Polska Rzeczpospolita Ludowa

(1944–1952 Rzeczpospolita Polska)

Polska Rzeczpospolita Ludowa

22.07.1952 – 29.12.1989
Flaga Godło
Hymn: Mazurek Dąbrowskiego
Konstytucja	Mała Konstytucja z 1947 (konstytucja marcowa ze zmianami KRN (1945–1952), Konstytucja PRL (1952–1989)
Język urzędowy	polski
Stolica	Warszawa
Ustrój polityczny	monopartyjny, władza sprawowana przez (PPR, następnie PZPR i ugrupowania satelitarne, formalnie demokratyczny (1945–1989)
Typ państwa	republika, państwo demokracji ludowej (1945–1989) republika (1989)
Głowa państwa	Prezydent PRL gen. Wojciech Jaruzelski
Szef rządu	Premier PRL Tadeusz Mazowiecki
Powierzchnia  • całkowita	322 577¹ km²
Liczba ludności (1989)  • całkowita   • gęstość zaludnienia	37 800 000 125 osób/km²
PKB (1989)  • całkowite   • na osobę	172,3 mld USD 4560 USD
Waluta	złoty (PLZ)
Manifest Lipcowy – utworzenie kontrolowanego przez Związek Radziecki państwa	ze wschodnich terenów II Rzeczypospolitej przejętych spod okupacji hitlerowskiej przez ZSRR 22 lipca 1944
Likwidacja	zmiana nazwy państwa na „Rzeczpospolita Polska” i ustroju politycznego na demokratyczny przez Sejm nowelą grudniową 29 grudnia 1989
Religia dominująca	państwo oficjalnie świeckie
Strefa czasowa	UTC +1 – zima UTC +2 – lato
Kod ISO 3166	PL
Domena internetowa	brak (domenę .pl wprowadzono dopiero w III RP w roku 1990)
Kod samochodowy	PL
Kod telefoniczny	+48

{{Państwo infobox}} Nieznane pola: "n2_flaga", "p2_flaga", "gęstość_miejsce", "n1", "p1", "p3_flaga", "n3_flaga", "uwagi", "język_używany", "p4", "n4", "p4_flaga", "n4_flaga", "powierzchnia_miejsce", "n5_flaga", "p3", "p5_flaga", "p1_flaga", "ludność_miejsce", "państwo", "p5", "n3", "n5", "n2", "p2" oraz "n1_flaga".

Szablon:Portal Polska Rzeczpospolita Ludowa (PRL) – oficjalna nazwa państwa polskiego w latach 1952–1989. Uprzednio, w latach 1945–1952 ten sam organizm państwowy funkcjonował jako podmiot prawa międzynarodowego pod nazwą Rzeczpospolita Polska. Państwo polskie, zarówno w okresie 1945-1952, jak i w 1952-1989 w skrócie zwane było Polską Ludową.

Powstanie, charakterystyczne cechy ustrojowe, epilog

Zgodnie z postanowieniami konferencji jałtańskiej legitymizacja władzy w Polsce miała się dokonać na drodze demokratycznych wyborów w styczniu 1947 roku. Do tego czasu rządzić miał Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej powołany w trakcie konferencji moskiewskiej (1945) pod nadzorem trzech mocarstw koalicji antyhitlerowskiej. Wybory zostały sfałszowane przez aparat policyjny (Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego podporządkowane PPR), przy bezpośrednim udziale funkcjonariuszy NKWD, metodami wypróbowanymi we wcześniejszym referendum ludowym (1946).

Ogłoszony w ten sposób zwycięski wynik wyborczy tzw. Bloku Demokratycznego (złożonego z PPR, koncesjonowanego PPS i satelickich wobec PPR ugrupowań) wobec opozycyjnego PSL był formalną legitymizacją władzy PPR i jej spadkobierców w Polsce w świetle prawa międzynarodowego. Były premier RP, wicepremier TRJN i prezes PSL Stanisław Mikołajczyk został, wobec groźby aresztowania, zmuszony do ucieczki za granicę.

Z kolei wobec zmiany w końcu 1948 polityki ZSRR wobec państw satelickich i przyjęciu formuły tzw. demokracji ludowej nastąpiła pełna stalinizacja ustrojów wewnętrznych państw Europy Środkowo-Wschodniej, obejmujące odrzucenie fasady rządów koalicyjnych frontów ludowych w ramach demokracji parlamentarnej na rzecz formalnego ustanowienia partii komunistycznych jako prawnego hegemona władzy i zmiany nazw państw na Republiki Ludowe (Czechosłowacja, Węgry, Rumunia, Bułgaria). W przypadku Polski oznaczało to zmianę nazwy państwa na Polska Rzeczpospolita Ludowa, przy czym Józef Stalin osobiście dokonywał poprawek w przedstawionym mu przez Prezydenta Rzeczypospolitej Bolesława Bieruta tekście Konstytucji PRL (nie zgadzając się np. na zmianę polskiego hymnu narodowego). Ostateczną wersję polskojęzyczną Konstytucji PRL opracował Bierut.

Polska w 1944 roku utraciła suwerenność i została podporządkowana ZSRR – w największym stopniu w okresie stalinizmu. Było to państwo o niedemokratycznym ustroju politycznym dyktatury monopartyjnej za formalną fasadą instytucji demokratycznych o różnej formie represywności (w zależności od okresu historycznego). Kwestia określenia ustroju społecznego PRL jest sporna – oficjalnie było to państwo socjalistyczne, sami komuniści twierdzili, że nie osiągnięto jeszcze teoretycznego stadium komunizmu, a według Konstytucji, państwo demokracji ludowej. Przez przeciwników ustrój ten określany był jako komunizm lub – przez trockistów – zdeformowane państwo robotnicze. Potocznym określeniem stosowanym przez wielu Polaków była komuna.Norman Davies dzieli historię PRL na trzy etapy, pierwszy w latach 1944-1948 - okres stopniowej budowy demokracji ludowej, drugi w latach 1948-1956 będący próbą narzucania Polsce ustroju stalinowskiego oraz trzeci po roku 1956, okres rodzimego "narodowego komunizmu".

W latach 1989–1991 jako efekt działań politycznych, państwo to uległo przekształceniu w demokratyczną Rzeczpospolitą Polską, określaną jako III Rzeczpospolita.

Geneza Polski Ludowej

Koncepcja Polski jako państwa socjalistycznego, związanego z Rosją Radziecką, a następnie ZSRR zapoczątkowana została przez udział Polaków w wojnie polsko-bolszewickiej (1919–1920) (Feliksa Dzierżyńskiego, Karola Świerczewskiego, Konstantego Rokossowskiego i innych) po stronie Rosji a przeciwko Polsce. Współpraca w czasie inwazji na Polskę obejmowała również powołanie Polrewkomu – marionetkowego rządu planowanej Polskiej Republiki Rad. Działający w sierpniu 1920 Polrewkom, posuwający się specjalnym pociągiem w ślad za nacierającą na Warszawę Armią Czerwoną, stanowił prototyp utworzonego w 1944 Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego.

KPP, jako partia zmierzająca przemocą do zmiany ustroju Polski, a także podporządkowana zagranicznemu ośrodkowi decyzyjnemu (Komintern) i finansowana z zagranicy przez cały okres istnienia II Rzeczypospolitej była partią nielegalną. KPP wzywała do rewizji granic Polski na rzecz Niemiec (przekazania Niemcom Górnego Śląska i Pomorza a ZSRR etnicznie mieszanych terenów na wschód od tzw. Linii Curzona). KPP działała poprzez kontrolowane lub infiltrowane przez siebie organizacje legalne (partie polityczne, stowarzyszenia, związki zawodowe), wydawała w ten sposób prasę oficjalną i wprowadzała posłów do Sejmu RP (Tomasz Dąbal, Stanisław Łańcucki, Jerzy Czeszejko-Sochacki, Sylwester Wojewódzki, Tadeusz Żarski). Jednocześnie komuniści działali w Polsce, dokonując zabójstw (Hibner, Kniewski i Rutkowski (1925)) i prowadząc systematyczną działalność wywiadowczą na rzecz ZSRR (Wydział Wojskowy KPP). Z kolei w ZSRR na terenach BSRR i USRR utworzono w latach 20. polskie okręgi autonomiczne: tzw. Dzierżyńszczyznę i Marchlewszczyznę, zlikwidowane w latach 30. w ramach tzw. operacji polskiej NKWD, będącej istotną częścią tzw. wielkiej czystki. W czerwcu 1938 Stalin zlikwidował KPP i nakazał wymordowanie większości jej przywódców, oskarżając ich o współpracę z Policją Państwową i Oddziałem II Sztabu Głównego WP.

Po rozwiązaniu KPP, zawarciu Paktu Ribbentrop-Mołotow, agresji ZSRR na Polskę 17 września 1939, wojskowej okupacji terytorium Rzeczypospolitej przez Wehrmacht i Armię Czerwoną, a następnie formalnym traktacie rozbiorowym (pakcie o granicach i przyjaźni), zawartym pomiędzy III Rzeszą a ZSRR 28 września 1939 i aneksji wschodnich terytoriów RP przez ZSRR w październiku 1939, idea komunistycznej Polski powróciła w planach politycznych Stalina w roku 1940. Pewną liczbę oficerów Wojska Polskiego, np. Zygmunta Berlinga wyselekcjonowanych przez INO NKWD w obozach w Kozielsku, Ostaszkowie i Starobielsku nie wymordowano wiosną 1940 w trakcie zbrodni katyńskiej, lecz byli przetrzymywani przez NKWD we względnie dobrych warunkach do wykorzystania na wypadek konfliktu z III Rzeszą. W ZSRR wydawano gazety i pisma polskojęzyczne (Czerwony Sztandar, Nowe Widnokręgi), demonstracyjnie obchodzono w dniach 25-26 listopada 1940 tzw. „dni mickiewiczowskie”.

Po agresji III Rzeszy na ZSRR pod naciskiem brytyjskim był zmuszony przywrócić stosunki dyplomatyczne z Rządem RP, zerwane jednostronnie w dniu agresji na Polskę 17 września 1939, zgodzić się na uwolnienie aresztowanych i deportowanych przez NKWD obywateli Rzeczypospolitej i na tworzenie Polskich Sił Zbrojnych w ZSRR podporządkowanych rządowi Rzeczypospolitej, pod dowództwem byłego więźnia Łubianki gen. Władysława Andersa. Ustępstwa Stalina były wywołane przez katastrofalną sytuację militarną ZSRR w 1941 r. i potrzebę materialnej pomocy Wielkiej Brytanii i USA. Po klęsce Wehrmachtu pod Moskwą z zawartych uzgodnień strona radziecka zaczęła się stopniowo wycofywać. Latem 1942 doszło do ewakuacji do Iranu wojsk Polskich Sił Zbrojnych w ZSRR (tzw. Armii Andersa). Berling z grupą kilkunastu oficerów Wojska Polskiego (żołnierze Armii Andersa) pozostali w ZSRR pomimo rozkazu wyjazdu i zostali później przez sąd wojenny II Korpusu Polskiego skazani zaocznie jako dezerterzy.

Ujawnienie w kwietniu 1943 roku zbrodni katyńskiej i zwrócenie się przez Rząd RP na uchodźstwie do Międzynarodowego Czerwonego Krzyża o przeprowadzenie śledztwa w tej sprawie dało Stalinowi pretekst do zerwania 27 kwietnia stosunków dyplomatycznych z Rządem RP w Londynie, następnie utworzenia podporządkowanego sobie Związku Patriotów Polskich i rozpoczęcia tworzenia 1 Dywizji Piechoty im. Tadeusza Kościuszki z Polaków, którzy nie zdążyli przybyć do Armii Andersa z miejsc zesłania i łagrów, z kadrą złożoną przeważnie z oddelegowanych oficerów Armii Czerwonej i oficerami politycznymi ze środowiska komunistów polskich. Wraz z oddziałami polskimi tworzono kontrwywiad Główny Zarząd Informacji, ściśle powiązany ze służbami specjalnymi ZSRR. Jednocześnie przygotowywano kadry dla komunizacji Polski w szkole NKWD w Kujbyszewie.

4 stycznia 1944 roku wojska 1 Frontu Ukraińskiego Armii Czerwonej przekroczyły przedwojenną granicę ZSRR z Polską w rejonie Rokitna. W konsekwencji rozpoczętej 22 czerwca 1944 roku ofensywy białoruskiej (Operacja Bagration) Armia Czerwona wyparła Wehrmacht z terenów Białorusi i wschodnich terenów II Rzeczypospolitej i przewidywane było jej wkroczenie na terytorium Polski na zachód od tzw. Linii Curzona, uznanej przez Wielką Brytanię, USA i ZSRR w tajnym porozumieniu na konferencji w Teheranie za powojenną granicę polsko-sowiecką.

Lata 1944–1952 (Rzeczpospolita Polska)

Zmiany granic i linia Curzona

Manifest PKWN

Projekt Konstytucji PRL z naniesionymi poprawkami Józefa Stalina

Bolesław Bierut czytający Trybunę Ludu

Tablica pamiątkowa ku czci ofiar terroru stalinowskiego 1945–1956 (bazylika św. Elżbiety we Wrocławiu)

PKWN, Rząd Tymczasowy, Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej

Za początek PRL de facto uważa się 22 lipca 1944 – dzień ogłoszenia manifestu Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego (Manifest PKWN), de iure 5 lipca 1945 – międzynarodowe uznanie Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej, którego podstawą był Rząd Tymczasowy RP, przez Wielką Brytanię i USA i równoległe wycofanie uznania Rządowi RP na Uchodźstwie.

PKWN, zwany na zachodzie Komitetem Lubelskim, oficjalnie powołany został przez Krajową Radę Narodową (KRN) w Lublinie 21 lipca 1944 roku, w rzeczywistości jednak został utworzony dwa dni wcześniej w Moskwie, gdzie przy ulicy Puszecznej odbyło się jego pierwsze posiedzenie. Stalinowi chodziło o stworzenie wrażenia, że Polacy z własnej inicjatywy powołują rząd na ziemiach wyzwolonej Polski, położonych między frontem radziecko-niemieckim, a tzw. linią Curzona Na siedzibę PKWN Józef Stalin wybrał Lublin tj. miasto gdzie w 1918 funkcjonował Rząd Ignacego Daszyńskiego, nazwę zaproponował Mołotow. PKWN powstało formalnie na bazie Krajowej Rady Narodowej.

PKWN przystąpił do organizowania „władzy ludowej” na przejętym przez ZSRR obszarze Polski, na zachód od linii Curzona. W 1944 roku PKWN powołała Milicję Obywatelską Na terenach wyzwolonych przez wojska radzieckie i polskie zakładano gminne, powiatowe, wojewódzkie i miejskie rady narodowe. Powstawały posterunki Milicji Obywatelskiej i Urzędu Bezpieczeństwa. Wyrażało się to też m.in. we wprowadzeniu terroru policyjnego, wydawaniu dekretów przewidujących karę śmierci za wiele czynów o charakterze politycznym (np. kodeks karny Wojska Polskiego z 23 września 1944) klasyfikowanych jako „przestępstwa”, jak również za takie „przewinienia” jak posiadanie radioodbiornika. Równolegle istniał legalny z punktu widzenia prawa międzynarodowego Polski Rząd na Uchodźstwie, uznawany powszechnie w świecie do lipca 1945 (utworzenia Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej), uznawany również przez większość Polaków, zorganizowanych uprzednio w formie Polskiego Państwa Podziemnego. Choć Armia Krajowa pomagała Armii Czerwonej w walce z Niemcami na terenie Polski, wielu oficerów formacji po entuzjastycznym przyjęciu wojsk radzieckich trafiało do aresztów a wojsko rozbrajało oddziały partyzanckie. Poparcie rządu przez ZSRR skutkowało uzależnieniem Polski od woli sąsiada, w czasie Plenum KC PPR 20 i 21 maja Władysław Gomułka, Zawadzki i Ochab przedstawili obawy co do działań Armii Czerwonej w Polsce i obawę przed utratą suwerenności. Ochab wspomniał też o wycofaniu się Armii Czerwonej z kraju.

Na zajętych terenach, niezależnie od nowych władz działała Armia Czerwona i radzieckie służby bezpieczeństwa (NKWD, Smiersz). Zgodnie z umową zawartą przez PKWN z rządem ZSRR żołnierze i funkcjonariusze radzieccy pozostawali poza zasięgiem polskiego prawa, zaś NKWD aresztowało osoby związane z Armią Krajową i innymi organizacjami niepodległościowymi oraz polskim rządem na uchodźstwie, organizowało ich wywózki do łagrów na terenie ZSRR oraz współdziałało z „ludowymi” władzami, nadzorując je poprzez sieć tzw. doradców. NKWD miało sieć własnych obozów koncentracyjnych. Przypuszcza się, że w tego typu obozach w latach 1944–1950 zginęło około 25 tysięcy osób. Poza Polakami represje skierowane były także przeciwko Niemcom i Ukraińcom. W lipcu 1945 NKWD aresztowało ok. 2000 osób w okolicach Gib podczas tzw. obławy augustowskiej, 600 z nich nie powróciło; nie odnaleziono także ich grobów. Wiele z nich zostało zamordowanych i pochowanych w tajemnicy. Ciała wielu z nich odnaleziono dopiero po 1989 roku.

31 grudnia 1944 KRN przekształcił PKWN w Rząd Tymczasowy Rzeczypospolitej Polskiej. Premierem został dotychczasowy przewodniczący PKWN Edward Osóbka-Morawski. I wiceprezesem Rady Ministrów został Władysław Gomułka (PPR) a II wiceprezesem Stanisław Janusz (SL) W ramach realizacji postanowień konferencji jałtańskiej w czerwcu 1945 odbyły się w Moskwie rozmowy co do sposobu wyłonienia rządu Polski uznanego zarówno przez ZSRR, jak i Wielką Brytanię i USA – tzw. konferencja moskiewska. W rozmowach uczestniczyli przedstawiciele Rządu Tymczasowego oraz arbitralnie wyznaczeni przez ZSRR i ambasadorów USA i Wielkiej Brytanii w ZSRR działacze polityczni z kraju i emigracji, w tym Stanisław Mikołajczyk, Stanisław Grabski i Zygmunt Żuławski. Najważniejszymi uczestnikami spotkania był Bierut, reprezentant KRN, PPR i RTRP oraz z drugiej strony Mikołajczyk lider PSL.. W rezultacie powołany został Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej. Premierem TRJN został Edward Osóbka-Morawski (dotychczasowy premier Rządu Tymczasowego), a wicepremierami Władysław Gomułka (wicepremier Rządu Tymczasowego i sekretarz generalny PPR) oraz Stanisław Mikołajczyk (do listopada 1944 premier Rządu RP na uchodźstwie). Oprócz tego Mikołajczyk miał zostać ministrem rolnictwa a Gomułka ministrem Ziem Odzyskanych. Trzem stronom rozmów – Rządowi Tymczasowemu, „Polakom z kraju” i „Polakom z emigracji” – formalnie zagwarantowano parytet w składzie rządu, który miał być – i został – uznany przez wszystkie mocarstwa. O ostatecznym kształcie władzy w Polsce miały rozstrzygnąć wolne wybory w ramach pluralistycznego systemu partyjnego, pod nadzorem trzech mocarstw – gwarantów porozumienia. Na wszystkie, 24 ministerstwa tylko siedem trafiło w ręce PPR. Porozumienie moskiewskie było nieprzestrzegane przez ZSRR i PPR w kraju od samego początku i traktowane przez nie jako instrument do przejęcia pełni władzy, przy jednoczesnej legitymizacji międzynarodowej rządów PPR w Polsce. Równolegle do konferencji moskiewskiej odbywał się w Moskwie pokazowy proces szesnastu przywódców Polskiego Państwa Podziemnego.

Prowadzono odbudowę kraju ze zniszczeń wojennych, które przyniosły straty ok. 40% majątku narodowego. Szczególne znaczenie miał przy tym plan 3-letni (1947–1949) – zasiedlanie Ziem Odzyskanych, reforma rolna i nacjonalizacja przemysłu. Zniszczonych zostało 60% polskich fabryk, 65% kopalń, w czasie wojny zginęło 6 milionów obywateli polskich (w tym 3 miliony Żydów), a niemal w całości zniszczone zostały miasta takie jak Gdańsk, Legnica, Warszawa, zrujnowaniu uległy też miasta znajdujące się na Ziemiach Odzyskanych takie jak Szczecin, Wrocław, Kołobrzeg.

Powstały system polityczny w praktyce zapewniał rzeczywistą władzę aparatu Polskiej Partii Robotniczej (PPR) w państwie wobec zachowania we władzy PPR aparatu przymusu (MBP i wojsko) i w konsekwencji kontrolowanie władz i instytucji państwa, partii politycznych, organizacji społecznych, gospodarki, w warunkach ograniczonej suwerenności Polski. W kwietniu 1945 roku podpisano polsko-radziecki układ o przyjaźni, wzajemnej pomocy i współpracy powojennej, przedłużony później w 1965, a w następnych latach Polska zawarła podobne układy z pozostałymi krajami „demokracji ludowej”. W październiku 1945 podpisała Kartę Narodów Zjednoczonych. W lipcu 1945, na konferencji w Poczdamie, ustalono przebieg zachodnich i północnych granic RP.

W sierpniu 1945 roku podpisano umowę handlową, w której Polska gwarantowała dostawy 8-13 mln ton węgla do Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich po cenach około ośmiokrotnie niższych od cen światowych. Eksport ten wymusił Wiaczesław Mołotow w zamian za rezygnację z utworzenia mieszanych spółek polsko-radzieckich. W 1948 roku rząd Polski przyjął czteroletnią umowę handlową z ZSRR na sumę 2 miliardów rubli. Odbudowa kraju była utrudniona przez masowe i zorganizowane plądrowanie terenów Polski z maszyn i zasobów przez utworzone specjalnie w tym celu oddziały Armii Czerwonej. Dodatkowo państwo zostało zmuszone do podpisania szeregu umów gospodarczych z ZSRR, wyzyskujących polską gospodarkę (tylko w latach 1945–1956 ZSRR uzyskał jednostronne korzyści z tego tytułu kosztem Polski rzędu 2 miliardów dolarów USA według ówczesnego kursu dolara), zmuszając do sprzedaży węgla ZSRR za przyszłe reparacje wojenne od Niemiec których nigdy nie uzyskano.

Rząd dążył do utrzymania dóbr należących wcześniej do reżimu nazistowskiego i ich nacjonalizację. Jednym z celów władzy było przeprowadzenie reformy rolnej której plany sięgały już II Rzeczypospolitej jednak mimo ustawy z roku 1925 reforma nie weszła w życie. Majątki na podstawie dekretu z 6 września 1944 zostały rozdzielone pomiędzy chłopów. Chłopi często przejmowali ziemięna własną rękę, nie czekając na decyzje administracyjne. Dekret z 6 września nakładał też na rolników obowiązek corocznych dostaw na rzecz państwa. Obowiązek ten został zniesiony w 1946 roku. Parcelacji podlegały te gospodarstwa które przekroczyły granicę pięćdziesięciu hektarów (inaczej sytuacja wyglądała na Ziemiach Odzyskanych) lub te należącą do Niemców. Parcelacja odbywała się bez odszkodowań. Utworzono 814 000 nowych gospodarstw a ziemię otrzymało ponad milion rodzin rolniczych. Na wsiach rozwijał się ruch spółdzielczy, jednym z jego elementów była Samopomoc Chłopska. Stopniowo na wsiach tworzono PGR i przedsiębiorstwa spółdzielcze.

Na ziemiach, które znalazły się na wschód od nowych granic pozostało ok. 13,8 mln obywateli II Rzeczypospolitej, w tym na ziemiach przejętych przez USRR zostało 8,1 mln, na ziemiach przyznanych BSRR żyło 5 mln, a na ziemiach przejętych przez LSRR ok. 0,7 mln. Polsce przyznano 311 700 kilometrów kwadratowych (przed wojną Polska liczyła 380 000 kilometrów kwadratowych). Kształt państwa był jednak nieco bardziej korzystny. Zwiększono granicę morską, zmniejszając jednak granicę lądową. W 1945 roku w Polsce mieszkało 23,9 miliona osób, w przeciągu pięciu lat liczba ta zmieniła się, na skutek przyrostu oraz powrotu Polaków do ojczyzny liczba obywateli wzrosła o ponad 2 miliony. W Polsce znalazło się 650 000 Ukraińców, 200 000 Niemców, 300 000 Żydów, 160 000 Białorusinów, liczba mniejszości narodowych stanowiła 2% ogółu mieszkańców państwa. Niemcy którzy zostali w Polsce, zostali z własnej woli i nie podlegali wysiedleniu ustalonemu na konferencjach międzynarodowych.

Na konferencjach pokojowych ustalono że znaczne tereny wschodnich Niemiec zostaną przyłączone w granice państwa polskiego. Sytuacja z ich zagospodarowaniem i osiedleniem sprawiła kłopoty rządowi, Niemcy zostawili opuszczone domy, zakłady pracy. Gospodarowanie tych terenów ułatwić miało Ministerstwo Ziem Odzyskanych założone w 1945 roku. Na czele resortu stanął Władysław Gomułka. Ludność początkowo przyjeżdżała na nowe tereny niechętnie, obawiano się wybuchu kolejnej wojny i utraty nowo uzyskanych terenów, strach kolonialistów wzmagały też działające na tych terenach podziemne oddziały niemieckie które terroryzowały Polaków. Jako pierwsi nowe tereny zamieszkali weterani 1 i 2 Armii WP. W lutym 1946 Ziemie Odzyskane liczył sobie już 2,7 miliona obywateli a w styczniu 1947 4,6 miliona.

W pierwszych latach po utworzeniu Polski Ludowej doszło do fali migracji. Migrację od 1944 roku kontrolował Państwowy Urząd Repatriacyjny. Fala przybrała na silę w okresie istnieją TRJN, szczególnie w czasie walk zbrojnych, przesiedleń ludności i w wyniku reform rolnych. Do polski z robót przymusowych w hitlerowskich Niemczech wróciło 520 000 Polaków oraz Polacy przebywający w ZSRR. Ludność polska ze wschodnich terenów byłej II RP została przesiedlona na tereny które znalazły się w nowych granicach państwa polskiego. Do kraju wracali Polacy przebywający na emigracji w państwach zachodnich. Do Izraela wyjeżdżali polscy Żydzi. Z Polski przesiedlano Ukraińców i Niemców co zostało ustalone w czasie konfederacji poczdamskiej. Przesiedlania (Klauzula XII konferencji poczdamskiej) Niemców z Polski (w Polsce 5 057 000 Niemców), Węgier i Czechosłowacji objęły 16,5 miliona ludzi. Wbrew późniejszej propagandzie działającej w Niemczech Zachodnich organizacji Bund der Vertrieben przesiedlenia nie były polską zemstą lecz zostały one ustalone przez aliantów. Na zachodzie, północy i Ziemiach Odzyskanych działy zbrojne oddziały niemieckie terroryzujące zamieszkałych tam Polaków.

W styczniu 1946 roku dokonano upaństwowienia najważniejszych elementów gałęzi, największych zakładów, banków, kopalń, przedsiębiorstw ubezpieczeniowych czy komunikacyjnych. Właściciele zakładów mogli liczyć na odszkodowania w praktyce jednak otrzymała je mniejsza część fabrykantów. Jednym z problemów polskiej gospodarki był brak zasobów. Produktem eksportowym stał się węgiel kopalny który wymieniano na szwedzką rudę żelaza, bawełen z ZSRR i inne surowce z krajów europejskich. Na skutek działań wojennych spadła produkcja, rok po wojnie udało się jednak zwiększyć produkcję węgla. W latach 40. i 50. rozwijano współzawodnictwo pracy, jego symbolem stał się Wincenty Pstrowski.

W początkowym okresie Polski Ludowej dochodziło do walk między siłami rządowymi a partyzantką antykomunistyczną. W odpowiedzi na rządowe ataki opozycji, oddziały antykomunistyczne atakowały i zabijały lokalnych urzędników i działaczy. Niektóre tereny, w szczególności w Karpatach dostały się w ręce różnych band zbrojnych. Najbardziej znanym z dowódców takich oddziałów był Józef Kuraś. Działanie takich oddziałów umożliwiło ZSRR przejęcie jeszcze większej kontroli nad polskimi siłami bezpieczeństwa. W kraju działały trzy największe organizacje zbrojne - Wolność i Niezawisłość głownie w lubelskim i białostockim, działając w Górach Świętokrzyskich NSZ i Ukraińska Powstańcza Armia. WiN zostało w praktyce wyeliminowane w 1947 roku gdy ponad 40 000 żołnierzy formacji skorzystało z amnestii. UPA odpowiedzialna za represje wobec Polaków w 1945 roku okrążona została przez wojska polskie, radzieckie i czechosłowackie, kontynuując walkę z wojskiem. 4 kwietnia 1947 roku bandzie UPA udało się zabić generała Karola Świerczewskiego. Atak ten spowodował rozbicie bojówek UPA oraz przesiedlenia ludności ukraińskiej i rusińskiej. Rozbicie UPA doprowadziło do triumfu sił państwowych nad organizacjami zbrojnymi.

Po wyzwolenia Lublina przez oddziały WP i Armii Czerwonej założono tam Uniwersytet im. Marii Curie Skłodowskiej. Rok później założono kolejne, w Łodzi, Toruniu i Wrocławiu. W sztuce popularność zdobywał socrealizm. Nurt ten przedstawiał codzienne życie pracowników i rzeczywistości. Powstawały plakaty, obrazy ukazujące robotników, odbudowę kraju. W muzyce przodowały pieśni masowe, muzyka pop kulturalna oraz poważna. Kompozytorami tworzącymi muzykę poważną w pierwszych latach powojennej Polski byli m.in. Grzegorz Fitelberg, Witold Lutosławski i Grażyna Bacewicz. Niepopierający ustroju nowej Polski twórcy niezależni to m.in. Jan Szczepański czy Zbigniew Herbert. Poezje w tym czasie tworzyli uznani polscy twórcy tacy jak Władysław Broniewski czy Wisława Szymborska. Dużym sukcesem okazał się program walki z analfabetyzmem który został zlikwidowany, władze organizowały darmowe kursy wieczorowe a czytać i pisać uczono nawet osoby starsze.

W 1947 roku zapoczątkowano plan trzyletni, w odróżnieniu od kolejnego planu, został on opracowany w głównej mierze przez działaczy wywodzących się z przedwojennych środowisk socjalistycznych a nie komunistycznych, tym samym przypominał on bardziej plany realizowane na zachodzie niż komunistycznym wschodzie. Rozwój gospodarki kierowany był przez Centralny Urząd Planowania a duża cześć jego pracowników wywodziła się z PPS i edukowała się w krajach zachodnich. 10 lutego 1949 roku został przekształcony w Państwową Komisję Planowania Gospodarczego. Uprzemysłowienie kraju kontynuowano w latach 1950–1955 (plan 6-letni), redukując tym samym środki na rolnictwo i przemysł konsumpcyjny, a rozbudowując głównie przemysł ciężki, zbrojeniowy, maszynowy, energetyczny. W tym okresie rozpoczęto także kolektywizację rolnictwa; trwała przebudowa społeczna kraju (migracja ludności, urbanizacja). Plany sześcioletni opracowany został przez grupę ekonomistów pod przewodnictwem Hilarego Minca, wzrost przemysłu miał podnieść się o 85-95% a rolnictwa o 35-45%. W ramach planu wybudowano miasto Nowa Huta, Hutę im. Lenina, fabryki samochodów w Warszawie i Lublinie, cementownie w Wierzbicy, liczne fabryki maszyn, stocznie w Szczecinie i Gdańsku, zakłady chemiczne, elektrownię w Jaworznie, poszerzono wcześniej istniejące zakłady. Plan doprowadził do wzrostu przemysłu o 250%, produkcja rolna wzrosła o 13%. Plan przyczynił się też do wzrostu migracji do miast.

Do 1947 PPR umocniła swoją władzę w kraju, likwidując praktycznie opozycyjne podziemie polityczne i zbrojne oraz wyeliminowała z życia politycznego jedyną legalną siłę opozycyjną – założone w 1945 roku PSL Stanisława Mikołajczyka. Opozycja skupiła się w mikołajczykowskim PSL. W wyborach wzięła też udział Polska Partia Socjalistyczna kierowana przez Osóbkę-Morawskiego która jednak nie była w samodzielna, w jej kierownictwie bowiem znalazło się wielu działaczy ulegających PPR. Powojenna PPS (założona w 1944 roku) zasilona była w dużym stopniu byłymi członkami Robotniczej Partii Polskich Socjalistów oraz działaczami przybyłymi z ZSRR. Mimo spychania PPS na boczny tor i prób uzależnienia go od stalinowskich władz, działaczom partii udało się odrestaurować przedwojenne organizacje społeczne takie jak Towarzystwo Uniwersytetu Robotniczego i związki zawodowe. W opozycji do koncesjonowanego PPS w latach 1946-1947 działała niezależna WRN wchodziła w skład opozycyjnego Komitetu Porozumiewawczego Organizacji Polski Podziemnej, jednak już w drugiej połowie lat 40. zmarginalizowana partia zakończyła działalność. Wielu członkom WRN udało się przystąpić do PPS, działacze ci byli przeciwni porozumieniom z władzami komunistycznymi. Formalne zwycięstwo blokowi PPR, PPS, SL i SD przyniosły oficjalne (faktycznie sfałszowane) wyniki referendum ludowego (słynne 3 x TAK) w 1946 roku i wyborów do Sejmu Ustawodawczego – polskiej Konstytuanty w 1947. Wyniki sfałszowanych wyborów nie zostały bowiem zakwestionowane przez Wielką Brytanię i USA, gwarantów porozumienia jałtańskiego.

W 1948 nastąpił zwrot polityczny, oznaczający nasilenie się stalinizacji w metodach budowy socjalizmu w Polsce i eliminację z życia politycznego idei tzw. polskiej drogi do socjalizmu, przez odsunięcie od władzy Gomułki (pod zarzutem tzw. odchylenia prawicowo-nacjonalistycznego) oraz zjednoczenie partii politycznych i organizacji społecznych na warunkach narzuconych przez komunistów. Wybuchł spór wokół działalności Centralnego Urzędu Planowania. Organ ten prowadził politykę gospodarczą opartą w dużej mierze na doświadczeniu państw zachodnich, nie spodobało to się frakcji PZPR skupionej wokół Bieruta która domagała się wprowadzenia w Polsce systemu gospodarczego bardziej zbliżonego do ZSRR. Działania CUP akceptowali natomiast reformistyczni zwolennicy polskiej drogi do socjalizmu. W samej PPR istniało wówczas pięć frakcji a oprócz tego pewną rolę na scenie politycznej miały ugrupowania postępowych katolików i PPS Cyrankiewicza.

W czerwcu 1948 powstał Związek Młodzieży Polskiej z połączenia czterech organizacji młodzieżowych. W grudniu 1948 roku powstała Polska Zjednoczona Partia Robotnicza z połączenia Polskiej Partii Robotniczej i Polskiej Partii Socjalistycznej, po wcześniejszym wydaleniu z szeregów partii opozycyjnych działaczy. Inicjatywa połączenie tych dwóch partii wyszła nie z PPR lecz ze strony byłych działaczy radykalistycznych partii o profilu proradzieckim. Sekretarzem generalnym został Bolesław Bierut. Na boczny tor odsunięto Władysława Gomułkę który był sceptyczny wobec ZSRR. Duża część działaczy PPS była przeciwna zjednoczeniu jednak PPR miał w szeregach PPS działaczy skłonnych do połączenia się obu partii. Środowiska socjalistyczne będące poza zasięgiem wpływów PZPR znalazły się na emigracji. SL i SD połączyły się z dotychczasowo istniejącymi partiami antykomunistycznymi. W 1949 powstało Zjednoczone Stronnictwo Ludowe z połączenia Stronnictwa Ludowego z resztkami PSL Mikołajczyka oraz Centralna Rada Związków Zawodowych i Związek Bojowników o Wolność i Demokrację (ZBoWiD). W 1950 część działaczy chadeckich wstąpiła do Stronnictwa Demokratycznego.

Przez więzienia PRL od 1944 roku przeszło ok. 2 mln osób, liczba skazanych na karę śmierci przez działające od 1946 roku wojskowe sądy rejonowe wyniosła ok. 3,5 tysiąca osób, sądy wojskowe, funkcjonujące przy Ludowym Wojsku Polskim skazały na karę śmierci w latach 1944-1956 ok. 5 tysięcy osób. W 1954 roku w kartotekach organów bezpieczeństwa znajdowało się prawie 6 milionów nazwisk, uznanych za element przestępczy i podejrzany, co trzeci Polak był inwigilowany przez funkcjonariuszy Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego, Informacji Wojskowej, Milicji Obywatelskiej i ich przybudówek. Liczba ofiar terroru do 1954 roku jest szacowana na dziesiątki tysięcy.

Władza w zależności od okresu utrzymywała napięte stosunki z Kościołem katolickim. Władze Polski Ludowej zarzucały Watykanowi że nie chce on uznać zachodniej i północnej granicy Polski. W 1948 roku polski episkopat wydał list duszpasterski, w liście tym wezwano wiernych Kościoła do wspólnej pracy nowej Polsce. W lecie 1949 roku rząd wydał dekret o ochronie wolności sumienia i wyznania. Dekret stanowił że odmowa posługi religijnej z powodów politycznych jest przestępstwem, przeciwni dekretowi byli przedstawiciele Kościoła. W 1950 zostało zawarte porozumienie pomiędzy Kościołem a komunistycznymi władzami państwowymi zatwierdzające ze strony Kościoła dokonane już de facto przez przejęcie ziemi Kościoła, zakonów i majątku „Caritas”. Porozumienie zawarte przez prymasa Stefana Wyszyńskiego gwarantowało jednocześnie niezależność struktury Kościoła i trybu powoływania jego władz od administracji państwowej. Z inicjatywy władz założono stowarzyszenie PAX. Na czele stowarzyszenia stał Bolesław Piasecki, polityk przedwojennego ruchu narodowego. W 1950 roku powołano ruch księży patriotów który popierał rząd, jednak jego działalność stopniowo uległa osłabieniu. Zakończenie konfliktu na linii Kościół-państwo nastąpił na wiosnę 1950 roku gdy podpisano porozumienie między dwiema stronami. Władze utrzymały lekcje religii w szkołach, kontynuowały wydawanie czasopism o orientacji katolickiej, zezwoliły na prowadzenie zakonów i pozostawił kapelanów.

Polska Rzeczpospolita Ludowa

Do czasu śmierci Józefa Stalina

22 lipca 1952 roku, w ósmą rocznicę powstania Polski Ludowej, uchwalono Konstytucję Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej (konstytucję lipcową). Państwo polskie zmieniło wówczas nazwę na Polska Rzeczpospolita Ludowa. Jednocześnie wzmacniano policyjny system rządów monopartyjnej dyktatury, nasiliła się represyjna działalność Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego (teza o zaostrzaniu się walki klas), która przejawiała się m.in. w procesach przeciwko działaczom politycznym z okresu międzywojennego i wojny, generałom i oficerom Wojska Polskiego, byłym żołnierzom Armii Krajowej. Wzmogły się również ataki na Kościół i duchowieństwo (internowanie prymasa Stefana Wyszyńskiego w latach 1953–1956). Konsekwencje zaostrzonego kursu politycznego ponieśli też niektórzy działacze PZPR (uwięzienie Gomułki w 1951). Przynależność Polski do bloku państw demokracji ludowej utrwaliło członkostwo w strukturach gospodarczych (od 1949 w Radzie Wzajemnej Pomocy Gospodarczej) i wojskowo-politycznych (od 1955 w Układzie Warszawskim) tychże państw.

Lata 1954–1970

Kolejka po papier toaletowy

Po nagłej śmierci Bolesława Bieruta która nastąpiła 12 marca 1956 roku w czasie XX Zjazdu KPZR, w kraju doszło do fali pogłosek mówiących o tym jakoby Bierut miał zostać zamordowany. Bolesława Bieruta zastąpił Edward Ochab. Poprzedzony krytyką metod rządzenia (w jej wyniku rozwiązano MBP w 1954), zwłaszcza po XX Zjeździe Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego (luty 1956) oraz krwawo stłumionym buntem robotników (Poznański Czerwiec '56), dokonał się, poparty przez społeczeństwo, przełom polityczny (odwilż październikowa). Na VIII Plenum Komitetu Centralnego PZPR przeprowadzono krytykę polityki partii w latach ubiegłych (okres tzw. kultu jednostki), I sekretarzem KC wybrano Władysława Gomułkę, wypuszczonego w lecie 1954 roku z więzienia. Przyjęto także program wykorzenienia kultu jednostki, częściowej modyfikacji systemu polityczno-ekonomicznego (ograniczenie represji, rezygnacja z kolektywizacji rolnictwa, zwiększenie zakresu swobód obywatelskich, modernizacja zarządzania gospodarką – powołanie rad robotniczych). W okresie rządów Gomułki doszło do szybkiej w porównaniu z resztą Europy Wschodniej destalinizacji, uchwalono nową ordynację wyborczą, kodeks rodzinny, kodeks karny i kodeks administracyjny.

2 października 1957 minister spraw zagranicznych Adam Rapacki w czasie Zgromadzenia Ogólnego ONZ zaproponował utworzenie na terenie Polski, NRD, RFN i Czechosłowacji strefy bezatomowej. Do przestrzegania reguł miały być zobowiązany cztery mocarstwa Francja, Wielka Brytania, USA i Związek Radziecki. Państwa te miały zobowiązać się do nieutrzymywania broni jądrowej w uzbrojeniu swoich wojsk stacjonujących na obszarze państw strefy, nieutrzymywania i nieinstalowania na obszarze państw strefy żadnego sprzętu ani urządzeń przeznaczonych do jej obsługi, w tym wyrzutni rakietowych. Plan ten został zapamiętany jako plan Rapackiego. Trzy lata później Gomułka na łamach Zgromadzenia Ogólnego przedstawił propozycję zamrożenia zbrojeń nuklearnych na proponowanym w planie Rapackiego terytorium. Postulaty te doprowadziły do wzrostu znaczenia Polski na arenie międzynarodowej.

Efektem odwilży gomułkowskiej było uwolnienie z więzień wielu więźniów politycznych i internowań. Pod koniec lat 50. władza poszła na kompromis z kościołem. Do końca roku zwolniono z więzień duchownych, przywrócono nauczanie religii w szkołach, wznowiono wydawanie „Tygodnika Powszechnego”. Zliberalizowano znacznie system zwalniając z więzień ponad 35.000 skazanych, zrehabilitowano 1500 więźniów politycznych, wypuszczono większość skazanych za udział w wydarzeniach w Poznaniu. Rząd zaprzestał zagłuszania stacji zagranicznych nadających w języki polskim. Doszło także do zmian we władzach państwowych i wojskowych, odwołano z rządu ministrów stalinowskich, do pracy wrócili naukowcy i wojskowi represjonowani w okresie stalinowskim, doszło do procesów zbrodniarzy stalinowskich. Obywatele Polski ponownie mogli posiadać waluty innych krajów oraz surowce (złoto). Likwidacji uległy sklepy za żółtymi firankami przeznaczone dla rządzącej elity.

Rok 1956 uznawany jest za nieformalny początek powstania ruchu Znak, który reprezentowany był w sejmie przez koło o tej samej nazwie. W 1957 roku zamknięto pismo młodej lewicowej inteligencji „Po Prostu”. W listopadowym numerze tygodnik zaatakował prawicową organizację PAX i jej lidera Bolesława Piaseckiego oskarżając organizację o „uprawianie metod mafii” i „ślepy kult wodza”. Jednak już w 1957 rząd zaczął odchodzić od postulatów październikowych. Próby reformowania gospodarki w końcu lat 60., w warunkach rosnących dysproporcji i opóźnień, nie przyniosły oczekiwanych rezultatów (spadek tempa wzrostu dochodu narodowego, stagnacja płac realnych). W tym okresie doszło do ponownego zaostrzenia stosunków władz politycznych z Kościołem. Nasilenie nastąpiło w latach 1965–1966 (obchody Milenium chrztu Polski, orędzie biskupów polskich do biskupów niemieckich w sprawie pojednania obu narodów). Narastało niezadowolenie, głównie wśród inteligencji, z polityki społecznej i kulturalnej.

W 1965 gdy biskupi polscy wystosowali orędzie do biskupów niemieckich doszło do kolejnego nasilenia konfliktu na linii hierarchii kościoła i władz państwowych. Za początek pojednania na linii państwowej PRL i RFN uznaje się wizytę w Polsce kanclerza Willy’ego Brandta. Rok 1965 ostatecznie doprowadził do runięcia odwilży, z partii zostali usunięci młodzi marksiści na czele z Jackiem Kuroniem i Karolem Modzelewskim domagający się zmian w systemie państwa i przebudowy państwa w stylu socjalistycznym.

W marcu 1968 rozbito studenckie demonstracje w Warszawie i Krakowie, które występowały przeciwko cenzurze i tłumieniu demokracji, a także w obliczu walki o wpływy między poszczególnymi frakcjami w PZPR, rozpętano krótkotrwałą kampanię antysemicką (wydarzenia marcowe). Wydarzenia te były reakcją na konflikt między Izraelem a arabami. Arabowie traktowani byli jako sprzymierzeńcy państw bloku wschodniego, do Izraela natomiast podchodzono z dystansem uważając go za zbyt prozachodni. Mimo tego duża liczba funkcjonariuszy państwowych i wysoko postawionych oficerów Ludowego Wojska Polskiego uznało zwycięstwo Izraela w wojnie sześciodniowej za zwycięstwo „naszych”. Nacjonalistyczna frakcja PZPR nazywana „partyzantami” na czele których stał generał Mieczysław Moczar uznała że może to zaszkodzić jedności państwa, partyzanci uznali to za okazję z rozprawą z bardziej postępowymi frakcjami partii. Do akcji partyzantów przyłączył się także PAX przedwojennego narodowego radykalisty Bolesława Piaseckiego. W tym okresie także nastąpiły zmiany w kierownictwie PZPR i władz państwowych (wyeliminowanie zwolenników liberalizacji systemu politycznego). W sierpniu 1968 jednostki Ludowego Wojska Polskiego uczestniczyły w interwencji państw Układu Warszawskiego w Czechosłowacji. Dowodził nimi generał Florian Siwicki.

Po kolejnym kryzysie politycznym w grudniu 1970 (strajk na Wybrzeżu) ze stanowiska ustąpił I sekretarz KC PZPR, Władysław Gomułka.

Lata 1970–1980

Warszawski Dworzec Centralny wybudowany w 1975 roku jest symbolem polityki modernizacji kraju prowadzonej przez władze PRL w latach 70. Promowano wtedy wszędzie hasło: „Aby Polska rosła w siłę, a ludzie żyli dostatniej.”

Edward Gierek z wizytą w PGR-ze w Rząśniku

Na VII plenum KC PZPR funkcję I sekretarza KC otrzymał Edward Gierek, dotychczasowy I sekretarz KW w Katowicach. Wówczas sformułowano nową politykę społeczno-ekonomiczną, tzw. strategię przyspieszonego rozwoju gospodarczego i społecznego Polski, zakładającą utrzymanie szybkiego wzrostu gospodarczego i jednoczesną poprawę materialnych i kulturowych warunków życia społeczeństwa. Rozwój kraju w latach 1971–1975, finansowany wysokimi kredytami zagranicznymi, przejawił się we wzroście dochodu narodowego o ok. 60%, a płac realnych o ok. 40%.

Edward Gierek zliberalizował nieco gospodarkę państwa, oraz złagodził system polityczny w kraju. Od 1972 Polacy jako jedyni w krajach bloku wschodniego mogli zakładać specjalne oprocentowane konta dolarowe w NBP. W 1972 zaczęła powstawiać sieć sklepów i kiosków walutowych „Przedsiębiorstwo Eksportu Wewnętrznego” popularnie nazywana pewex-em, sieć powstała z przekształcenia sieci sklepów dewizowych Banku Pekao, w sklepach sieci można było za walutę wymienialną kupić luksusowe towary zarówno krajowe, jak i importowane.

Za rządów Gierka Polska uzyskała licencję na produkcję Fiata 126p popularnie nazywanego maluchem, montaż tego pojazdu w Polsce zakończyła się dopiero w 2000 roku, w Polsce powstało ponad 3 mln sztuk tego samochodu. Oprócz tego rząd uzyskał licencję na produkcję min. silników Leylanda, czy autobusów Berliet. Uzyskanie licencji produktów zachodnich doprowadziło do wzrostu produkcji towarów takich jak papier, węgiel, nawozy sztuczne. Szybki wzrost gospodarczy obkupiony był jednak łączną sumą 6 miliardów dolarów zaciągnięto w krajach zachodnich.

W okresie rządów Edwarda Gierka doszło do porozumienia na linii RFN-Polska, w grudniu 1970 roku wywodzący się z SPD niemiecki kanclerz Willy Brandt złożył wizytę w Polsce w czasie której klęknął przy Pomniku Bohaterów Getta w Warszawie. Wydarzenie to często przedstawianie jest symbolicznie jako gest pojednania polsko-niemieckiego. 7 grudnia 1970 premier Józef Cyrankiewicz i Brandt podpisali układ PRL-RFN (z niemieckiego Warschauer Vertrag) który doprowadził także do poprawy stosunków między ZSRR i innymi krajami bloku wschodniego a zachodnimi Niemcami.

Przyczyną załamywania się tej polityki po 1975 było niepodjęcie reform politycznych i gospodarczych, wysoka akumulacja dochodu narodowego, zadłużenie zagraniczne i in. Załamanie to spowodowało wystąpienia robotnicze w czerwcu 1976 (m.in. w Radomiu i Ursusie). W następnych latach narastającemu kryzysowi politycznemu i gospodarczemu (w 1979 spadek dochodu narodowego – pierwszy raz po wojnie) towarzyszyła tzw. propaganda sukcesu. Decydujący wpływ na rezygnację Gierka miały wydarzenia w latach 1976 i 1980 porównywane czasem do roku 1970 który przyśpieszył odejście od władzy Władysława Gomułki. Liberalny w porównaniu do poprzednika okres rządów Gierka doprowadził do powstania zorganizowanej opozycji na czele której stali w dużej części młodzi działacze wykluczeni z PZPR w 1965 roku i intelektualiści katoliccy skupieni wokół pisma „Znak”.

Lata 1980–1989

Stanisław Kania

W lipcu/sierpniu 1980 wybuchł kolejny kryzys polityczny, wynikiem czego były masowe strajki w całym kraju, zapoczątkowane w Lublinie (tzw. Lubelski lipiec 80'), potem na Wybrzeżu i Śląsku. Zakończyły się one podpisaniem porozumień społecznych w Szczecinie, Gdańsku i Jastrzębiu-Zdroju, w których uznano słuszność protestu robotników i przyjęto ich postulaty (m.in. zgoda na tworzenie związków zawodowych).

W 1981 roku rząd gen. Jaruzelskiego poinformował Klub Paryski o wstrzymaniu spłat zadłużenia zagranicznego w wysokości 25,5 miliardów USD oraz 3,1 miliardów rubli transferowych (ok. 2,5 miliarda USD) z powodu niewypłacalności PRL.

Sierpień 1980

Wraz z narastającym kryzysem gospodarczym i rosnącym zadłużeniem zagranicznym (ok. 24 mld dolarów) sytuacja gospodarcza Polski pogarszała się. 1 lipca 1980 władze ogłosiły podwyżkę cen żywności. Było to bezpośrednim impulsem do wybuchu pokojowo przebiegającego buntu społecznego. Strajki robotnicze wybuchły w lipcu 1980 w Lublinie, w połowie sierpnia na Wybrzeżu, obejmując stopniowo cały kraj, łącznie z kopalniami węgla na Górnym Śląsku.

Wydarzenia tamtego okresu historii Polski określa się mianem Sierpień 1980. 14 sierpnia wybuchł strajk w Stoczni Gdańskiej w Gdańsku. Powstał Międzyzakładowy Komitet Strajkowy, który zrzeszał strajkujące zakłady na terenie całej Polski. Efektem strajku były Porozumienia sierpniowe podpisane w Szczecinie, Gdańsku i Jastrzębiu-Zdroju. W porozumieniu znalazły się postulaty ekonomiczne, ale także polityczne, z których najważniejszym było utworzenie Niezależnego Samorządnego Związku Zawodowego „Solidarność”.

Władze komunistyczne, nie mogąc liczyć na bezpośrednie wsparcie ze strony Kremla uległy żądaniom strajkujących. We wrześniu 1980 roku, na VI Plenum PZPR, pod presją wydarzeń zmuszony do ustąpienia został I sekretarz KC Edward Gierek po zawale serca odsunięty od władzy, którego na tym stanowisku zastąpił Stanisław Kania. W partii tworzyły się różne frakcje, które albo przyjmowały twarde stanowisko licząc na interwencję radziecką dla stłumienia kontrrewolucji lub bardziej umiarkowane, które liczyły na stopniowe „obłaskawienie” i demontaż tworzącej się opozycji społecznej.

W pewnej fazie akcji strajkowej, robotnicy uzyskali znaczące poparcie, ze strony grupy dysydentów głównie związanych z KOR-em. Doradcami Międzyzakładowego Komitetu Strajkowego (MKS) w Gdańsku byli między innymi: Lech Kaczyński, Bronisław Geremek, Tadeusz Mazowiecki, Andrzej Wielowieyski.

Okres od powstania i rejestracji związku zawodowego „Solidarność” do wprowadzenia stanu wojennego był bardzo burzliwy. Był to okres wytężonej aktywności społecznej i politycznej milionowych rzesz Polaków, który zaowocował powstaniem szerokiego, obejmujące różne warstwy środowiska, ruchu społecznego skupionego wokół Solidarności. Było to gremialne przeciwstawienie się systemowi komunistycznemu. W zdecydowanej większości zakładów pracy (oprócz jednostek zmilitaryzowanych) powstawały komórki wolnych związków zawodowych, a prorządowe związki zostały spychane na dalszy plan. Wkrótce powstała „Solidarność Rolnicza”, a także reprezentacja środowisk studenckich – „Niezależne Zrzeszenie Studentów” (NZS).

Władze próbowały przeciwdziałać i hamować rozwój ruchu społecznego. Działacze byli aresztowani, nasilała się propaganda skierowana przeciw Solidarności. Po stronie związku też pojawiały się grupy niewahające się przed konfrontacją. W okresie napięcia, bliskiego konfrontacji 10 listopada 1980 doszło do rejestracji NSZZ Solidarność. Powstał Tygodnik Solidarność, którego pierwszym redaktorem naczelnym został Tadeusz Mazowiecki.

Prawdopodobnie grudzień 1980 był pierwotnym terminem wprowadzenia stanu wojennego w Polsce. Dzięki osobistym naciskom Zbigniewa Brzezińskiego administracja Jimmy’ego Cartera ostrzegła Rosjan, że takie działanie spotka się z natychmiastową ripostą USA.

Nieco wcześniej odbyła się druga część Plenum KC na którym zdecydowano o zwołaniu nadzwyczajnego zjazdu PZPR.

11 lutego 1981 generał Wojciech Jaruzelski, minister obrony narodowej, objął także stanowisko premiera. W Sejmie apelował w swoim wystąpieniu o 90 spokojnych dni.

17 marca 1981 w kraju i przy polskich granicach przeprowadzono ćwiczenia wojsk Układu Warszawskiego Sojuz-81, a komuniści przyjęli kurs konfrontacyjny wobec Solidarności. Miała miejsce tzw. prowokacja bydgoska. Siły milicji pobiły trzech działaczy Solidarności (m.in. Jana Rulewskiego). Władze związku zażądały wyjaśnienia przyczyny i przebiegu zajść, grożąc przeprowadzeniem strajku generalnego. W wyniku mediacji prymasa Stefana Wyszyńskiego doszło do spotkania Lecha Wałęsy i wicepremiera Rakowskiego. Zawarto porozumienie, które mówiło, że Solidarność odwołała strajk. W kwietniu Jaruzelski i Kania udali się z wizytą do Moskwy. 7 kwietnia w kraju zakończyły się manewry Sojusz 81, ale radziecka obecność wojskowa w Polsce była poważnym zagrożeniem stłumienia siłą ruchu solidarnościowego. 12 maja 1981 zarejestrowano Niezależny Związek Zawodowy Rolników Indywidualnych Solidarność. Była to organizacja reprezentująca interesy rolników indywidualnych. Wywalczyli oni konstytucyjne zagwarantowanie prawa do indywidualnej własności ziemi.

IX Nadzwyczajny Zjazd PZPR w lipcu 1981 potwierdził impas polityczny rządzącej partii i jej niezdolność do zasadniczych reform społeczno-gospodarczych.

W październiku 1981 I sekretarzem KC PZPR został Wojciech Jaruzelski. 13 grudnia 1981 Rada Państwa, nielegalnie (nawet w rozumieniu prawa PRL, gdyż nie mogła podejmować decyzji w trakcie sesji Sejmu) wprowadziła stan wojenny na obszarze całego kraju. Ukonstytuowała się Wojskowa Rada Ocalenia Narodowego, której przewodniczącym został gen. Wojciech Jaruzelski. Rozpoczęło się tłumienie siłą dążeń niepodległościowych Polaków.

Okres stanu wojennego

Jaruzelski i Fidel Castro w 1972

W styczniu 1983 stan wojenny został zawieszony, a 22 lipca 1983 Rada Państwa ogłosiła jego zniesienie.

Okres po stanie wojennym

Jeszcze przed zniesieniem stanu wojennego oraz po jego zniesieniu próbowano realizować koncepcję frontu porozumienia narodowego, tworząc struktury Patriotycznego Ruchu Odrodzenia Narodowego (PRON). W 1983 powstały nowe związki zawodowe, w listopadzie 1984 powołano Ogólnopolskie Porozumienie Związków Zawodowych. Od 1982 wprowadzano nieskutecznie reformę gospodarczą. Dokonywano też zmian systemu politycznego funkcjonowania państwa, m.in. w 1982 powołano Trybunał Stanu, w 1985 – Trybunał Konstytucyjny, w 1986 – Radę Konsultacyjną przy Przewodniczącym Rady Państwa, w 1987 utworzono urząd Rzecznika Praw Obywatelskich.

Począwszy od 1986 nastąpił również nawrót kontestacji ulicznych ruchu Pomarańczowej Alternatywy, który poprzez swoje barwne happeningi ośmieszał reżim i przełamywał w obywatelach barierę strachu spowodowaną stanem wojennym. W kwietniu i sierpniu 1988 nastąpiła kolejna fala strajków. W tej sytuacji zostały podjęte zakulisowe negocjacje przedstawiciela władz, gen. Czesława Kiszczaka z oficjalnie osobą prywatną, a faktycznie przywódcą opozycji Lechem Wałęsą. Negocjacje zostały zamrożone po zmianie rządu, powołaniu na premiera Mieczysława Rakowskiego i ogłoszeniu przez niego likwidacji Stoczni Gdańskiej im. Lenina. W sytuacji impasu zaktywizowali się działacze Ogólnopolskiego Porozumienia Związków Zawodowych (OPZZ) wraz z jego przewodniczącym, Alfredem Miodowiczem, który nieoczekiwanie uzyskał akceptację na debatę telewizyjną z dalej uznawanym za osobę prywatną Lechem Wałęsą. Debata odbyła się 30 listopada 1988. W odczuciach odbiorców A. Miodowicz reprezentował władze (choć nie był już członkiem władz PZPR), a L. Wałęsa – opozycję. Debata zademonstrowała doskonałe przygotowanie L. Wałęsy (doradzał mu znany dziennikarz telewizyjny Andrzej Bober i według niepotwierdzonych informacji również inny znawca mediów Jacek Fedorowicz) oraz bezbarwność jego adwersarza, co w odbiorze społecznym jednoznacznie było uznane za zwycięstwo opozycji. Oficjalnie wydarzenie nie było komentowane, ale spowodowało powrót do negocjacji.

Podczas kolejnych spotkań ministra spraw wewnętrznych, Czesława Kiszczaka i Lecha Wałęsy w Magdalence opracowano postulowaną koncepcję dialogu przedstawicieli opozycji, władz oraz Kościoła katolickiego – negocjacje Okrągłego Stołu, którego obrady, trwające od lutego do kwietnia 1989 zakończyły się podpisaniem porozumienia. X plenum KC PZPR, trwające od listopada 1988 do stycznia 1989 poparło formę pluralizmu politycznego i społecznego. Istotnym elementem porozumienia było uzgodnienie pewnych zmian ustrojowych w postaci reaktywowania Senatu, przywrócenia urzędu Prezydenta i przeprowadzenia częściowo wolnych wyborów do Sejmu (z 460 mandatów, 35% dla strony obywatelskiej, jak nazwano opozycję i 65% dla strony rządowej, czyli PZPR wraz z ZSL i SD) oraz całkowicie wolne do Senatu (100 mandatów).

Przygotowania do wyborów były bardzo intensywne, ale nikt nie spodziewał się znanego obecnie ich wyniku, dlatego też np. strona obywatelska apelowała o skreślanie tzw. listy krajowej strony rządowej, co miało na celu demonstrację i osłabienie strony rządowej.

4 czerwca 1989 odbyły się wybory do Sejmu i Senatu, zakończone nieoczekiwanym dla obu stron przygniatającym zwycięstwem kandydatów wysuniętych przez Komitet Obywatelski „Solidarność” – zdobyli oni 35% mandatów do Sejmu oraz 99 mandatów do Senatu (1 mandat zdobył kandydat niezależny, pilski przedsiębiorca Henryk Stokłosa). Jednocześnie powstała sytuacja kryzysu konstytucyjnego, gdyż przedwyborcze apele strony obywatelskiej o skreślanie listy krajowej równie nieoczekiwanie spowodowały, że praktycznie w całości lista ta przepadła, co uniemożliwiało ukonstytuowanie się Sejmu. W tej sytuacji uzgodniono zmianę reguł w trakcie gry, czyli zmianę ordynacji i przeprowadzenie drugiej tury wyborów. Jednocześnie nowa sytuacja spowodowała szybkie odchodzenie strony obywatelskiej od ustaleń Okrągłego Stołu, czego wyrazicielem stał się redaktor naczelny „Gazety Wyborczej” Adam Michnik w historycznym artykule z 3 lipca 1989 – „Wasz prezydent, nasz premier”.

Sprawująca dotychczas władzę koalicja polityczna (dysponująca zagwarantowaną w porozumieniu Okrągłego Stołu przewagą w parlamencie) doprowadziła do wyboru prezydenta – Wojciecha Jaruzelskiego (przewagą jednego głosu, za sprawą prawdopodobnie wstrzymania się od głosu posła OKP Andrzeja Wielowieyskiego) i premiera – Czesława Kiszczaka; ten ostatni nie zdołał sformować rządu. W sierpniu 1989 ukształtował się sojusz polityczny (KO „S”, ZSL, SD), w którego wyniku powołano nowy rząd z Tadeuszem Mazowieckim na czele i z udziałem przedstawicieli PZPR.

Jako datę kończącą okres Polski Ludowej można przyjąć 29 grudnia 1989, dzień uchwalenia ustawy o zmianie Konstytucji PRL, w której m.in. zmieniono nazwę państwa na Rzeczpospolitą Polską (weszła w życie 31 grudnia 1989), bądź datę 4 czerwca 1989 – datę pierwszych, częściowo wolnych wyborów (data taka jest związana też ze słynnym, wygłoszonym nieoczekiwanie 28 października 1989 w Dzienniku TVP oświadczeniem znanej aktorki Joanny Szczepkowskiej „Proszę państwa, 4 czerwca 1989 roku skończył się w Polsce komunizm” – oświadczenia przyjętego wówczas niejednoznacznie, a po latach uznawanego za symboliczne).

Ocena PRL

	1950	1960	1970	1974	1978	1980	1982	1990	1995	2000	2004
Oczekiwana długość życia przy narodzeniu w Polsce
mężczyzn	56,1	64,9	66,6	67,8	66,4	66,0	67,2	66,5	67,6	69,7	70,7
kobiet	61,7	70,6	73,3	74,6	74,5	74,4	75,2	75,5	76,4	78,0	79,2
Śmiertelność niemowląt
w Polsce		62	32			21		19	14	8	7
Grecji		53	38			20		10	8	5	4
Hiszpanii		46	27			13		8	6	4	3
Irlandii		31	20			12		8	6	6	5
Portugalii		81	53			25		11	8	6	4
w krajach uprzemysłowionych		32	21			13		9	7	6	5
PKB na 1 mieszkańca w $ z 1990 z parytetem siły nabywczej (tys.)
w Polsce	2,45	3,22	4,43	5,60	6,11	5,74	5,29	5,11	5,62	7,21	8,09
Grecji	1,92	3,15	6,21	7,35	8,70	8,97	8,88	10,0	10,3	12,1	14,3
Hiszpanii	2,19	3,07	6,32	8,15	9,02	9,20	9,29	12,1	12,9	15,6	17,5
Irlandii	3,45	4,28	6,2	7,04	8,25	8,54	8,82	11,8	14,4	21,8	25,5
Portugalii	2,09	2,96	5,47	7,05	7,34	8,04	8,28	10,8	11,6	13,8	14,0
w 12 krajach Europy Zachodniej	5,02	7,61	11,0	12,3	13,4	14,1	14,1	16,9	17,9	20,1	20,6 (2003)

Tablica z przekreśloną nazwą ulicy – jedna z wielu nazw ulic zmieniona po zmianie ustroju w 1989 r.

Ocena PRL-u jako okresu w historii Polski jest niejednoznaczna. Wiele zależy od popieranej przez wypowiadającego się opcji politycznej. Próba bezstronnej oceny musi z jednej strony wziąć pod uwagę położenie geopolityczne Polski po II wojnie światowej, z drugiej zaś strony fakt, że ostatecznym wynikiem tej formacji było polityczne bankructwo i wypalenie się prezentowanych przez nią idei w oczach większości społeczeństwa.

W PRL łamane były prawa człowieka, m.in. prawo do wolności słowa, prasy, stowarzyszeń, poglądów, sumienia i religii oraz prawo do emigracji. W tamtym okresie uważano jednak, że reżim PRL w porównaniu z innymi państwami bloku wschodniego był najłagodniejszy.

Władze PRL były odpowiedzialne za wiele zbrodni, szczególnie w czasach stalinowskich, kiedy przywódcą w PRL był Bierut oraz w czasie trwania stanu wojennego.

Za korzystne cechy tego ustroju i tej formy państwa niektórzy uważają możliwości awansu społecznego wielu warstw społecznych, choć stosowane środki, np. dodatkowe punkty za pochodzenie przy przyjmowaniu na studia wyższe, były dyskusyjne. Nierzadko kryteria awansu nie były merytoryczne – od kandydatów na stanowiska kierownicze w instytucjach państwowych, zakładach pracy, szkołach i in. wymagano przynależności do PZPR, zgodnie z zasadą: mierny, bierny, ale wierny (ustrojowi, władzom), natomiast osoby o wykształceniu kierunkowym, ale niesprzyjające ustrojowi i władzom, były piętnowane i odsuwane od pracy, szczególnie w okresach przesileń politycznych.

Innymi korzystnymi cechami PRL, zdaniem niektórych, były bezpieczeństwo socjalne, niski poziom przestępczości pospolitej (szczególnie pobić i przestępstw rozbójniczych) i patologii społecznych, likwidacja analfabetyzmu, odbudowanie Warszawy, budowa arterii komunikacyjnych, jak np. słynna „Gierkówka”, rozdawnictwo mieszkaniowe. Były to jednak zjawiska związane z postępem cywilizacyjnym występujące we wszystkich krajach powojennej Europy, przy czym w krajach kapitalistycznych postępowały one znacznie szybciej i w momencie upadku systemu komunistycznego były na znacznie wyższym poziomie zaawansowania.

Jan Paweł II w czasie pielgrzymki w 1987 na lotnisku w Gdyni

Organizacje młodzieżowe (Związek Młodzieży Socjalistycznej, Socjalistyczny Związek Studentów Polskich oraz przejęte przez komunistów Związek Harcerstwa Polskiego i Związek Młodzieży Wiejskiej) działające zasadniczo w celu indoktrynacji młodzieży, zajmowały się głównie upowszechnianiem kultury, kultury fizycznej i turystyki. Z kręgu kultury studenckiej owego okresu wyrosło wielu wybitnych artystów różnych dziedzin, a sportowcy rozpoczynający kariery w szkolnych klubach sportowych zdobywali medale na olimpiadach. Szeroko upowszechnione, dzięki dofinansowaniu państwa były również sporty wcześniej elitarne – np. żeglarstwo, w tym morskie i lodowe, jak również jeździectwo.

Bardziej kontrowersyjne, choć przez wielu do dziś też akceptowane jako sprawiedliwe, było powszechne zrównanie poziomu życia (znacznie mniejsza rozpiętość dochodów osobistych) (współczynnik Giniego wzrósł z 25 w 1987 do 35 w 2002).

Do pozytywów PRL należy zaliczyć również powszechność wakacyjnego wypoczynku dzieci i młodzieży, często związanego z obozami sportowymi i turystycznymi, możliwość tanich urlopów w atrakcyjnych regionach kraju nawet dla najniżej uposażonych, opiekę państwa nad osobami starszymi i samotnymi w tzw. państwowych domach rencistów, sieć niezbyt wykwintnych, ale bardzo tanich barów mlecznych, akcje takie jak „Tysiąc szkół na Tysiąclecie Państwa Polskiego”.

W pierwszych dwóch dekadach stan zdrowia ludności bardzo poprawił się wskutek wprowadzenia antybiotyków i poprawy warunków życia. W drugiej połowie lat 70. zaczęła zwiększać się śmiertelność, osiągając maksimum w 1980. Dotyczyło to zwłaszcza mężczyzn w wieku 45-55 lat. Za główne przyczyny tego uznaje się: duże zanieczyszczenie środowiska, złe warunki pracy, przepełnione mieszkania, depresję wywołaną pogorszeniem się warunków ekonomicznych, alkoholizm, złą dietę i pogorszenie się opieki medycznej. Polityka informacyjna PZPR przewidywała absolutny priorytet wizerunku państwa socjalistycznego nad wszystkim innym, włącznie ze zdrowiem obywateli. W przypadku katastrof przemysłowych władze prowadziły politykę maksymalnego ograniczania dostępu do informacji tak długo jak to było możliwe, zwłaszcza jeśli były one związane z zaniedbaniami na szczeblu kierowniczym (partyjnym). Zachodni dziennikarze Dusko Doder i Louise Branson określili to zjawisko „blokowaniem informacji w nadziei, że skutki katastrofy jakoś same znikną albo że nikt ich nie zauważy”. Prowadziło to niejednokrotnie do eskalacji negatywnych konsekwencji dla ludności cywilnej i strat materialnych znacznie większych niż gdyby podjęto odpowiednie działania informacyjne od razu.

Władze partyjne regularnie instruowały organy cenzury o konieczności blokowania wszelkich doniesień np. o katastrofach górniczych, budowlanych czy transportowych, niebezpiecznych odpadach chemicznych lub biologicznych, skażeniu środowiska itd. Na przykład po wykryciu w 1975 roku w szkole w Gdańsku preparatu uszczelniającego wydzielającego toksyczne dla dzieci i nauczycieli opary GUKPiW natychmiast rozpoczął blokowanie wszelkich doniesień prasowych na ten temat pomimo, że umożliwiałoby to zapobieżenie podobnym przypadkom w innych częściach kraju.

Niskie płace oraz niedostępność podstawowych produktów przyczyniały się do wzrostu korupcji, różnych form handlu wymiennego przywilejami lub towarami.

W liście otwartym jaki w latach 60. skierowali do władz partyjnych Jacek Kuroń i Karol Modzelewski wskazywali oni na oddalenie się od ideałów komunizmu oraz przejęcie państwa przez biurokratyczną elitę i nomenklaturę partyjną. Autorzy zwracali także uwagę na marnotrawstwo w przemyśle, spowodowane korupcją (kradzież surowców) i amotywującym systemem wynagrodzeń. Wskazywali także na konflikt między nędznymi warunkami życia klasy robotniczej oraz – rzekomo ich reprezentujących – członków PZPR:

• w latach 1960–1962 płace wzrosły o 5%, a ceny do 12%, w związku z czym stopa życiowa rodzin znowu się obniżyła;
• w 20% rodzin robotniczych spożycie mięsa pozostawało poniżej normy „ledwie wystarczającej” (3 kg tygodniowo), 34% pozostawało w zakresie tej normy, ale nadal poniżej normy „dostatecznej” i zaledwie 16% w jej granicach; jeszcze gorzej kształtowało się spożycie warzyw, ryb, owoców, masła i jaj;
• w 10% rodzin przypadło poniżej 3 m² powierzchni mieszkalnej na osobę, w dalszych 19% rodzin od 3–4 m², a w 10% rodzin od 4–5 m² i w 13% rodzin 5–6 m²; łącznie 52% rodzin posiadało poniżej 6 m² powierzchni mieszkalnej na osobę;
• ciepłą wodę bieżącą posiadało w mieszkaniu 1% badanych rodzin, zimna wodę bieżącą – 46% rodzin; ubikacje posiadało w domu mieszkalnym 25% rodzin, łazienki – 7% rodzin; na jednego członka badanych rodzin robotniczych przypadało średnio 0,3 łóżka;
• 65% robotników chorowało na przewlekłe choroby (badania na rodzinach pracowników Warszawskiej Fabryki Motocykli).

Niekorzystnymi cechami ustroju socjalistycznego w PRL były: cenzura, tłumienie wolności wypowiedzi i kreacji twórczej, ograniczenie wolności przemieszczania się i opuszczania kraju (w wyjątkowych przypadkach osoby szczególnie niewygodne były do emigracji zmuszane), niski standard życia, system awansów i wynagrodzeń zniechęcający do rzetelnej pracy i promujący postawy konformistyczne. Ponadto w niektórych okresach: wysoka inflacja uniemożliwiająca oszczędzanie, braki zaopatrzenie powodujące długo-godzinne stanie w kolejkach w największych miastach, ograniczone możliwości wyjazdu do krajów spoza bloku wschodniego oraz zadłużenie (które w 1989 wynosiło 48 mld dolarów).

Kalendarium wydarzeń kształtujących PRL

• 22 lipca 1944 – ogłoszenie Manifestu Lipcowego
• 1944–1947 – likwidacja oporu przeciw przekształceniu Polski w socjalistyczne państwo zależne od ZSRR
• 31 grudnia 1944 – powstanie Tymczasowego Rządu RP
• 28 czerwca 1945 – powstanie Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej
• 30 czerwca 1946 – referendum ludowe
• 19 stycznia 1947 – pierwsze wybory do Sejmu
• 1948 – utworzenie PZPR (15-21 grudnia)
• 22 lipca 1952 – Wejście w życie Konstytucji PRL i przez to nadanie nazwy PRL

Święta

Obchodzone w okresie PRL

• 1 maja – Święto Pracy
• 9 maja – Dzień Zwycięstwa
• 22 lipca – rocznica ogłoszenia Manifestu PKWN
• 7 października – Święto Milicji Obywatelskiej i Służby Bezpieczeństwa
• 12 października – Święto wojska, rocznica bitwy pod Lenino
• 7 listopada – rocznica rewolucji październikowej
• Liczne święta branżowe – typu Dzień Drukarza, Dzień Odlewnika, Dzień Nauczyciela, Dzień Lotnika (23 sierpnia) itp.
• 8 marca – Dzień Kobiet

Zniesione w okresie PRL

• 6 stycznia – święto Trzech Króli
• 3 maja – rocznica Konstytucji 3 maja z 1791
• 15 sierpnia – święto Matki Boskiej Zielnej oraz rocznica Cudu nad Wisłą w 1920
• 11 listopada – Święto Niepodległości Polski
• święta pułkowe (przedwojenne)
• 2 Dzień Zielonych Świątek

Zobacz też

• Historiografia PRL
• Partie polityczne w Polsce Ludowej
• Propaganda w Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej
• Muzeum PRL-u w Nowej Hucie
• Zbrodnia komunistyczna

Bibliografia

• Antoni Dudek, Zdzisław Zblewski: Utopia nad Wisłą, Park Edukacja, 2008.
• Jerzy Eisler: Zarys dziejów politycznych Polski 1944-1989, BGW, 1992.
• Andrzej Leon Sowa: Historia polityczna Polski 1944-1991, Wydawnictwo Literackie, 2011.
• Norman Davies: Europa. Rozprawa historyka z historią. Wydawnictwo ZNAK, 978-83-240-1424-8
• Norman Davies: Boże Igrzyska. 83-240-0020-8

Linki zewnętrzne

• Muzeum PRL-u (Oddział Muzeum Historii Polski)
• Zabytki techniki z epoki PRL
• Internetowe Muzeum Polski Ludowej (kopia ostatniej wersji witryny – serwis już nie funkcjonuje)
• Stan wojenny i obozy internowania 1981–1982
• Pamiętanie Peerelu. Opowieści o wspólnych i indywidualnych sposobach na system: 1956–1989
• Wykaz miejsc grzebania ofiar zbrodniczej działalności aparatu terroru w Polsce w latach 1944–1956
• Lista osób skazanych na karę śmierci przez Wojskowe Sądy Rejonowe (1946–1955)