Dzierżoniów

Szablon:POL miasto infobox Dzierżoniów (do 1946 pol. Rychbach, też Rychonek, niem. Reichenbach im Eulengebirge) – miasto w południowo-zachodniej Polsce, na Dolnym Śląsku, w województwie dolnośląskim, siedziba władz powiatu powiatu dzierżoniowskiego oraz władz gminy wiejskiej Dzierżoniów. Położone w Kotlinie Dzierżoniowskiej, nad rzeką Piławą.

W latach 1975–1998 miasto administracyjnie należało do województwa wałbrzyskiego. Obecna, polska nazwa miasta, została nadana na cześć ks. Jana Dzierżonia – wybitnego śląskiego badacza pszczół.

30 czerwca 2017 miasto liczyło 33 707 mieszkańców.

W 2013 r. liczba mieszkańców wyniosła 33 372 (kobiety – 17 936, mężczyźni – 15 436)

Warunki naturalne

Dzierżoniów jest położony w Kotlinie Dzierżoniowskiej u podnóża Gór Sowich od południa i Masywu Ślęży od północy. Miasto leży nad rzeką Piława.

Według danych z roku 2002 Dzierżoniów ma obszar 20,07 km² (287. lokata w kraju), w tym:

• użytki rolne: 63%
• użytki leśne: 0%

Miasto stanowi 4,19% powierzchni powiatu.

Historia

Kalendarium:

• XII w. – legendarne początki miasta.
• 1159 – legendarna data wybudowania kościoła św. Jerzego przez księcia Bolesława Kędzierzawego.
• 13 lutego 1258 – pierwsza pisemna wzmianka o Reichenbach i kościele św. Jerzego.
• 1290 – miasto otrzymało pieczęć przedstawiającą św. Jerzego zabijającego smoka na tle murów miejskich – obecny herb miasta.
• 1291 – miasto przeszło pod władzę Piasta świdnicko-ziębickiego – Bolka I Surowego.
• pocz. XIV w. – budowa kościoła Niepokalanego Poczęcia NMP przez zakon augustianów-eremitów.
• 1337 – uniezależnienie się od księcia świdnicko-jaworskiego.
• 1338 – przekazanie przez księcia Bolka II kościoła św. Jerzego zakonowi rycerskiemu joannitów.
• 1392 – miasto przeszło wraz z księstwem jaworsko-świdnickim do Korony Czeskiej.
• XVI w. – rozwój miasta jako ośrodka tkactwa.
• 1526 – przejście pod zwierzchnictwo Habsburgów.
• 1618–1648 (wojna trzydziestoletnia) – pożary, wyludnienie i upadek miasta.
• 1742 – przejście pod panowanie Prus.
• 1750 – w polskojęzycznym dokumencie pruskim miejscowość jest wymieniona jako Reychenbach
• 1780–1784 – wyburzenie starych domów i budowa w ich miejscu jednopiętrowych domów kalenicowych.
• 1790 – spotkanie dyplomatów Prus, Szwecji, Anglii i Rzeczypospolitej, którego rezultatem było przymierze polsko-pruskie.
• 1795–1798 – budowa kościoła ewangelickiego (obecnie rzymskokatolicki pw. NMP Matki Kościoła).
• 1805 – założenie ewangelickiego cmentarza z kaplicą grobową Sadebecków.
• 1813 – zawarcie tajnych układów, które zapoczątkowały powstanie VI koalicji antynapoleońskiej; spotkanie króla pruskiego Fryderyka Wilhelma III oraz cara Aleksandra I.
• 1815–1820 – stolica pruskiej rejencji dzierżoniowskiej.
• 1815 – powstanie w Dzierżoniowie loży masońskiej „Aurora zur ehernen Kette”
• 1871 – Prusy stają się częścią zjednoczonych Niemiec.
• 1872–1875 – gruntowna przebudowa siedziby władz miejskich (ratusza).
• 1945
  • styczeń – zbliżanie się Armii Czerwonej spowodowało ucieczkę i ewakuację ludności niemieckiej z terenów Pomorza i Śląska zarządzonej przez władze niemieckie bez przygotowania. Z tego powodu wielu ludzi zginęło, w wyniku działań frontowych, bądź wskutek silnych mrozów.
  • 8 maja – wkroczenie do miasta Armii Czerwonej
  • włączenie miasta wraz z Dolnym Śląskiem do państwa polskiego
  • zaczęli przybywać Polacy z obszarów, które po konferencji jałtańskiej znalazły się poza nową wschodnią granicą Polski. Polaków tych wysiedlano na podstawie umów z ZSRR, które podpisał Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego.
  • początek wysiedlenia niewielu pozostałych jeszcze po zimowej ucieczce i ewakuacji dotychczasowych mieszkańców miasta do Niemiec
  • specyfiką miasta był silny napływ osadników pochodzenia żydowskiego, wskutek czego stało się ono wówczas jednym z 6 największych skupisk ludności żydowskiej w Polsce.
  • uruchomienie Państwowej Fabryki Odbiorników Radiowych, późniejszych Zakładów Radiowych Diora.
• 1946 – zmiana nazwy miasta z Rychbach na Dzierżoniów, – na cześć ks. Jana Dzierżona, sławnego pszczelarza.
• 1948 – Dzierżoniów liczy ok. 24 000 mieszkańców, w tym ok. 26% Żydów.
• lata 50. – emigracja ludności pochodzenia żydowskiego za granicę.
• lata 60. – wyburzenie 13 zabytkowych kamienic, tworzących północną pierzeję rynku.
• 1999 – uzyskanie przez Urząd Miasta certyfikatu ISO 9002 (pierwsza jednostka samorządowa w Polsce z certyfikatem ISO 9002).

Filia Groß-Rosen

W miejscowości znajdowała się filia obozu koncentracyjnego Groß-Rosen.

Architektura

Zabytki

Mury miejskie

Ratusz Miejski oraz Rynek

Kościół pw. św Jerzego

Poaugustiański kościół pw. Niepokalanego Poczęcia NMP

Kościół poewangelicki (obecnie rzymsko-katolicki pw. NMP Matki Kościoła

Kościół (kaplica) pw. św. Trójcy

Według rejestru Narodowego Instytutu Dziedzictwa na listę zabytków wpisane są:

• zespół urbanistyczny miasta
• kościół paraf. św. Jerzego, z drugiej poł. XIV w., XVI w.; wybudowany według legendy za czasów księcia Bolesława Kędzierzawego w 1159, faktycznie około roku 1230; w 1338 r. przekazany przez księcia Bolka II zakonowi rycerskiemu joannitów. Przebudowany w okresie XV-XVI w.
• zespół klasztorny augustianów, ul. Hempla 16 / Klasztorna, z XIV w., 1713 r., 1845 r.:
  • kościół, ob. par. pw. Niepokalanego Poczęcia NMP; wybudowany w pocz. XIV w. przez zakon augustianów-eremitów
  • klasztor
• zbór ewangelicki, obecnie kościół rzym.kat. par. pw. MB Królowej Polski; klasycystyczny kościół wybudowany w latach 1795-1798 według projektu architekta Carla Gottharda Langhansa; do 1962 r. funkcjonował jako świątynia ewangelicka, potem został przejęty przez miasto i używany jako magazyn meblowy. Pozbawiony właściwej opieki spłonął częściowo w 1973 r. Przekazany w 1978 r. parafii katolickiej, został konsekrowany w 1979 r. i do 1984 r. odremontowany; kolumny w kościele są utrzymane w porządku spiętrzonym obejmującym trzy style: toskański, joński i koryncki; współczesny ołtarz został przeniesiony z kościoła pod wezwaniem Niepokalanego Poczęcia NMP który pochodzi z XVIII w.; ołtarz jest przykładem barokowego malarstwa tablicowego
• kościół pw. Świętej Trójcy, wybudowany w XV w. jako kaplica cmentarna; przebudowany po pożarze w 1831 i 1851 r. - w XIX w.
• kaplica grobowa rodziny Sadebecków na cmentarzu ewangelickim, ul. Daszyńskiego, wzniesiona w 1805 r. przez patrycjuszowski ród Sadebecków, jako centrum cmentarza ewangelickiego; ma postać rotundy
• synagoga, wybudowana w 1875 r., ul. Krasickiego 28
• mury obronne – wzniesione pod koniec XIII w. na polecenie księcia świdnickiego Bolka II; wzmocnione basztami i półbasztami łupinowymi; po wojnie husyckiej dobudowano mury zewnętrzne, tworząc w ten sposób pas zieleni (międzymurze); w XVIII w. częściowo zlikwidowane
• ratusz i wieża ratuszowa – pozostałość po starym średniowiecznym ratuszu; pełniła wtedy rolę strażnicy i punktu obronnego; dziś jest punktem widokowym, skąd można podziwiać panoramę miasta i okolic, Rynek, XV, z l. 1873-75; ratusz wybudowano jako dom handlowy i centrum kupieckie; od 1337 siedziba władz miejskich; w latach 1872-1875 gruntownie przebudowany
• sukiennice, Rynek 2, z XV w., XIX w.
• dom, ul. Klasztorna 7, z XVI-XVII w., XIX w.
• dom, ul. Klasztorna 12, z XVIII/XIX w.
• dom, ul. Kościelna 30, z pocz. XIX w.
• dom, ul. Krasickiego 21, z XVIII w.
• dom, ob. przedszkole, ul. Miernicza z drugiej i trzeciej ćw. XIX w.
• dom, ul. Przedmieście 27
• hotel „Polonia”, ul. Sienkiewicza 4 ( d. Świerczewskiego), z 1908 r., 1920 r.
• willa, ul. Szkolna 14, z 1894 r.
• kamienica, ul. Świdnicka 2, z XVIII w., XIX/XX w.
• willa, ul. Świdnicka 30, z 1897 r.
• willa, ul. Świdnicka 32, z 1870 r.
• dom, pl. Wolności 4 (Rynek), z pocz. XIX w. XIX/XX w.
• dom, pl. Wolności 5 (Rynek), z XVIII w., XIX/XX w.
• domy, pl. Wolności 5-9 (d. Rynek 6-9), z XVIII w., XIX w.
• domy, pl. Wolności 11 (d. Rynek nr 12/13), z XIX w.
• dom, pl. Wolności 17 (Rynek), z XVIII/XIX/XX w.
• domy, pl. Wolności 18, 19 (Rynek), z XIX/XX w.
• kamienica, pl. Wolności 20 (Rynek), z XVIII w., XIX w.
• dom, pl. Wolności 21 (Rynek), z XVIII-XX w.
• kamienica, pl. Wolności 22 (Rynek), z XVIII w.
• domy, pl. Wolności 23/24 (Rynek), z 1800 r., przeb. w pocz. XX w.
• kamienica, pl. Wolności 25 (Rynek), z pocz. XIX w.
• kamienica, pl. Wolności 26 (Rynek), z XIX/XX w.
• kamienica, pl. Wolności 27 (Rynek), z k. XIX w.
• domy, pl. Wolności 28, 29, 30 (Rynek), z XVIII-XIX w.
• kamienica, pl. Wolności 31 (Rynek), z XVIII w. , 1905 r.
• domy, pl. Wolności 33, 35, 36 (Rynek), z XVIII-XX w.
• dom, pl. Wolności 34 (Rynek), z XVIII w., przebudowany pocz. XX w.
• dom, pl. Wolności 37 (Rynek), z XIX w.
• dom, pl. Wolności 39 (Rynek), z pierwszej poł. XIX w.
• kamienica, pl. Wolności 51 (Rynek), z XVIII-XIX w.
• kamienica, pl. Wolności 54 (Rynek), z XVII-XIX w.
• kamienica, pl. Wolności 55 (Rynek), z XIX/XX w.
• domy, ul. Ząbkowicka 2, 4, 6, 8, 10, 12, 14, 16, 18, z XVIII/XIX w.
• sąd, ul. Ząbkowicka 57, z czwartej ćw. XIX w.
• budynki tkalni d. E.F. Haina, ul. Kilińskiego 14, z l. 1887-89
• dwa budynki produkcyjne
• kotłownia
• parowozownia wachlarzowa, ul. Kolejowa 8 b, z 1910 r.

inne

• Cmentarz żydowski w Dzierżoniowie

Kultura

• Dzierżoniowski Ośrodek Kultury (DOK) – położony jest przy ulicy Świdnickiej 23. Do Dzierżoniowskiego Ośrodka Kultury należy też kino „Zbyszek”.
• Kino-teatr „Zbyszek” (Kino im. Zbigniewa Cybulskiego), należące do Dzierżoniowskiego Ośrodka Kultury, położone przy ulicy Ignacego Daszyńskiego. Zostało nazwane imieniem Zbigniewa Cybulskiego, który w latach 1945–1947 mieszkał i uczył się w Dzierżoniowie.
• Muzeum Miejskie Dzierżoniowa, mieści się w budynku willowym przy ulicy Świdnickiej 30.

Powiązani z Dzierżoniowem

• Zbigniew Cybulski – w latach 1945–1947 mieszkał w Dzierżoniowie i uczęszczał do gimnazjum im. Jędrzeja Śniadeckiego (obecnie I Liceum Ogólnokształcące im. Jędrzeja Śniadeckiego)
• Katarzyna Glinka – wychowała się w Dzierżoniowie
• Piotr Ligienza – urodził się i wychował w Dzierżoniowie
• Sylwester Chęciński – w 1950 roku ukończył I Liceum Ogólnokształcące im. Jędrzeja Śniadeckiego

Gospodarka

Największe firmy to: Tailor, Technika Szpitalna i Frankonia Poland, Dionar, Kamitech, Galwanizer, Hak-Hol, Diotech, Faro i S.I."Elektromet" oraz działające w Wałbrzyskiej Specjalnej Strefie Ekonomicznej Invest-Park podstrefa Dzierżoniów: Metzeler Automotive Profile Systems, Henkel Ceresit, Orion, Broen DZT, Libra, Ermosoga, Pamax, Domex.

Demografia

Struktura demograficzna mieszkańców Dzierżoniowa według danych z 31 grudnia 2007:

Opis	Ogółem		Kobiety		Mężczyźni
Jednostka	osób	%	osób	%	osób	%
Populacja	34 471	100	18 490	53,64	15 981	46,36
Wiek przedprodukcyjny (0–17 lat)	5487	15,92	2664	7,73	2823	8,19
Wiek produkcyjny (18–65 lat)	22 319	64,75	11 093	32,18	11 226	32,57
Wiek poprodukcyjny (powyżej 65 lat)	6665	19,34	4733	13,73	1932	5,6

Piramida wieku mieszkańców Dzierżoniowa w 2014 roku.

Transport

Transport kolejowy

Pierwsze połączenie kolejowe Dzierżoniów uzyskał 24 listopada 1855. Było to 1-torowa 25 km linia do Świdnicy, wzbogacona o dodatkowy, drugi tor w 1908. Niespełna 3 lata później, 1 listopada 1858 uruchomiono 2-torową 21 km linię do Ząbkowic Śląskich. Obydwa odcinki pozbawiono drugiego toru latem 1945, niedługo po wkroczeniu wojsk radzieckich. Trzecią linią był krótki 1-torowy 5,9 km odcinek do Bielawy, otwarty 25 maja 1891. Po 86 latach eksploatacji, w maju 1977 wstrzymano na nim ruch pasażerski (w 2001 zawieszono przewozy towarowe, a od 2006 odcinek ten jest już nieprzejezdny). Czwartą i ostatnią linią był alternatywny, wyraźnie dłuższy od poprzedniego, 1-torowy 10,8 km odcinek do Bielawy Zachodniej uruchomiony 1 października 1900. Odcinek ten później został przedłużony do Ząbkowic przez Srebrną Górę wzdłuż masywu Gór Sowich. Trasą to jeszcze w latach 60 jeździły pociągi pasażerskie. Po 76 latach użytkowania został zamknięty w styczniu 1977,a następnie całkowicie rozebrany (1978).

Według stanu na rok 2018 w Dzierżoniowie funkcjonuje w ruchu pasażerskim i towarowym wyłącznie linia kolejowa nr 137 Katowice-Legnica (tzw.Magistrala Podsudecka).

Transport autobusowy

W okresie PRL publiczną komunikację autobusową w Dzierżoniowie i okolicach obsługiwały równolegle Państwowa Komunikacja Samochodowa oraz Wojewódzkie Przedsiębiorstwo Komunikacyjne w Wałbrzychu. Po roku 1990 obsługę publicznych linii autobusowych prowadziły przedsiębiorstwa powstałe w wyniku przekształceń własnościowych WPK i PKS (Sudecka Komunikacja Autobusowa i PKS Dzierżoniów) oraz przedsiębiorcy niezależni od dawnych przewoźników.

Gminy powiatu dzierżoniowskiego oraz gmina Stoszowice zawarły porozumienie administracyjne w sprawie wspólnej organizacji publicznych linii autobusowych o charakterze komunikacji miejskiej. Obowiązki organizatora komunikacji powierzono Zarządowi Komunikacji Miejskiej (ZKM) w Bielawie.

Linie organizowane przez ZKM Bielawa w latach 2017-2027 obsługuje wybrane w przetargu konsorcjum firm: PPUH „Kłosok” i „A21” (operator). Większość linii ZKM Bielawa przebiega przez Dzierżoniów, funkcjonują również wewnątrzmiejskie linie: A i B.

Sport

W Dzierżoniowie funkcjonuje jeden basen kryty i jeden odkryty, dwa boiska piłkarskie w tym jedno ze sztuczną murawą. Działa piłkarski klub Lechia Dzierżoniów, który w sezonie 2007/2008 gra w „Piast” IV lidze dolnośląskiej, klub piłki ręcznej Żagiew Dzierżoniów, który w sezonie 2007/2008 gra w I lidze, KSP Broen-Karo Dzierżoniów – klub pétanque, zwycięzca ligi PFP 2007, Towarzystwo Szachowe Ziemi Dzierżoniowskiej „Dwie Wieże” oraz klub sportowy taekwondo Tiger.

Ośrodek Sportu i Rekreacji: OSIR Dzierżoniów położony jest przy ulicy Strumykowej, niedaleko dworca kolejowego. Składa się ze: stadionu, boiska sztucznego, dwóch basenów kąpielowych, kortów tenisowych, hali sportowej, hotelu OSIR, oraz parkingu.

Życie religijne

Kościół pw. Chrystusa Króla

Katolicy w Dzierżonowie posiadają 7 kościołów. Miasto podzielone jest pomiędzy cztery parafie rzymskokatolickie, które podlegają pod dekanat Dzierżoniów w diecezji świdnickiej.

W mieście znajduje się także filiał Kościoła ewangelicko-augsburskiego, zbór „Betezda” Kościoła Zielonoświątkowego w RP, zbór Świeckiego Ruchu Misyjnego „Epifania” oraz zbór Świadków Jehowy.

Do końca lat 90. XX wieku w mieście funkcjonowała gmina żydowska.

Administracja

Ratusz

Dzierżoniów ma status gminy miejskiej. Mieszkańcy Dzierżoniowa wybierają do swojej rady miasta 21 radnych. Organem wykonawczym władz jest burmistrz. Siedzibą władz miasta jest ratusz przy rynku. Dzierżoniów jest członkiem Związku Miast Polskich.

Burmistrzowie Dzierżoniowa po 1989:

• Andrzej Bartoszyński (1989–1991)
• Jacek Adamczyk (1991–1993)
• Leszek Tymcio (1993–1998)
• Grzegorz Kiejnich (1998–1999)
• Marek Nowakowski (2000–2002)
• Marek Mieczysław Piorun (2002-2014)
• Dariusz Kucharski (od 2014)

Miasto jest siedzibą starostwa powiatu dzierżoniowskiego oraz siedzibą wiejskiej gminy Dzierżoniów. W mieście znajduje się także sąd rejonowy, prokuratura rejonowa, urząd skarbowy i urząd celny.

Mieszkańcy Dzierżoniowa wybierają parlamentarzystów z okręgu wyborczego Wałbrzych.

Podział administracyjny

Lista osiedli w Dzierżoniowie:

• Osiedle Makowe
• Osiedle Andrzeja Struga
• Osiedle Słoneczne
• Stare Miasto
• Osiedle Kolorowe
• Osiedle Jasne
• Osiedle Różane
• Osiedle Błękitne
• Osiedle Złote
• Osiedle Tęczowe
• Osiedle Pogodne
• Osiedle Zielone
• Osiedle Młodych
• Osiedle Zacisze
• Osiedle Rynek
• Osiedle Małopolne
• Osiedle Sobieskiego

Miasta partnerskie

Hajdúszoboszló	Węgry	2015-09-26
Bischofsheim	Niemcy	1990-03-31
Crewe and Nantwich	Wielka Brytania	2005-10-22
Lanškroun	Czechy	1999-10-27
Serock Kluczbork	Polska	?

Sąsiednie gminy

Bielawa, gmina wiejska Dzierżoniów, Pieszyce.

Zobacz też

• Bitwa pod Dzierżoniowem
• Lechia Dzierżoniów
• Ludność Dzierżoniowa
• Sportschule obóz Reichenbach

Bibliografia

Dzierżoniów. Zarys monografii miasta, pod redakcją S. Dąbrowskiego, Wrocław-Dzierżoniów, 1998, ISBN 83-85689-77-X

Linki zewnętrzne

• Strona internetowa Urzędu Miasta Dzierżoniów
• Historia Żydów w Dzierżoniowie na portalu Wirtualny Sztetl
• Dzierżoniów na stronach Multimedialnej Polski
• Rychbach, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. X: Rukszenice – Sochaczew, Warszawa 1889, s. 69 .