Przejdź do zawartości

Wilno: Różnice pomiędzy wersjami

Edytuj linki
Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Przeglądaj historię interaktywnie
[wersja przejrzana][wersja przejrzana]
← poprzednia edycjanastępna edycja →
Usunięta treść Dodana treść
WizualnieWikikod
m lit.
Konarski (dyskusja | edycje)
11 504 edycje
Linia 213: Linia 213:
=== Przynależność państwowa Wilna ===
=== Przynależność państwowa Wilna ===
* do 1323 – tereny należące do [[Wielkie Księstwo Litewskie|Wielkiego Księstwa Litewskiego]]. Miasto wówczas nie istniało, bowiem pierwsze źródła na temat Wilna pochodzą z roku 1323, gdy [[Giedymin|książę litewski Giedymin]] zaadresował list do miast niemieckich zapraszając [[Niemcy (naród)|Niemców]] i [[Żydzi|Żydów]] do osiedlania się.
* do 1323 – tereny należące do [[Wielkie Księstwo Litewskie|Wielkiego Księstwa Litewskiego]]. Miasto wówczas nie istniało, bowiem pierwsze źródła na temat Wilna pochodzą z roku 1323, gdy [[Giedymin|książę litewski Giedymin]] zaadresował list do miast niemieckich zapraszając [[Niemcy (naród)|Niemców]] i [[Żydzi|Żydów]] do osiedlania się.
* 1323-1795 – [[Wielkie Księstwo Litewskie]] (od 1569 część [[Rzeczpospolita Obojga Narodów|Rzeczypospolitej Obojga Narodów]], stolica WK Litewskiego)
* 1323-1791 – [[Wielkie Księstwo Litewskie]] (od 1569 część [[Rzeczpospolita Obojga Narodów|Rzeczypospolitej Obojga Narodów]], stolica WK Litewskiego)
* 1791-1795 - Rzeczpospolita Polska - będąca po Konstytucji 3 maja państwem unitarnym
* 1795-1918 – [[Imperium Rosyjskie]] (miasto było stolicą [[Gubernia|guberni]])
* 1795-1918 – [[Imperium Rosyjskie]] (miasto było stolicą [[Gubernia|guberni]])
* 1918-1920 – Litwa (konstytucyjna stolica państwa przez cały okres [[dwudziestolecie międzywojenne na świecie|Dwudziestolecia]])
* 1918-1920 – Litwa (konstytucyjna stolica państwa przez cały okres [[dwudziestolecie międzywojenne na świecie|Dwudziestolecia]])

Wersja z 13:42, 19 paź 2010

Ten artykuł dotyczy stolicy Litwy. Zobacz też: inne znaczenia tej nazwy.
Panorama Wilna z rzeką Wilią na pierwszym planie, widok z Wieży Giedymina (Zamkowej)
Panorama Wilna z rzeką Wilią na pierwszym planie, widok z Wieży Giedymina (Zamkowej)

Szablon:Miasto zagranica infobox Wilno (lit. Vilnius ⓘwymowa, białorus. Вільня, Вільнюс, ros. Вильнюс, Вильна, łot. Viļņa, niem. Wilna, jid. ווילנע Wilne, hebr. וילנה, Wilne, łac. Vilna) – stolica Litwy, do 1795 stolica Wielkiego Księstwa Litewskiego, w latach 1919–1939 w granicach Polski jako stolica województwa wileńskiego), na Pojezierzu Wileńskim, nad Wilią, u ujścia Wilejki; ośrodek przemysłowy; port lotniczy, węzeł kolejowy (główna stacja Vilnius) i drogowy; ośrodek kulturalny i naukowy, Uniwersytet Wileński (1579), Uniwersytet Polski w Wilnie (1998), filia Uniwersytetu w Białymstoku (2007); cenny zespół obiektów zabytkowych wpisany na listę światowego dziedzictwa UNESCO w 1994; główny ośrodek nauki i kultury polskiej na Litwie, siedziba m.in. Polskiego Studia Teatralnego w Wilnie (1960), Stowarzyszenia Naukowców Polaków Litwy (1989), Domu Kultury Polskiej w Wilnie (2001), Wileńskich Spotkań Teatralnych Sceny Polskiej (od 2004).

Siedziba władz gminy miejskiej Wilno, w skład której wchodzą starostwa tworzące miasto, oraz gminy rejonowej Wilno, otaczającej miasto.

Demografia

Wilno zamieszkuje 546,7 tys. osób (2009), a skład narodowościowy mieszkańców w 2001 wynosił: Litwini 57,8%, Polacy 18,7%; Rosjanie 14%; Białorusini 4%; Żydzi 0,5%; inne narodowości 5%[1].

Według spisu dokonanego przez okupacyjne władze niemieckie 14 grudnia 1916 w Wilnie mieszkało 74 466 (53,67%) Polaków, 57 516 (41,45%) Żydów, 2909 (2,09%) Litwinów, 2219 (1,59%) Rosjan, 611 (0,44%) Białorusinów, 880 (0,63%) Niemców i 193 (0,13%) osób innych narodowości. Łączna liczba ludności wyniosła wówczas 138 794.

Według spisu powszechnego z 9 grudnia 1931 Polacy stanowili 65,9% mieszkańców miasta (128,6 tys. osób), Żydzi 28% (54,6 tys. osób), Rosjanie 3,8% (7,4 tys. osób), Białorusini 0,9% (1,7 tys. osób), Litwini 0,8% (1579 osób), Niemcy 0,3% (600 osób), Ukraińcy 0,1% (200 osób), inni 0,2% (ok.400 osób). Wiarygodność spisu jest podważana przez niektórych historyków[2][3].

Klimat

Szablon:Pogoda infobox

Historia

 Osobny artykuł: Historia Wilna.
Mapa topograficzna Wilna, WIG 1934
Wilno (pocz. XX w.)
Katedra wileńska w 2008
Ostra Brama w 2008

Pierwsza pewna wzmianka o mieście pochodzi dopiero z 1323 z listu Giedymina do papieża Jana XXII. W czasie rządów Olgierda nastąpił w 1365 roku najazd Krzyżaków na Wilno podczas którego spłonęła większość zabudowy. Następny najazd Krzyżaków miał miejsce w 1383 r. Po oblężeniu ponownie zdobyli miasto i je spalili. Przełomowym rokiem dla Wilna był rok 1387. Wielki książę litewski i król polski Władysław Jagiełło w tym właśnie roku w konsekwencji zawartej unii z Polską w Krewie w 1385 r. zorganizował w Wilnie uroczystość Chrztu Litwy, oraz w tym samym roku nadał mu prawa miejskie magdeburskie, zaczął sprowadzać osiedleńców, a w roku następnym ustanowiono podporządkowaną Gnieznu katolicką diecezję wileńską na której czele stanął biskup Andrzej Jastrzębiec. Wilno rozwijało się dynamicznie. Jesienią 1390 roku Krzyżacy i książę Witold ponownie spalili miasto i zamek dolny. Klemens Moskarzewski w Wilnie obronił Zamek Górny. Ponowny najazd miał miejsce w 1394 roku.

W 1413 roku król Jagiełło ustanawia w Wilnie województwo wileńskie.

Po pożarze w 1419 roku książę Witold (lit. Vytautas Didysis) rozpoczął budować pierwszy murowany zamek (zwany później Zamkiem Górnym) na Górze Zamkowej. Potem powstał obok katedry murowany Zamek Dolny.

W styczniu 1429 roku na zjeździe władców Europy Wschodniej i Środkowej w Łucku cesarz Zygmunt Luksemburski złożył propozycję koronowania Witolda na króla Litwy. Planowane na 8 września 1430 roku uroczystości koronacji Witolda w Wilnie nie doszły do skutku, Polacy przejęli koronę oraz akty uprawomocniające koronację, wiezione przez specjalnych wysłanników cesarza. 27 października 1430 roku Witold zmarł.

Także po śmierci Witolda (1430) Wilno pozostało siedzibą wielkich książąt litewskich. Po okresie walk wenętrznych za rządów księcia Świdrygiełły i Zygmunta Kiejstutowicza wielkim księciem litewskim został (1440) syn Jagiełły, Kazimierz Jagiellończyk, który nadał miastu kolejne prawa i przywileje. Dla Wilna nastał długotrwały okres pokoju.

W 1441 roku Kazimierz Jagiellończyk potwierdził prawa miejskie. W latach 1503-1522 wybudowano mury obronne. Najświetniejszy okres w dziejach miasta to czasy zygmuntowskie. Powstała wówczas mennica, arsenał, młyny, most na Wilejce, liczne szpitale i pałace. Pracowali tu architekci i rzeźbiarze włoscy. Wilno stało się miastem wielu narodowości. W 1579 roku[4] król Stefan Batory założył Akademię prowadzoną przez jezuitów, co stało się zalążkiem Uniwersytetu Wileńskiego. Miasto stało się dla Żydów "Jerozolimą Północy" (hebr. Jeruszalaim szel cafon). Działała tu jedna z najwybitniejszych szkół talmudycznych na świecie.

Rozwój miasta poważnie zahamował wielki pożar w 1610 roku[5]. W 1639 roku miały miejsce zamieszki na tle religijnym; Kalwini zostali zmuszeni do opuszczenia miasta[5]. W dniu 7 sierpnia 1655 w trakcie wojny polsko-rosyjskiej po zajęciu miasta, w którym schroniła się okoliczna ludność z wielu grodów, Rosjanie wymordowali około 25 tysięcy ludzi. Pożary w stolicy Litwy trwały przez 17 dni.

Kolejnym ciosem była III wojna północna. W trakcie insurekcji kościuszkowskiej, w nocy z 22/23 kwietnia 1794 doszło w Wilnie do walk, w trakcie których wyparto z miasta Rosjan. W 1795 miasto znalazło się w zaborze rosyjskim i stało się stolicą guberni. Podczas wojen napoleońskich w 1812 pomimo grabieży armii napoleońskiej był to dla miasta okres ponownej krótkotrwałej wolności (lipiec – grudzień 1812). Już 10 grudnia 1812 Wilno znowu zajęli Rosjanie.

W XIX w. Wilno było miejscem rozwoju licznych patriotycznych organizacji np. filaretów, filomatów, Związek Patriotyczny i Szubrawców. Po powstaniu listopadowym z 1831 Rosjanie zamknęli uniwersytet. Od 1861 sytuacja w mieście zaczęła być coraz bardziej napięta, gdy podczas polskich pochodów patriotycznych kozacy zaatakowali manifestacje. Wybuchło powstanie styczniowe, podczas którego w okolicy Wilna trwały zacięte walki.

Uroczystość przyłączenia Wileńszczyzny do Polski w 1922 roku

W grudniu 1862 uruchomiono Kolej Warszawsko-Petersburską, której Wilno stało się ważnym węzłem. W 1906 z inicjatywy Alfonsa Parczewskiego powstało Towarzystwo Przyjaciół Nauk w Wilnie[6], w 1912 Tadeusz Wróblewski założył Bibliotekę Wróblewskich w Wilnie[7].

Parada wojsk litewskich na alei Giedymina po odzyskaniu Wilna w 1939 roku

W latach 1915-1918 Wilno było okupowane przez Niemców. Po ustąpieniu Niemców rozgorzał polsko-litewski konflikt o Wilno. Podczas wojny 1920 miasto zostało zdobyte dwukrotnie przez Armię Czerwoną (zob. m.in. zajęcie Wilna). 12 lipca 1920 rząd sowiecki zawarł układ z rządem litewskim na mocy którego m.in. Wilno i Suwalszczyzna miały być oddane Litwie. Sowieci uciekając przekazali Wilno Litwinom. Piłsudski zdecydował się na nietypowe rozwiązanie problemu. Aby zająć Wilno posunął się do podstępu. Zlecił gen. Lucjanowi Żeligowskiemu, dowódcy Litewsko-Białoruskiej Dywizji Piechoty, upozorować "bunt" i wkroczyć do Wilna. 9 października 1920 oddziały Żeligowskiego weszły do miasta. Proklamowano utworzenie państwa, tzw. Litwy Środkowej. 20 lutego 1922 jej parlament (Sejm Wileński) przyjął uchwałę o włączeniu Litwy Środkowej do Polski.

Uroczystość powróta Wilna do Litwy w pobliżu katedry wileńskiej w 1939 roku
Wileńszczyzna

     Tereny przekazane Litwie przez ZSRR 10 października 1939

     Tereny przekazane Litewskiej SRR 6 listopada 1940

Litewski nazistowski policjant w Wilnie, 1941

Wilno stało się stolicą województwa. W dniu 19 września 1939 Wilno zajęły wojska radzieckie. Patrz: Obrona Wilna 1939. 26 października 1939 Sowieci przekazali miasto Litwinom, lecz 15 czerwca 1940, ponownie je zajęli. 14 lipca 1940 zaczęły się wywózki na Syberię. W czasie wojny prześladowania i deportacje objęły ok. 35 tys. mieszkańców Wileńszczyzny, głównie polskiego pochodzenia. 22 czerwca 1941 Niemcy zbombardowali miasto, a kilka dni później je zajęli. W 1941 w egzekucjach przeprowadzonych przez Niemców oraz grupę kolaborujących z nimi Litwinów zorganizowanych w oddział specjalny (Ypatingasis būrys) we wsi Ponary zginęło ok. 100 tys. mieszkańców (w większości Żydów) oraz ok. 20 tys. Polaków. 7 lipca 1944 skoncentrowana pod miastem polska Armia Krajowa rozpoczęła atak na Wilno (Operacja Ostra Brama). W kilka dni po nadejściu Armii Czerwonej NKWD aresztowało wszystkich polskich żołnierzy i oficerów oraz wydarło Wilno z rąk polskich. Następnie już znacznie okrojoną terytorialnie Litwę razem z Wilnem włączono do Związku Radzieckiego i po 1944 większość polskich mieszkańców została przesiedlona. Od tego czasu w Wilnie zaczęli masowo osiedlać się Litwini i Rosjanie.

Ruchy niepodległościowe zapoczątkowane w czerwcu 1988 przez Litewski Ruch na Rzecz Przebudowy (Sajudis) nasiliły się w 1990, a w styczniu 1991 doszło do starć pod wieżą telewizyjną. Od 17 września 1991 Wilno jest stolicą niepodległej Litwy.

Przynależność państwowa Wilna

Kultura i historia kultury

W 2009 roku Wilno było Europejską Stolicą Kultury. Na ten rok przypadają także huczne obchody 1000-lecia Litwy[8].

Muzyka w dawnym Wilnie

W XIV wieku w Wilnie działał chór katedralny oraz kapela na dworze książęcym. W 1387 powstał cech muzyków. W XVI wieku miasto stało się ważnym ośrodkiem budowy organów. Przy kościele św. Janów powstała szkoła muzyczna (śpiewu) dla chłopców, w Akademii nauczano śpiewu wielogłosowego. Znakomitą opinią cieszyła się kapela dworska Władysława IV, w której śpiewali włoscy soliści. W 1634 w Wilnie wystawiono pierwszą operę. Była to Il ratto di Helena, której kompozytorem przypuszczalnie był Marco Scacchi.

Organy w kościele św. Jana Chrzciciela i św. Jana Ewangelisty w Wilnie, na których grał Stanisław Moniuszko

Poczynając od końca XVIII wieku coraz częściej organizowano publiczne koncerty i przedstawienia operowe. W 1827 powstał pierwszy stały zespół operowy, wystawiający głównie repertuar włoski, a w latach 1835–1844 działał niemiecki zespół operowy.

W latach 1802–1826 w Akademii wileńskiej nauczał Jan Dawid Holland. W latach 1840–1858 główną postacią wileńskiego życia muzycznego był Stanisław Moniuszko. To właśnie w Wilnie wystawiona była po raz pierwszy Halka: w 1848 w wersji estradowej, w 1854 w wersji scenicznej. Miasto odwiedzali wybitni wirtuozi, m.in. Henryk Wieniawski i Antoni Kątski. W 1867 powstała pierwsza szkoła muzyczna.

Wydarzeniem ważnym dla kultury litewskiej było wystawienie w 1906 sztuki teatralnej Biruta z muzyką Mikasa Petrauskasa, uważanej za pierwszą litewską operę narodową. W 1907 w Wilnie zamieszkał na kilka lat Mikalojus Konstantinas Čiurlionis, który przez Litwinów ceniony jest jako twórca litewskiej narodowej sztuki.

W latach 1919–1939 w Wilnie dominowało środowisko polskich i żydowskich muzyków. Działało Konserwatorium (od 1921) i Żydowski Instytut Muzyki (od 1924). Najbardziej aktywnymi postaciami w środowisku polskim byli: Tadeusz Szeligowski, Stanisław Szpinalski, Witold Rudziński[9].

Podział administracyjny

 Osobne artykuły: Podział administracyjny Wilna i Gmina miejska Wilno.
Mapa podziału administracyjnego Wilna
Mapa podziału administracyjnego Wilna

Wilno dzieli się na 21 dzielnic (starostw):

Zabytki

Wilno 1576 r
Kościół Misjonarzy
Obraz ok. 1800 r. – Zygmunt Vogel
Uniwersytet Wileński, kościół św. Jana Chrzciciela i św. Jana Ewangelisty, Jan Kazimierz Wilczyński, 1835
Kościół św. Anny (po lewej) i kościół św. Franciszka i św. Bernarda (po prawej)
Kościół Franciszkanów pw. Wniebowzięcia Matki Bożej, znajdujący się na ul. Trockiej

W 1994 Stare Miasto w Wilnie zostało wpisane na listę światowego dziedzictwa UNESCO.

 Osobny artykuł: Stare Miasto w Wilnie.

W Wilnie jest 40 kościołów, z których najbardziej okazały, to barokowy kościół św. Piotra i Pawła na Antokolu (1668-1676) zawierający ponad 2000 rzeźb oraz kaplica w Ostrej Bramie (Bramie Miednickiej) ze słynnym obrazem Matki Boskiej Ostrobramskiej. Miasto leży na trasie Europejskiego Szlaku Gotyku Ceglanego.

Zabytki gotyckie

Zabytki renesansowe

Zabytki barokowe

Zabytki klasycystyczne

Zabytki eklektyczne i neostylowe

Zabytki modernistyczne sprzed 1939

inne zabytki

Nekropolie

Komunikacja

Wilno stanowi największy węzeł komunikacyjny kraju[potrzebny przypis].

Miasto posiada bezpośrednie połączenie kolejowe z Kownem, Szawlami, Kłajpedą, Kiejdanami, Turmontem, Mariampolem, Szostakowem, Święcianami, Oranami, Trokami i in. Ważniejsze połączenia międzynarodowe to Moskwa, Kaliningrad, Mińsk i Mohylów. Nie istnieje bezpośrednie połączenie kolejowe Wilna z Polską, jednak można dotrzeć pociągiem z przesiadką w Szostakowie.

Dworzec autobusowy zapewnia połączenia bezpośrednie ze wszystkimi ważniejszymi miastami Litwy. Można stąd dotrzeć również m.in. do Warszawy, Gdańska, Suwałk, Rygi, Tallinna, Dyneburga, Mińska, Kijowa, Lwowa, Berlina i in. Głównie przewoźnicy autobusowi to TOKS, Kautra, Eurolines, Busturas, Svirka, Meteorit i in.

Istnieje możliwość zakupu biletu na autobus przez internet. W 2009 wprowadzono połączenia autobusowe z podwyższonym komfortem na linii Wilno – Ryga.

 Osobny artykuł: Vilnius (stacja kolejowa).
 Osobny artykuł: Port lotniczy Wilno.

Sport

Wilno jest siedzibą wielu klubów sportowych, m.in. koszykówki – Lietuvos Rytas Wilno, piłki nożnej – FC Vilnius, Vėtra Vilnius, Žalgiris Vilnius.

W Wilnie istnieje też polski klub Polonia Wilno[11].

W czasach II RP w Wilnie istniały też kluby piłkarskie:

Niektóre osoby związane z miastem

Ważniejsze rody

Ważniejsze rody mieszkające w Wilnie i jego okolicach:

Galeria

Miasta Partnerskie i siostrzane

Miasta braterskie

  1. ↑ Departament Mniejszości Narodowościowych i Litwinów Mieszkających Zagranicą [dostęp 29 stycznia 2008]
  2. ↑ Marian Siemiakowicz. Spisy ludności a zagadnienie narodowościowe z uwzględnieniem spraw szkolnictwa dla mniejszości białoruskiej w II Rzeczypospolitej
  3. ↑ Bronisław Makowski. Litwini w Polsce 1920-1939
  4. ↑ Władysław Konopczyński, Dzieje Polski nowożytnej, t. I, 1936, s. 163.
  5. ↑ a b Wilno. Przewodnik krajoznawczy Juljusza Kłosa Prof. Uniwersytetu St. Batorego. Wydanie trzecie poprawione, Wydawnictwo Wileńskiego Oddziału Polskiego Towarzystwa Turystyczno-Krajoznawczego, Wilno 1937, s. 21 i 140
  6. ↑ Towarzystwo Przyjaciół Nauk w Wilnie, Wilno s.d., s. 2.
  7. ↑ S. Rygiel, H. Drège, Bibljoteka im. Wróblewskich w Wilnie : 1912–1931, Wilno 1934, s. 2.
  8. ↑ Zob. Dominik Szulc, Wilno – centrum obchodów Tysiąclecia Litwy i Europejska Stolica Kultury w 2009 roku, "Histmag.org", 5 lipca 2009.
  9. ↑ "Wilno", [w:] The Grove Dictionary of Music and Musicians, London 2001.
  10. ↑ Zob. Wilno – przewodnik turystyczny, opr. L. Dowdo, Wydawnictwo Polskie w Wilnie 2008, s. 130-132.
  11. ↑ Klub sportowy "Polonia" Wilno. [dostęp 23.04.2010]. (pol.).

Zobacz też

Linki zewnętrzne

Dzielnice Wilna

  1. ↑ Wchodzi w skład rejonu miejskiego Wilno, jednak nie w skład samego miasta Wilna.
Województwo wileńskie (II Rzeczpospolita)
  • miasto wojewódzkie – Wilno
Powiat miejski
Powiaty ziemskie

herb województwa wileńskiego

Stolice państw Europy
Stolice niepodległych państw
Stolice terytoriów zależnych
i państw nieuznawanych
Miasta wojewódzkie II Rzeczypospolitej

Polska

Europejskie Stolice Kultury

</te

Szablon:Link FA

Szablon:Link GA Szablon:Link GA Szablon:Link GA

Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Wilno&oldid=23616508”