokie uprzywilejowanie. Na tle Europy wyróżniała się także organizacja państwa – zdecentralizowanego, z monarchą o silnie ograniczonych kompetencjach.

Rzeczpospolita posiadała wysoką pozycję na arenie międzynarodowej do połowy XVII wieku. Wojny z sąsiadami, powstania i rebelie kozackie, załamanie się popytu na eksportowane w dużej ilości zboże doprowadziły do kryzysu gospodarczego państwa. Po nim nastąpił także kryzys polityczny, prowadzący w efekcie do anarchii i rozkładu instytucji władzy. W XVIII wieku Rzeczpospolita wpadła w orbitę wpływów rosyjskich, a następnie została zlikwidowana na skutek trzech rozbiorów w 1772, 1793 i 1795 roku.

Historia

Osobne artykuły: Historia Polski (1572-1697) i Historia Polski (1697-1795).

Pierwszym krokiem do utworzenia wspólnego państwa polsko-litewskiego była zawarta w 1385 unia w Krewie. Na przestrzeni dwóch wieków unia ta była na zmianę zacieśniana, osłabiana a nawet zrywana. Dopiero w drugiej połowie XVI w. wobec braku potomka dynastii Jagiellonów przystąpiono do działań mających na celu utrwalenie międzypaństwowego związku. Federacyjna Rzeczpospolita Obojga Narodów powstała w efekcie unii lubelskiej z 1569. Zawarcie unii realnej między Polską i Litwą było jednym z głównych osiągnięć króla Zygmunta II Augusta. Po jego śmierci w 1572 doszło do bezkrólewia, podczas którego zreformowano system prawny kraju. Znacznie zwiększyły się wpływy szlachty, a także wprowadzono wolną elekcję jako sposób wyboru monarchy.

Złoty wiek Rzeczypospolitej przypadł na koniec XVI i pierwszą połowę XVII wieku, kiedy po dymitriadach i wojnie z Rosją osiągnęła ona w 1618 największy zasięg terytorialny w historii. W tym okresie państwo skutecznie opierało się atakom Szwecji, Rosji i Tatarów. Kres jego świetności położyło powstanie Chmielnickiego w 1648, które zapoczątkowało serię wojen z sąsiadami. W 1654 ruszyła ofensywa rosyjska przeciw Polsce, a w 1655 rozpoczął się tzw. potop szwedzki. Szwedzi zajęli i spustoszyli większość kraju, a król Jan Kazimierz został zmuszony do ucieczki na Śląsk. Wprawdzie Szwedzi ostatecznie wycofali się z Rzeczypospolitej, ale państwo zostało osłabione, a także utraciło zwierzchność nad Inflantami i Prusami Książęcymi. Jedynie częściowym powodzeniem zakończyła się wojna z Rosją, w efekcie której Rzeczpospolita utraciła jednak liczne ziemie na wschodzie. Dalszy upadek pozycji państwa wiązał się z rządami Michała Korybuta Wiśniowieckiego i wojną z Turcją, po której Rzeczpospolita utraciła w 1672 Podole i Ukrainę.

Pod koniec XVII wieku, za panowania Jana III Sobieskiego Rzeczpospolita zawarła sojusz z Habsburgami i razem z nimi przystąpiła do walki z Imperium Ottomańskim. W 1683 Turcy zostali pokonani pod Wiedniem, co zakończyło okres ich ekspansji w Europie. Po pokoju w Karłowicach w 1699 Rzeczpospolita odzyskała utracone w 1672 ziemie, ale nie udało jej się przejąć żadnych innych terytoriów.

Od końca XVII w. narastać zaczęły problemy wewnętrzne. Anarchia, słabość władzy centralnej i paraliż instytucji państwowych sprawiły, że w czasach saskich Rzeczpospolita istniała jako zbiór autonomicznych państewek magnackich. Utrzymywany przez część szlachty i magnatów ustrój demokracji szlacheckiej, gdy we wszystkich państwach ościennych funkcjonowała sprawna monarchia absolutna, doprowadził do upadku kraju. Całkowicie zdestabilizowane państwo otoczone przez mocne systemy władzy było europejskim ewenementem i w wyniku intryg zaczęło wchodzić w orbitę wpływów silnej monarchii rosyjskiej. W 1772 doszło do jego I rozbioru, dokonanego przez Rosję, Prusy i Austrię.

Próbę radykalnej reformy Rzeczypospolitej podjęto za czasów Stanisława Augusta Poniatowskiego. W latach 1788–1792 obradował Sejm Wielki, który w 1791 uchwalił Konstytucję 3 Maja. Ustawa zasadnicza likwidowała unię i tworzyła formalnie jednolite państwo – Rzeczpospolitą. Reforma nie powiodła się i konstytucja została odwołana po wojnie z Rosją. Przez kolejne lata Rzeczpospolita funkcjonowała jako nieformalny protektorat tego państwa. Jej ostateczna likwidacja nastąpiła w 1795 wraz z III rozbiorem.

Unia lubelska

Osobny artykuł: Unia lubelska.

Propozycja zmiany charakteru unii realnej została wysunięta przez Zygmunta Augusta na sejmie w Lublinie. Panowie litewscy i magnaci wielokrotnie próbowali zerwać sejm, wielu wyjechało z miasta. Po upływie trzech miesięcy doszło do podpisania unii realnej (1 lipca 1569). Na jej mocy do Korony zostały włączone ziemie południowo-zachodnie państwa litewskiego (część Kijowszczyzny, Wołynia, Podola, Podlasia). Zgodnie z postanowieniami unii Korona Królestwa Polskiego i Wielkie Księstwo Litewskie zostały przekształcone w jedno państwo federacyjne, Rzeczpospolitą Obojga Narodów rządzone przez monarchę będącego zarazem królem polskim i wielkim księciem litewskim. Powstał wspólny sejm, na którym obradowali razem przedstawiciele szlachty polskiej i litewskiej. Wspólne stały się także polityka wewnętrzna i zewnętrzna oraz waluta. Oddzielne pozostały skarb, sądownictwo, urzędy i wojsko.

Organizacja państwa

Systemem politycznym Rzeczypospolitej była demokracja szlachecka. Zgodnie z jej założeniami władza należała do ogółu szlachty, która mogła wpływać na politykę kraju poprzez uczestnictwo w sejmikach i sejmach. W rzeczywistości polityką zajmował się niewielki procent szlachty, przede wszystkim jej bogatsza część.

Głównym organem państwa był Sejm walny złożony z trzech stanów sejmujących: króla, senatu i Izby Poselskiej. Do jego kompetencji należało przede wszystkim stanowienie prawa i wyrażanie zgody na podatki. Zgodnie z artykułami henrykowskimi przyjętymi w 1573 król miał obowiązek zwoływać sejm co dwa lata na 6 tygodni. Król polski był szafażem urzędów, dysponował nominacjami na 25 tysięcy stanowisk, w tym kiklaset urzędów senatorskich, wśród nich na 16 stanowisk ministerialnych oraz 17 urzędów kościelnych (biskupi)^[13].

Na szczeblu wojewódzkim istniały sejmiki ziemskie w których miało prawo uczestniczyć cała szlachta danego regionu. Sejmiki te wybierały posłów na sejm walny, deputatów do Trybunału Koronnego i kandydatów na wakujące urzędy sędziowskie. Miały pozycję równą z sejmem walnym i król mógł zwołać je dla zatwierdzenia swych propozycji.

Pozycja króla w Rzeczypospolitej nie była silna, co dobrze wyrażały słowa kanclerza Jana Zamoyskiego: Rex regnat et non gubernat (łac. król panuje, nie rządzi). Każdy nowo wybrany monarcha miał obowiązek podpisać artykuły henrykowskie. Dokument ten określał nienaruszalne zasady ustroju państwa i zapewniał tolerancję religijną. Z czasem artykuły henrykowskie połączono z pacta conventa – osobistymi zobowiązaniami króla elekta.

Podstawowe zasady i elementy ustroju Rzeczypospolitej określano od 1573 mianem złotej wolności. Składały się na nie:

nietykalność osobista (Neminem captivabimus nisi iure victum)
wolna elekcja monarchy przez ogół szlachty zebranej na sejmie elekcyjnym,
sejm,
pacta conventa,
wolność wyznawanej religii (Konfederacja warszawska (1573))
rokosz – prawo szlachty do buntu przeciwko królowi w przypadku gdy ten złamie prawo lub naruszy zagwarantowane jej przywileje
liberum veto (łac. wolne nie pozwalam) – prawo każdego pojedynczego deputowanego do sprzeciwienia się decyzji większości na sejmie. Pozwalało unieważnić wszystkie postanowienia podjęte na danej sesji;
konfederacja – prawo do tworzenia lokalnych lub ogólnopaństwowych związków szlachty w celu osiągnięcia określonych celów politycznych.

Złota wolność wytworzyła ustrój nietypowy w skali ówczesnej Europy. Podczas gdy w innych krajach następowała centralizacja władzy i wzrost pozycji monarchów zmierzających do absolutyzmu, w Rzeczypospolitej władza była zdecentralizowana, a szlachta dominowała nad królem pod względem kompetencji.

Wady systemu

Słabość organizacji państwowej Rzeczypospolitej wynikała w dużej mierze z elekcyjności monarchii. Do drugiej połowy XVII wieku szlachta preferowała wybór zagranicznych kandydatów na tron, co nie doprowadziło do utworzenia nowej, silnej dynastii. Większość władców rządziła nieudolnie, lub też szybko wpadała w konflikt ze szlachtą, co paraliżowało działalność legislacyjną. Co więcej obcy królowie na drugim miejscu stawiali interesy Rzeczypospolitej, czego przykładem był okres panowania Wazów. Zygmunt III za swój podstawowy cel uznawał odzyskanie tronu Szwecji. Doprowadziło to do trwającej łącznie ponad pół wieku serii niszczycielskich wojen.

Dodatkowym problemem był wzrost pozycji magnatów, związany m.in. z rokoszem Zebrzydowskiego. Działalność najbogatszej szlachty prowadziła do postępującej decentralizacji państwa i obniżenia pozycji króla. Formalna demokracja szlachecka, przerodziła się w drugiej połowie XVII wieku w oligarchię magnacką. Za czasów Jana III Sobieskiego nie istniała już zasadniczo większa różnica między monarchą, a najpotężniejszymi przedstawicielami magnaterii. Po jego śmierci i wyborze na króla Augusta II Mocnego nastąpiło niemal całkowite zahamowanie działania sejmu. Wynikało ono przede wszystkim z coraz częstszego zrywania obrad poprzez wykorzystanie liberum veto. Usankcjonowana prawnie możliwość łatwego blokowania reform doprowadziła do stagnacji państwa i jego uzależnienia od sąsiadów.

Próby przeprowadzenia reform

Osobny artykuł: Konstytucja 3 maja.

W XVIII wieku kilkakrotnie planowano lub nawet w ograniczonym stopniu wprowadzano w życie reformy systemu. Ambitne projekty zmian proponowały obozy magnackie, w tym Potoccy i tzw. Familia, a także król Stanisław Leszczyński, wszystkie jednak pozostały jedynie w sferze teorii. Niewielkie ulepszenia do systemu prawnego państwa wprowadzono na sejmie konwokacyjnym w 1764, ale szeroko zakrojone reformy weszły w życie dopiero trzydzieści lat później. W 1791 uchwalono Konstytucję 3 Maja – pierwszą w Europie nowoczesną ustawę zasadniczą. Likwidowała ona federacyjną Rzeczpospolitą Obojga Narodów i na jej miejsce tworzyła unitarną Polskę. Konstytucja znosiła liberum veto i prawo do zawiązywania konfederacji. Wprowadzała trójpodział władzy, zasadę suwerenności ludu, a także zwiększała prawa mieszczan i w mniejszym stopniu chłopów.

Reformy wprowadzono zbyt późno i wywołały one szybką reakcję sąsiednich państw. Rosja doprowadziła do zawiązania konfederacji targowickiej i w obronie rzekomo pogwałconych praw szlachty zaatakowała Polskę. Wojna zakończyła się przegraną Polaków i delegalizacją konstytucji. Doprowadziła także do drugiego, a po dwu latach do trzeciego rozbioru Polski.

Geografia

Ziemie dawnej Rzeczypospolitej Obojga Narodów aktualnie wchodzą w skład kilku środkowoeuropejskich państw, w tym przede wszystkim Polski, Litwy, Łotwy, Ukrainy, Białorusi i Rosji. W mniejszym stopniu także Estonii, Słowacji (Zastaw spiski) i Mołdawii (Naddniestrze). Podczas gdy termin "Polska" często był i jest stosowany w odniesieniu do całego państwa, w rzeczywistości składało się ono z dwóch głównych części:

Korony Królestwa Polskiego, skrótowo nazywanej "Koroną",
Wielkiego Księstwa Litewskiego

Korona miała w przybliżeniu dwukrotnie liczniejszą populację od Litwy i pięć razy wyższy dochód z podatków. Zasięg terytorialny Rzeczypospolitej ulegał częstym zmianom, przede wszystkim na wschodzie. Po rozejmie w Jamie Zapolskim (1582) państwo miało ok. 867 000 km²(bez Inflant 815 000)^[14] i 6,5 mln mieszkańców. Po rozejmie w Dywilinie zasięg terytorialny zwiększył się do 990 000 km² i był największy w historii. Populacja Rzeczypospolitej w tym okresie wynosiła 10-11 mln, z czego ok. 4 mln stanowili Polacy.

Rzeczpospolita była krajem rolniczym, gęsto pokrytym lasami. Wyjątek stanowiły pokryte stepami Kresy. Na południu i północy istniały naturalne granice – Karpaty i Morze Bałtyckie. Pierwszy kompleksowy przewodnik po kraju opublikowany został po łacinie przez biskupa Marcina Kromera w XVI w. pod nazwą Polska, czyli o położeniu, obyczajach, urzędach Rzeczypospolitej Królestwa Polskiego.

Podział administracyjny

Osobny artykuł: Podział terytorialny Rzeczypospolitej Obojga Narodów.

Na państwo składały się trzy prowincje: Wielkopolska, Małopolska i Wielkie Księstwo Litewskie. Dodatkowo Rzeczpospolita podzielona była na województwa zarządzane przez wojewodów. Ich liczba wahała się od 33 do 35. Województwa dzieliły się na mniejsze jednostki administracyjne – starostwa. Władzę w nich sprawowali starostowie, natomiast zarząd miast pozostawał w gestii kasztelanów. Rzeczywiste kompetencje wymienionych urzędników, szczególnie względem szlachty były niewielkie. Wobec opisanego podziału administracyjnego istniały liczne wyjątki, przede wszystkim związane z funkcjonowaniem podjednostek takich jak ziemie czy księstwa.

Krainy Rzeczypospolitej

W ujęciu historycznym w skład Rzeczypospolitej wchodziły m.in. następujące krainy:

Inflanty – wspólne terytorium Polski i Litwy od 1561, w większości utracone w 1622 roku na rzecz Szwecji, poza Inflantami Polskimi (Łatgalią);
Kresy Wschodnie – południowo-wschodnie pogranicza Korony, określenie odnoszące się do terenów Ukrainy od Dniestru po Dniepr (Podole, Dzikie Pola, Zaporoże);
Kurlandia i Semigalia – północne lenno Rzeczypospolitej od 1561 (wraz z koloniami na Tobago i w Gambii);
Litwa – zachodnia część Wielkiego Księstwa Litewskiego;
Małopolska – południowa prowincja Korony ze stolicą w Krakowie;
Mazowsze – środkowa część Korony ze stolicą w Warszawie, od XVI wieku zaliczana była do prowincji wielkopolskiej;
Podlasie – terytorium między Mazowszem i Wielkim Księstwem Litewskim, do XVI wieku część Litwy, od 1569 część Korony;
Prusy – terytorium dawnego państwa krzyżackiego podzielone na należące do Korony Prusy Królewskie i będące jej lennem Prusy Książęce (do 1657);
Warmia – dominium biskupów warmińskich, wydzielone administracyjnie z Prus w 1466;
Ruś – wschodnie i południowe ziemie Wielkiego Księstwa Litewskiego (Ruś Biała, Ruś Czarna, Polesie), a także Ruś Czerwona wchodząca w skład prowincji małopolskiej i Wołyń wraz z Ukrainą, które od 1569 roku były częścią Korony;
Wielkopolska – środkowo-zachodnia prowincja Korony z głównym ośrodkiem w Poznaniu;
Żmudź – zachodnia część Litwy.

Społeczeństwo

Społeczeństwo Rzeczypospolitej składało się przede wszystkim z Polaków, Litwinów i Rusinów. W 1618 przedstawicieli tych narodowości było w przybliżeniu kolejno 4,5 mln, 0,75 mln i 5 mln na łączną liczbę 11 mln mieszkańców państwa^[15]. Istotne mniejszości stanowili m.in. Łotysze, Niemcy i Żydzi. Polacy, ze względu na przyłączenie znacznych terenów Rusi nie stanowili większości w Koronie ani na Litwie.

Rzeczywista przynależność etniczna miała jednak drugorzędne znaczenie. Wśród wyższych warstw społeczeństwa Litwy i Rusi następował szybki proces polonizacji, wyrażający się przede wszystkim w rozpowszechnieniu języka i kultury polskiej, a także religii katolickiej. Liczba osób, które ze względu na używany język i przyjętą kulturę można by określić jako Polaków wzrastała stopniowo z około 40% społeczeństwa w 1650 do 50% w 1791. Polonizacja wynikała z wyższego rozwoju kulturalnego, gospodarczego i administracyjnego Korony. To w niej znajdowały się główne instytucje państwowe (urzędy stołeczne, trybunały, dwór królewski), największe miasta, a także drugi najstarszy uniwersytet w Europie Środkowej. Proces ten, a także kolonizacja Rusi polskimi osadnikami doprowadziły do spięć na tle narodowościowym. Ważnym ich czynnikiem była wyznawana religia. Większość przedstawicieli szlachty polskiej i spolonizowanej była katolikami lub protestantami, natomiast ludność chłopska na wschodnich ziemiach Rzeczypospolitej wyznawała prawosławie. Konflikty dodatkowo narosły po zawiązaniu unii brzeskiej. W dużym stopniu to właśnie z kwestiami religijnymi wiązały się powstania kozackie, w tym najważniejsze powstanie Chmielnickiego.

Pod wpływem reformacji duża część szlachty przyjęła wyznania protestanckie (luteranizm, kalwinizm i arianizm). W okresie zawiązywania unii lubelskiej pojawiały się nawet propozycje utworzenia kościoła narodowego. Różnorodność wyznawanych religii, a także tolerancyjne traktowanie jednej z największych w Europie mniejszości żydowskich sprawiło, że Rzeczpospolita zyskała przydomek "państwa bez stosów". Wprawdzie w efekcie kontrreformacji większość szlachty powróciła do kościoła katolickiego, ale proces ten przebiegał pokojowo, głównie poprzez propagandę i szkolnictwo jezuickie. Dopiero po potopie szwedzkim doszło do prześladowań braci polskich i ich wygnania z kraju.

Hierarchia społeczna

Najbardziej uprzywilejowaną grupą społeczną w Rzeczypospolitej była szlachta. W przeciwieństwie do innych krajów Europy stan szlachecki był bardzo liczny – należało do niego od 8 do 10% mieszkańców państwa. Wyróżniała go także nietypowa zasada równości wewnętrznej, która w XVI i XVII wieku odegrała istotną rolę w integracji Korony z Litwą, Prusami Książęcymi czy Inflantami. Szlachta już od schyłku XV w. posiadała przywileje zapewniające jej dominację polityczną. Także duchowieństwo wyższe zostało opanowane przez wysoko urodzonych – przedstawicieli wielkich rodów magnackich. O ile w czasach Jagiellonów zdarzało się jeszcze, że dostojnicy kościelni byli mieszczańskiego pochodzenia, o tyle w XVII czy XVIII wieku taki stan rzeczy był wykluczony. Szlachta uzyskała również przewagę w gospodarce i handlu – podporządkowała sobie chłopstwo, utrzymała monopol na posiadanie dóbr ziemskich, wywalczyła prawo do przewożenia i wytwarzania towarów "na własny użytek" bez opłat celnych. Także w sądownictwie zaznaczało się zdecydowane uprzywilejowanie szlachty względem plebejuszy. Większość przywilejów i praw szlachty pochodziła jeszcze z XV-XVI wieku, ale w okresie Rzeczypospolitej Obojga Narodów pozycja tego stanu jedynie rosła. Zwiększała się także jego wewnętrzna różnorodność. Wprawdzie formalnie każdy szlachcic miał takie same prawa, lecz w rzeczywistości obok szlachty średniej powstały biedna, bliska chłopstwu szlachta zagrodowa i bogata magnateria, której czołowych przedstawicieli nierzadko nazywano "królewiętami".

Ze wzrostem pozycji szlachty połączony był spadek znaczenia stanu mieszczańskiego. Kryzys miast w XVII wieku i rozwój wysoce samowystarczalnej gospodarki folwarcznej doprowadziły do zmniejszenia roli mieszczaństwa – zarówno politycznej jak i gospodarczej. Jedynie kilka głównych miast z Gdańskiem na czele utrzymało swoją pozycję, ale brak szerszej współpracy patrycjatu różnych ośrodków nie pozwolił na wywalczenie przywilejów dla całego stanu. W efekcie mieszczaństwo Rzeczypospolitej pozbawione było praw politycznych. Jedynie w Prusach Królewskich do drugiej połowy XVII wieku mieszczanie uczestniczyli w obradach sejmiku. Kryzys objął także sferę gospodarczą – zakaz posiadania dóbr ziemskich (od 1496) i konieczność opłacania ceł utrudniały wytworzenie dużej grupy bogatych mieszczan. Nieliczni jej przedstawiciele dążyli raczej do zaspokojenia celów partykularnych, bądź uzyskania nobilitacji, niż do poprawy sytuacji całego stanu. Kryzys ogarnął także niższe struktury społeczeństwa miejskiego – w XVII wieku zaczęto ograniczać liczebność, bądź nawet rozwiązywać cechy rzemieślnicze.

Najniższą pozycję posiadało chłopstwo. Refeudalizacja i rosnąca pańszczyzna doprowadziły do zmniejszenia zamożności całego stanu. Dodatkowo w efekcie postępującego rugowania sołtysów dozwolonego przez Statut warcki (1423) zanikła warstwa bogatego, aktywnego gospodarczo chłopstwa. Zarazem zmniejszyło się wykształcenie i samodzielność stanu chłopskiego, a na pozycjach administracyjnych chłopów zastąpiła drobna szlachta. Przywiązanie do ziemi i całkowite podporządkowanie szlachcie upodobniło sytuację chłopów do niewolnictwa^[16].

Gospodarka

W gospodarce Rzeczypospolitej dominował system folwarczno-pańszczyźniany, oparty na wykorzystaniu pracy odrobkowej przypisanych do ziemi chłopów. Typowa szlachecka posiadłość ziemska zawierała wielkopowierzchniowy folwark, w którym uprawiano przede wszystkim przeznaczone na eksport zboża. System ten dobrze prosperował u zarania państwa, w okresie doskonałej koniunktury w handlu zbożem^[17], ale pod koniec XVII wieku wraz ze spadkiem cen towarów rolnych sytuacja zaczęła się pogarszać. Straty były coraz większe, a szlachta starała się je rekompensować poprzez zwiększanie obciążenia pańszczyźnianego chłopów. Doprowadziło to do powszechnego w tym okresie w Europie Środkowej procesu refeudalizacji.

Skupienie się szlachty na rolnictwie i jej dominacja nad stanem mieszczańskim zaowocowała stosunkowo powolnym tempem urbanizacji, a tym samym ograniczeniem rozwoju rzemiosła i przemysłu. Skala zjawiska zwiększyła się zwłaszcza po licznych wojnach w drugiej połowie XVII wieku, kiedy rozwój polskich ośrodków miejskich zaczął wyraźnie odstawać od rozwoju ośrodków zachodniej Europy. W Rzeczpospolitej istniały wprawdzie liczne miasta, w większości lokowane na prawach magdeburskich, jednak ich rola handlowa i produkcyjna malała. Najważniejszym ośrodkiem handlowym był Gdańsk, przez długi czas największe miasto kraju. Duże znaczenie odgrywały także stolice (Kraków i Warszawa) oraz m.in. Lublin z organizowanymi w nim jarmarkami. W momencie upadku państwa w miastach mieszkało około 10% populacji.

Rzeczpospolita była największym producentem zboża w Europie, przy tym jednak większość plonów trafiała na rynek wewnętrzny. Szacowane roczne spożycie zboża w Koronie i Prusach wynosiło 113 000 ton (226 000 łasztów). Produkcja wynosiła w XVII wieku około 120 000 ton rocznie, z czego 6% eksportowano, 19% przypadało na ludność miejską, natomiast reszta na mieszkańców wsi. Eksport zaspokajał około 2% zapotrzebowania Europy Zachodniej i zapewniał wyżywienie około 750 000 osób, ale ziarno importowane stanowiło tam margines zaopatrzenia, którego brak wywoływał natychmiast głód. Znaczenie handlu zbożem rosło jeszcze bardziej w latach nieurodzaju (np. lata 90. XVI wieku i 20. XVII), kiedy kraje południowej Europy zmuszone były do jego importu na masową skalę.

Zboże eksportowano przede wszystkim drogą wodną. Wpierw rzekami do Gdańska, a następnie morzem do portów innych państw Europy. Żegluga możliwa była na Wiśle, Pilicy, Bugu, Sanie, Nidzie, Wieprzu i Niemenie. Oprócz Gdańska skupiającego 80% handlu korzystano także z pośrednictwa innych portów, przede wszystkim Rygi, Elbląga i leżącego poza granicami Rzeczypospolitej Szczecina. Transportem morskim zajmowali się głównie armatorzy holenderscy i flandryjscy, a do głównych portów docelowych należały Antwerpia i Amsterdam. Na okręty gdańskie przypadało do 10% przewożonego towaru.

Oprócz zboża, drogą morską eksportowano także m.in. drewno i smołę. Pozostałe towary przewożono szlakami lądowymi. Handlowano przede wszystkim z krajami Świętego Cesarstwa Rzymskiego. Sprzedawano m.in. skóry, futra, konopie, bawełnę i len. Polska była również ważnym eksporterem, powszechnie używanego w całej ówczesnej Europie w farbiarstwie i malarstwie, barwnika koszenili uzyskiwanej z larw czerwca polskiego^[18]. Poprzez Śląsk sprzedawano także w dużych ilościach bydło.

Rzeczpospolita importowała przyprawy, dobra luksusowe, ubiory, ryby, alkohol i produkty przemysłowe takie jak stal czy narzędzia. Początkowo bilans handlowy państwa był dodatni, ale w efekcie upadku miast i zniesienia ograniczeń importu towarów przez szlachtę w początkach XVII wieku stał się ujemny.

Wraz z wielkimi odkryciami geograficznymi na znaczeniu straciły tradycyjne połączenia handlowe przecinające Rzeczpospolitą, takie jak bursztynowy szlak. Mimo to państwo pozostało ważnym łącznikiem pomiędzy krajami bliskiego wschodu i Europą Zachodnią. Przykładowo pochodzące z Persji kobierce na zachodzie nazywano mylnie "polskimi", ponieważ to właśnie z Korony były one sprowadzane.

Walutami Rzeczypospolitej były złoty polski i grosz. Gdańsk posiadał przywilej zezwalający na bicie własnej monety.

Kultura

Osobne artykuły: Sarmatyzm i Oświecenie w Polsce.

Kulturę państwa kreowała przede wszystkim szlachta, w ograniczonym stopniu także mieszczaństwo. Dominującą formacją kulturową i ideologiczną od schyłku XVI do połowy XVIII wieku był sarmatyzm, który opierał się na koncepcji utożsamiającej polską szlachtę ze starożytnym ludem Sarmatów. Wyrażał się m.in. w konserwatyzmie, poczuciu wyższości nad innymi narodami, ideach mesjanistycznych ("Polska – przedmurze chrześcijaństwa"), umiłowaniu wolności szlacheckiej. Wpływał na ubiory i styl dekoracji wnętrz, które oparto na wzorcach orientalnych. W literaturze wyrażał się w tzw. baroku sarmackim, natomiast w architekturze w trzymaniu się rodzimych rozwiązań o bryłach gotyckich i specyficznej dekoracji stiukowej sklepień. Bardzo duży wpływ sarmatyzm miał na obyczajowość szlachecką. Charakterystyczne dla tego okresu w kulturze były okazałe pogrzeby, wjazdy magnackie, sztuczność i teatralność zachowania, np. w kościele.

Z czasem idee sarmatyzmu uległy degeneracji, w XVII wieku przesiąkając dewocją, megalomanią, zacofaniem i nietolerancją. Umiłowanie wolności przekształciło się w dążenie do anarchii, natomiast poczucie wyższości doprowadziło do upadku szkolnictwa i powszechnych braków w wykształceniu szlachty. Za czasy szczególnego upadku kultury uznaje się okres rządów saskich.

Na czasy sarmatyzmu przypada działalność takich postaci jak alchemik Michał Sędziwój, inżynier wojskowy Kazimierz Siemienowicz, poeta Wacław Potocki i astronom Jan Heweliusz.

Od lat 40. XVIII wieku w Rzeczypospolitej zaczęły przyjmować się idee nowej epoki w kulturze – Oświecenia. Ich największy rozwój przypadł na rządy Stanisława Augusta Poniatowskiego. W tym okresie podjęto próby radykalnej reformy szkolnictwa i ustroju prawnego państwa. Zgodnie z duchem oświecenia rozwijała się sztuka, literatura i publicystyka. Do czołowych przedstawicieli epoki należeli m.in. Ignacy Krasicki, Hugo Kołłątaj, Stanisław Staszic i Franciszek Karpiński.

Religia

Osobne artykuły: Zgoda sandomierska i Konfederacja warszawska (1573).

I Rzeczpospolita na tle ówczesnej Europy cieszyła się względną religijną tolerancją. Pierwszym aktem będącym krokiem w stronę równouprawnienia w zakresie wyznawanej religii na terenie Rzeczpospolitej była tzw. Zgoda sandomierska podpisana w roku 1570 między przedstawicielami kościołów protestanckich działających w Polsce: zwolenników Lutra, braci czeskich i kalwinów.^[19] Porozumienie to doprowadziło do dalszej liberalizacji prawa i przyznania całkowitej swobody wyznawanej religii w Polsce.

Pierwszym dokumentem prawnym gwarantującym tolerancję religijną w Rzeczpospolitej był Akt Konfederacji Warszawskiej uchwalonej na pierwszym sejmie konwokacyjnym w 1573 r. w Warszawie.^[20] Konfederacja warszawska dawała następujące gwarancje wolności religijnej:

bezwarunkowy i wieczysty pokój między wszystkimi wyznaniami (dissidentes in religione – art. 3)
szlachcie, mieszczanom królewskim i innym ludziom wolnym zagwarantowano pełne równouprawnienie, niezależnie od wyznania w prawie publicznym i prywatnym.

Dokument ten uważany jest za początek prawnie gwarantowanej tolerancji religijnej w Rzeczpospolitej i całej ówczesnej Europie.

Wojsko

Osobny artykuł: Wojsko I Rzeczypospolitej.

Podstawowym rodzajem wojska w Rzeczypospolitej było regularne wojsko zaciężne. Wojsko Rzeczypospolitej było dowodzone przez dwóch hetmanów wielkich, koronnego i litewskiego, oraz dwóch hetmanów polnych. W skład armii wchodziły:

Wojsko kwarciane – regularne oddziały opłacane z tzw. kwarty, czyli podatku naliczanego dzierżawcom królewszczyzn. Powstały w latach 60. XVI wieku, w 1652 zostały połączone z wojskiem komputowych. Oddziały kwarciane liczyły od 4 do 6 tys. żołnierzy. Składały się z jazdy, piechoty i artylerii.
Wojsko suplementowe – dodatkowe zaciągi wojsk regularnych powoływane na czas wojny. W 1652 roku zostały połączone z wojskiem kwarcianym.
Wojsko komputowe – powstało w 1652 roku z połączenia wojsk kwarcianych oraz suplementowych. Jego liczebność była każdorazowo uchwalana przez Sejm i na czas wojny zwiększana a na czas pokoju zmniejszana – etat wojska komputowego nigdy nie był mniejszy niż 11,000 żołnierzy (tyle wyniósł w roku 1671).
Pospolite ruszenie – oddziały powoływane podczas wojny spośród ogółu przedstawicieli szlachty. Traktowane jako ostatni filar obrony kraju.
Wyprawy łanowe – powoływana od 1653 roku na czas wojny półregularna milicja, której zadaniem było wzmacniać wojska regularne – właściciele byli zobowiązani wystawić określoną liczbę konnych / piechurów z każdego łana ziemi, a następnie wyposażyć ich, uzbroić i umundurować.
Wyprawy dymowe – powoływana od 1653 roku na czas wojny półregularna milicja, której zadaniem było wzmacniać wojska regularne. W ich skład wchodzili przedstawiciele ludności miejskiej – żołnierze wystawiani byli po jednym piechurze / konnym na określoną liczbę domów.
Straż królewska – niewielki oddział (maksymalnie liczyła 1200 żołnierzy), którego głównym celem było zapewnianie bezpieczeństwa władcy i jego rodziny.
Wojsko najemne – oddziały najemne złożone głównie z obcokrajowców. W Rzeczpospolitej wykorzystywano je stosunkowo rzadko i na niewielką skalę.
Wojsko prywatne – oddziały utrzymywane przede wszystkim przez magnatów, często liczące od kilkuset do kilku tysięcy żołnierzy. Ich liczebność i rola wzrosła zwłaszcza w okresie kryzysu państwa w czasach saskich. Istniały także wojska ordynackie, finansowane przez ordynacje magnackie.
Kozacy zaporoscy – oddziały nierejestrowych i rejestrowych Kozaków z Zaporoża, ochotniczo uczestniczące jako wsparcie wojsk Rzeczpospolitej.

W skład wojsk Rzeczypospolitej wchodziły m.in. następujące formacje:

Husaria – cięższa kawaleria przełamująca, uzbrojona w kopie.
Pancerni – średniozbrojna jazda. W bitwie często jako wsparcie husarii.
Jazda kozacka – ogólna nazwa określająca lekką kawalerię.
Rajtaria – jazda średniozbrojna, wyposażona jak tego typu jednostki w innych krajach Europy (jak choćby Szwecja).
Dragonia – piechota używająca koni do przemieszczania się, walcząca w szyku pieszym za pomocą broni białej i palnej, czasem jako jazda lekka lub średnia.
Piechota – formacje wojsk pieszych, walczących bronią palną i białą, formowane w kompanie/chorągwie i pułki/regimenty.
Piechota wybraniecka – formacja piechoty utworzona przez Stefana Batorego w 1576 roku, istniejąca do 1726 roku. Rekrutowana gł. spośród chłopów "wybrańców" z dóbr królewskich, po jednym z 20 łanów.
Piechota łanowa – półregularna formacja piechoty utworzona w 1655 roku, rekrutowana spośród chłopów powoływanych po jednym z 15 łanów. Wzorowana na piechocie wybranieckiej.
Piechota dymowa – oddziały utworzone 1673 roku na miejscu piechoty łanowej. W ich skład wchodzili przedstawiciele ludności miejskiej. Umundurowani i uzbrojeni na wzór zagraniczny.
Kozacy rejestrowi – oddziały złożone z kozaków zaporoskich wpisanych do tzw. rejestru. Oddziały rejestrowe funkcjonowały od 1572 do 1699 roku.
Tabor – złączone ze sobą wozy wykorzystywane do działań obronnych przede wszystkim przez oddziały kozaków.
Artyleria – formacja dowodzona głównie przez obcokrajowców, wyposażona w działa, armaty, haubice, falkonetki, moździerze itp.
Flota Rzeczypospolitej była niewielka i odgrywała stosunkowo niewielka rolę. Najsłynniejsza stoczona przez nią bitwa morska to bitwa pod Oliwą z 1627 roku.

Zobacz też

Szablon:HisPolski monografie

↑ Proces przenoszenia dworu do Warszawy trwał do 1609 roku
↑ ^a ^b Mariusz Trąba, Lech Bielski: Władcy i królowie Polski. Warszawa: Reader's Digest, 2005, s. 444. ISBN 83-60123-13-6.
↑ Jarosław Czubaty: Historia dla maturzysty Nowożytność, podręcznik do liceum ogólnokształcącego w zakresie rozszerzonym. Warszawa: Wydawnictwo Szkolne PWN, 2006, s. 218, 228. ISBN 83-7446-035-0.
↑ ^a ^b ^c ^d ^e Anatol Lieven: The Baltic Revolution.
↑ After the Deluge: Poland-Lithuania and the Second Northern War, 1655-1660.
↑ Język ten był popularnym drugim językiem wśród szlachty
↑ Andrzej Jezierski, Cecylia Leszczyńska: Historia gospodarcza Polski. 2003, s. 68.
↑ Jest to nazwa ahistoryczna, wprowadzona i upowszechniona przez prace publicystyczne Pawła Jasienicy w XX wieku.
↑ Przykłady użycia nazwy Rzeczpospolita Polska w dokumentach państwowych: [1], [2]
↑ Największe państwo leżące w całości w Europie. Imperium osmańskie i Carstwo Rosyjskie były większe, ale w Europie leżały jedynie ich części.
↑ Norman Davies: Zaginione królestwa. Kraków: Wydawnictwo Znak, 2010.
↑ Wielonarodowość Polski na przestrzeni wieków « Perspektywa Kulturalna
↑ Jacek Staszewski: August II Mocny. Wrocław 1998, s. 77.
↑ Augustyniak Urszula: Historia Polski 1572–1795. Warszawa 2008.
↑ Na podstawie mapy przedstawiającej populację Polski na tle Europy w 1618 roku
↑ porównanie podane w "Społeczeństwie polskim od X do XX wieku", s. 250
↑ Anderson P.: Lineages of the Absolutist State. s. 285 (ang.)
↑ http://www.mowiawieki.pl/artykul.html?id_artykul=1403 GDY CZERWIEC POLSKI BARWIŁ EUROPĘ, Antoni Mączak: "Mówią wieki"
↑ Toruński synod generalny 1595 roku. Z dziejów polskiego protestantyzmu w drugiej połowie XVI wieku, Wojciech Sławiński, ISBN 83-89100-07-X, wyd. Semper. 2002
↑ Konfederacja warszawska 1573 roku wielka karta polskiej tolerancji, opr. M. Korolko, J. Tazbir, Warszawa Instytut Wydawniczy PAX 1980.

Bibliografia

T. Chynczewska Hennel: Rzeczpospolita XVII wieku w oczach cudzoziemców, ISBN 83-04-04107-3.
Norman Davies: Boże Igrzysko, Wydawnictwo Znak, Kraków 2006, ISBN 83-240-0654-0
Ireneusz Ihnatowicz, Mączak A., Zientara B., Janusz Żarnowski: Społeczeństwo polskie od X do XX wieku, część czwarta Od połowy XV wieku do rozbiorów (s. 213-428), wyd. Książka i Wiedza, Warszawa 1999, ISBN 83-05-13080-0
Paweł Jasienica: Rzeczpospolita Obojga Narodów, ISBN 83-06-01093-0
Zdzisław Kowalewski: Rzeczpospolita nie doceniona: Kultura naukowa i polityczna Polski przedrozbiorowej, ISBN 83-211-0312-X
Jan Chryzostom Pasek: Memoirs of the Polish Baroque: The Writings of Jan Chryzostom Pasek, a Squire of the Commonwealth of Poland and Lithuania, ISBN 0-520-02752-3 (ang.)
A. S. Radziwiłł: Pamiętnik o dziejach w Polsce, ISBN 83-06-00092-7
A. Zamojski: The Polish Way: a Thousand-Year History of the Poles and Their Culture, ISBN 0-7818-0200-8 (ang.)

Linki zewnętrzne

Rzeczpospolita wielu kultur. Dziedzictwo polskie

Szablon:Link FA Szablon:Link FA Szablon:Link FA

Szablon:Link GA Szablon:Link GA Szablon:Link GA

[1] Proces przenoszenia dworu do Warszawy trwał do 1609 roku

[pow1618-2] Mariusz Trąba, Lech Bielski: Władcy i królowie Polski. Warszawa: Reader's Digest, 2005, s. 444. ISBN 83-60123-13-6.

[3] Jarosław Czubaty: Historia dla maturzysty Nowożytność, podręcznik do liceum ogólnokształcącego w zakresie rozszerzonym. Warszawa: Wydawnictwo Szkolne PWN, 2006, s. 218, 228. ISBN 83-7446-035-0.

[jezyki-4] Anatol Lieven: The Baltic Revolution.

[5] After the Deluge: Poland-Lithuania and the Second Northern War, 1655-1660.

[6] Język ten był popularnym drugim językiem wśród szlachty

[7] Andrzej Jezierski, Cecylia Leszczyńska: Historia gospodarcza Polski. 2003, s. 68.

[8] Jest to nazwa ahistoryczna, wprowadzona i upowszechniona przez prace publicystyczne Pawła Jasienicy w XX wieku.

[9] Przykłady użycia nazwy Rzeczpospolita Polska w dokumentach państwowych: [1], [2]

[10] Największe państwo leżące w całości w Europie. Imperium osmańskie i Carstwo Rosyjskie były większe, ale w Europie leżały jedynie ich części.

[11] Norman Davies: Zaginione królestwa. Kraków: Wydawnictwo Znak, 2010.

[12] Wielonarodowość Polski na przestrzeni wieków « Perspektywa Kulturalna

[13] Jacek Staszewski: August II Mocny. Wrocław 1998, s. 77.

[14] Augustyniak Urszula: Historia Polski 1572–1795. Warszawa 2008.

[15] Na podstawie mapy przedstawiającej populację Polski na tle Europy w 1618 roku

[16] równanie podane w "Społeczeństwie polskim od X do XX wieku", s. 250

[17] Anderson P.: Lineages of the Absolutist State. s. 285 (ang.)

[18] ttp://www.mowiawieki.pl/artykul.html?id_artykul=1403 GDY CZERWIEC POLSKI BARWIŁ EUROPĘ, Antoni Mączak: "Mówią wieki"

[19] Toruński synod generalny 1595 roku. Z dziejów polskiego protestantyzmu w drugiej połowie XVI wieku, Wojciech Sławiński, ISBN 83-89100-07-X, wyd. Semper. 2002

[20] Konfederacja warszawska 1573 roku wielka karta polskiej tolerancji, opr. M. Korolko, J. Tazbir, Warszawa Instytut Wydawniczy PAX 1980.

[1]

[2]

[3]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

@@ Linia 177: / Linia 177: @@
 === Krainy Rzeczypospolitej ===
 W ujęciu historycznym w skład Rzeczypospolitej wchodziły m.in. następujące krainy:
-* [[Inflanty]] – wspólne terytorium Polski i Litwy od [[1561]], w większości utracone na rzecz [[Szwecja|Szwecji]] w [[1622]];
+* [[Inflanty]] – wspólne terytorium Polski i Litwy od [[1561]], w większości utracone w 1622 roku na rzecz [[Szwecja|Szwecji]], poza [[Inflanty Polskie|Inflantami Polskimi (Łatgalią)]];
 * [[Kresy Wschodnie]] – południowo-wschodnie pogranicza Korony, określenie odnoszące się do terenów [[Ukraina|Ukrainy]] od [[Dniestr]]u po [[Dniepr]] ([[Podole]], [[Dzikie Pola]], [[Zaporoże (kraina)|Zaporoże]]);
 * [[Księstwo Kurlandii i Semigalii|Kurlandia i Semigalia]] – północne [[lenno]] Rzeczypospolitej od 1561 (wraz z koloniami na [[Tobago]] i w [[Gambia|Gambii]]);