Latynizacja w Związku Radzieckim
Ten artykuł należy dopracować |
Latynizacja w Związku Radzieckim – nazwa kampanii prowadzonej w latach 1920–1930, która miała na celu zastąpienie tradycyjnych systemów pisania dla wszystkich języków Związku Radzieckiego systemami, które używałyby pisma łacińskiego lub do tworzenia skryptu łacińskiego systemy oparte na językach, które w tamtym czasie nie miały systemu.
Historia[edytuj | edytuj kod]
Romanizacja rozpoczęła się od języków, które używały pisma opartego na alfabecie arabskim. Ruch na rzecz łaciny zamiast alfabetu arabskiego rozpoczął się w 1921 r. w Azerbejdżanie i na Północnym Kaukazie (Inguszetia, Osetia Północna i Kabarda). W marcu 1926 r. w Baku odbył się pierwszy kongres turecki, w którym przedstawiciele ludów tureckich z udziałem tureckich uczonych z Leningradu i Moskwy zadecydowali o potrzebie zastosowania doświadczenia Azerbejdżanu w latynizacji w innych republikach i autonomicznych regionach ZSRR. Powołano Wszechzwiązkowy Komitet Centralny Nowego Alfabetu Tureckiego (OKC NAT), który miał kierować tymi pracami. Pierwsze Plenum Ogólnorosyjskiego Centralnego Komitetu Wykonawczego NAT, które odbyło się w Baku w 1927 r., przyjęło projekt ujednoliconego nowego tureckiego alfabetu z 34 literami Janalif z dodatkowymi znakami wprowadzonymi do niego dla poszczególnych języków, w razie potrzeby[1].
Pod koniec lat trzydziestych większość języków radzieckich została przetłumaczona na łacinę.
Alfabety dla następujących języków zostały zlatynizowane lub ponownie utworzone[2]:
- Język abazyński (1932)
- Język abchaski (1924)
- Język awarski (1928)
- Język adygejski (1926)
- Język azerski (1922)
- Język ałtajski (1929)
- Język asyryjski (1930)
- Język baszkirski (1927)
- Język beludżi (1933)
- Język buriacki (1929)
- Język wepski (1932)
- Język górskich Żydów (1929)
- Język darginski (1928)
- Język dungański (1928)
- Język bucharski (1929)
- Język ingryjski (1932)
- Język inguski (1923)
- Język itelmeński (1931)
- Język kabardyno-cyrkuński (1923)
- Język kazachski (1928)
- Język kałmucki (1930)
- Język karaimski (1928)
- Język karakałpacki (1928)
- Język karaczajsko-bałkarski (1924)
- Język karelski (1931)
- Język ketyjski (1931)
- Język kirgiski (1928)
- Język chiński (1931)
- Język komi (1932)
- Język komi-permiacki (1932)
- Język koriacki (1931)
- Język krymskotatarski (1927)
- Język krymczacki (1928)
- Język Kumandin (1932)
- Język kumycki (1927)
- Język kurdyjski (1929)
- Język lazyjski (1930)
- Język lakijski (1928)
- Język lezgiński (1928)
- Język mansyjski (1931)
- Język mołdawski (1932)
- Język nanajski (1931)
- Język nieniecki (1931)
- Język niwchijski (1931)
- Język nogajski (1928)
- Język osetyjski (1923)
- Język perski (1930)
- Języki lapońskie (1931)
- Język selkupski (1931)
- Język tabasarański (1932)
- Język tadżycki (1928)
- Język tałyski (1929)
- Język tatarski (1928)
- Język tacki (1933)
- Język turkmeński (1927)
- Język udehejski (1931)
- Język udyjski (1934)
- Język ujgurski (1928)
- Język uzbecki (1927)
- Język chakaski (1929)
- Język chantyjski (1931)
- Język cachurski (1934)
- Język czeczeński (1925)
- Język czukocki (1931)
- Język szorski (1931)
- Język szugnański (1932)
- Język ewenkijski (1931)
- Język eweński (1931)
- Język eskimoski (1931)
Opracowano i zatwierdzono projekty romanizacji następujących języków, jednak ich nie wdrożono:
Opracowano projekty romanizacji wszystkich innych alfabetów narodów ZSRR.
Łącznie w latach 1923–1939 alfabety dla 50 języków (z 72 języków ZSRR, które miały język pisany) zostały utworzone na podstawie alfabetu łacińskiego. Charakterystyczne jest, że alfabet łaciński został zaadaptowany do języka jakuckiego i języka komi (oba stosowały cyrylicę), które zostały opracowane przez prawosławnych misjonarzy. Użycie cyrylicy w językach maryjskim, mordwińskim i udmurckim trwało nawet w okresie maksymalnej latynizacji[3].
Jednak w 1936 r. rozpoczęła się nowa kampania – zmienić pismo wszystkich języków narodów ZSRR ponownie na cyrylicę, która została ukończona głównie w 1940 r. (z języków używanych w ZSRR cyrylizacji uniknęły niemiecki, gruziński, ormiański i jidysz, ostatnie trzy nie były łacińskie). Później języki polski, fiński, łotewski, estoński i litewski również nie zostały poddane cyrylizacji, chociaż w przypadku tego ostatniego podjęto taką próbę na przełomie XIX i XX w.
Nowy alfabet[edytuj | edytuj kod]
Podczas tworzenia narodowych alfabetów łacińskich wprowadzono kilka zasad ogólnych, które wywodziły się z idei pisania na małą skalę (aby oszczędzać papier, farbę i pracę drukarską; w związku z tym „formuła matematyczna” N.F. Yakovleva minimalizuje liczbę liter, które również szybko połączony list):
- unikać digrafów;
- unikać akcentów, które są napisane oddzielnie od litery; zamiast tego używaj spójnych akcentów (ogony jak francuski sedili i przekreślenie);
- pożyczyć, jeśli to konieczne, znaki z innych skryptów, które nie są w stylu alfabetu łacińskiego;
- w razie potrzeby odwróć litery;
- ale nie po to, aby tworzyć zbyt wiele liter, to znaczy nie odzwierciedlać subtelnych wariacji pozycyjnych dźwięków, ale bardziej ogólnych fonemów.
W praktyce skutkowało to odmianami następującego „nowego alfabetu” (po turecku, yañalif): Aa, Bʙ, Cc, Çç, Dd, Ee, Əə, Ff, Gg, Ƣƣ, Hh, Ii, Jj, Kk, Ll, Mm, Nn, Ꞑ ꞑ, Oo, Ɵɵ, Pp, Qq, Rr, Ss, Şş, Tt, Uu, Vv, Xx, Yy, Zz, Ƶƶ, Ьь; również zezwolił na użycie apostrofu.
Dźwięki, które nie mają kanonicznego łacińskiego trybu transmisji, zostały przedstawione w postaci „zbędnych” liter ([ы] jako ь, [ч] jako c) lub liter z akcentami: [ш] i [дж] odpowiednio jako ş i ç.
Zobacz też[edytuj | edytuj kod]
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ Статья «Новый алфавит» в Литературной энциклопедии
- ↑ http://xn--90ax2c.xn--p1ai/catalog/000202_000006_2561061/viewer/?page=161 s. 156—160
- ↑ Алпатов В.М. 150 языков и политика. 1917—2000. Социолингвистические проблемы СССР и постсоветского пространства str. 70