Regiony historyczne Polski

Regiony historyczne Polski na podstawie podziału administracyjnego w latach 1466 - 1657

Krainy historyczne w Polsce – obszary powiązane wspólną historią i kulturą, niekiedy także więzami gospodarczymi na przestrzeni wieków.

Według Normana Daviesa we współczesnych granicach Polski znajdują się (niektóre tylko częściowo) następujące krainy historyczne: Wielkopolska (łac. Polonia Maior), Małopolska (łac. Polonia Minor), Mazowsze (łac. Mazovia), Kujawy (łac. Cuiavia), Śląsk (łac. Silesia), Pomorze (łac. Pomerania, składające się z dwóch krain o odmiennej przeszłości historycznej – Pomorze Gdańskie i Pomorze Zachodnie), Prusy (łac. Prussia), Polesie (łac. Polesia), Ruś Czerwona (łac. Ruthenia Rubra) oraz Podlasie (łac. Podlachia, początkowo nieuwzględniane). W Polsce środkowej wymieniane są także ziemia sieradzka (łac. terra Siradiae) i ziemia łęczycka (łac. terra Lanciciensis).

Na terenie dawnych Prus wyróżnia się historyczne Warmię, Barcję oraz Mazury, ponadto wrócił do użytku termin Górne Prusy (niem. Oberland). Pozostałe dawne pruskie krainy leżą w obrębie wyżej wymienionych. Również polska część Litwy Pruskiej pokrywa się z północną częścią Mazur. Dodatkowo za oddzielne krainy historyczne częściowo leżące w Polsce należy uznać Suwalszczyznę, Orawę, Spisz oraz Łużyce, z których do Polski należą zarówno wschodnie krańce Łużyc Dolnych (Żary), jak i Górnych (Zgorzelec, Lubań). Do Polski należą również terytoria historycznych Czech (ziemia kłodzka) oraz Moraw (uzyskane w wyniku korekt granicznych obszary koło Osoblahy).

Poza wschodnimi granicami Polski ustalonymi w 1945 pozostają krainy historyczne (lub ich części), które znajdowały się na terytorium Rzeczypospolitej do czasu rozbiorów (1772–1795) oraz na terytorium II Rzeczypospolitej do czasu zawarcia porozumień między mocarstwami wielkiej trójki (1943–1945). Od czasów Kazimierza Wielkiego w skład Korony Królestwa Polskiego wchodziły duża część Wołynia i Podola. Po unii lubelskiej (1569) do Korony Królestwa Polskiego w ramach Rzeczypospolitej Obojga Narodów wchodziły: Wołyń (łac. Volhynia), Podole (łac. Podolia), Ukraina (łac. Ucraina) oraz Inflanty (łac. Livonia).

Lista krain historycznych

W obrębie współczesnych granic, wyróżnia się, niekiedy z zastrzeżeniami, następujące krainy historyczne:

Herb	Nazwa	Uwagi
	Wielkopolska Kaliskie Poznańskie	Herbem Wielkopolski i zarazem historycznego województwa kaliskiego jest głowa tura w koronie na szachownicy, zaś herbem województwa poznańskiego orzeł biały bez korony w czerwonym polu. Ziemie Wielkopolski: poznańska (z ziemiami wschowską i wałecką) i kaliska (z Pałukami i Krajną). Najważniejsze miasta regionu to Poznań i Kalisz (stolice) oraz Gniezno i Nakło nad Notecią.
	Małopolska	Herbem Małopolski, a także ziemi krakowskiej, jest srebrny orzeł w koronie. Ziemie Małopolski: krakowska (z ziemią siewierską, Żywcem, Zatorem, Oświęcimiem oraz ziemią sądecką), sandomierska (z ziemią radomską) i lubelska (z ziemiami łukowską i stężycką). Główne miasta: Kraków (stolica), Sandomierz i Lublin.
	Mazowsze	Herbem Mazowsza jest w polu czerwonym srebrny orzeł bez korony. Ziemie Mazowsza: wiska, łomżyńska, różańska, ciechanowska, zawkrzańska, płocka, wyszogrodzka, zakroczymska, nurska, gostynińska, sochaczewska, warszawska, liwska, rawska i czerska. Stolicą regionu jest Płock. Na Mazowszu leży obecna stolica Polski, Warszawa.
	Śląsk Dolny Śląsk Górny Śląsk	Herbem Dolnego Śląska jest czarny orzeł bez korony ze srebrną przepaską i krzyżem w złotym polu. Zwyczajowo jest on uznawany za herb całego Śląska. Herbem Górnego Śląska jest złoty orzeł bez korony w błękitnym polu. Stolicą Dolnego Śląska jest Wrocław, a Górnego Opole. Inne ważne miasta krainy to dolnośląskie Żagań, Legnica i Nysa oraz górnośląskie Racibórz, Cieszyn i Bytom. Południowa część Śląska leży aktualnie w granicach Czech. Skrawek historycznego księstwa żagańskiego leży na terenie Niemiec, choć są to tereny pierwotnie łużyckie.
	Pomorze Pomorze Zachodnie Ziemia lęborsko-bytowska Pomorze Gdańskie	Herbem Pomorza Zachodniego jest czerwony gryf w srebrnym polu, którym pierwotnie posługiwało się księstwo kamieńskie. Herbami, które można uznać za symbol Pomorza Gdańskiego są orzeł mieczowy w srebrnym polu (herb Prus Królewskich) oraz czerwony gryf w srebrnym polu w dwóch odmianach – z koroną lub bez, który również został przejęty od księstw zachodniopomorskich. Herbem współczesnego województwa pomorskiego pokrywającego w znacznej części Pomorze Gdańskie jest nawiązujący do herbu Kaszub czarny gryf w złotym polu, insygnia te zostały odziedziczone po dawnym województwie gdańskim. Pomorze Gdańskie było częścią Prus Królewskich. Ziemia lęborsko-bytowska zmieniała swoją przynależność państwową i łączona była zarówno z Pomorzem Zachodnim jak i Gdańskim. Pomorze Zachodnie dzieli się na dwie części – Pomorze Tylne, które znajduje się w całości w Polsce oraz Pomorze Przednie, które w większości znajduje się w niemieckim kraju związkowym Meklemburgia-Pomorze Przednie. Stolicą Pomorza Zachodniego jest Szczecin, zaś Gdańskiego Gdańsk. Inne ważne miasta Pomorza to Szczecinek, Słupsk, Sławno, Łeba i Koszalin.
	Ziemia dobrzyńska	Herbem ziemi dobrzyńskiej jest w czerwonym polu głowa króla w koronie, z której wyrastają czarne bawole rogi. Historycznie ziemia dobrzyńska była związana z Mazowszem, a w późniejszym okresie z Kujawami. Jej główne miasta to Lipno, Dobrzyń nad Wisłą i Rypin.
	Kujawy	Herbem Kujaw jest hybryda kujawska powstała z połączenia czarnego połulwa i czerwonego połuorła w koronie na złotym tle. Główne miasta Kujaw: Inowrocław, Włocławek, Brześć Kujawski, Kruszwica i Gniewkowo.
	Ziemia łęczycka	Herbem ziemi łęczyckiej jest hybryda kujawska powstała z połączenia czerwonego połulwa i srebrnego połuorła w koronie na srebrno-czerwonym tle. Głównym miastem krainy jest Łęczyca.
	Ziemia sieradzka	Herbem ziemi łęczyckiej jest hybryda kujawska powstała z połączenia czerwonego połulwa i czarnego połuorła w koronie na złoto-czerwonym tle. Głównym miastem krainy jest Sieradz.
	Ziemia wieluńska	Herbem ziemi wieluńskiej jest baranek z chorągiewką i krzyżem. Ziemia wieluńska w I RP była ściśle związana z ziemią sieradzką. Jej głównymi miejscowościami są Wieluń i Ruda.
	Prusy Królewskie Pomorze Gdańskie Ziemia malborska Ziemia chełmińska Warmia	Herby ziemi malborskiej i ziemi chełmińskiej są tożsame z herbem Prus Królewskich, na którym w srebrnym polu widnieje orzeł czarny z koroną złotą na szyi i wzniesionym do góry mieczem. Herbem Warmii jest tradycyjnie herb biskupa warmińskiego (Baranek Boży w czerwonym polu), historyczne księstwo warmińskie posługiwało się dodatkowo herbem kapituły warmińskiej zawierającym czarny półkrzyż w białym polu oraz czerwoną fromborską bramę miejską z trzema wieżami w polu złotym. Częścią Prus Królewskich było również Pomorze Gdańskie łączone często z Pomorzem Zachodnim w jedną krainę Pomorze. Tradycyjnie za część ziemi chełmińskiej uważa się ziemię lubawską, będącą pierwotnie częścią pruskiej Sasinii, oraz ziemię michałowską. Główne miasta Prus Królewskich to Gdańsk, Elbląg, Malbork, Toruń i Lidzbark Warmiński.
	Prusy Książęce	Herb Prus Książęcych przedstawia w srebrnym polu czarnego orła z emblematem z literą S i koroną na szyi. W Prusach Książęcych wyodrębniano Prusy Górne (Oberland), Prusy Dolne (Natangię) oraz Sambię. Na wschodzie Oberlandu i południu Natangii powstał polski region etnograficzny – Mazury, zaś w północno-wschodniej Natangii oraz we wschodniej Sambii litewski – Litwa Pruska (Litwa Mniejsza), fragmenty której obejmują w Polsce część współczesnego powiatu gołdapskiego. Współcześnie region ten znajduje się w granicach trzech państw – część południowa w Polsce, środkowa ze stolicą krainy, Królewcem, w Rosji (jako obwód kaliningradzki), a północna na Litwie (jako Okręg Kłajpedy). Główne miasta polskiej części regionu – Ełk, Ostróda, Kwidzyn i Giżycko.
	Podlasie	Historyczny herb Podlasia powstał z połączenia dwóch innych herbów – piastowskiego srebrnego orła bez korony i litewskiej Pogoni. Ziemie Podlasia: bielska (z jaćwieskim Rajgrodem), mielnicka i drohicka. Stolicą Podlasia jest Drohiczyn, a największym obecnie miastem Białystok. Inne ważne miejscowości krainy to: Bielsk Podlaski, Mielnik i częściowo Augustów.
	Polesie	Herbem Polesia jest Pogoń. Jedyną ziemią Polesia leżącą we współczesnych granicach Polski jest ziemia brzeska, jednak bez Brześcia, który leży na Białorusi. Główne miasta tej części krainy to Biała Podlaska i Włodawa.
	Suwalszczyzna	Historycznym herbem całej Suwalszczyzny jest w dwupolowej czerwonej tarczy Pogoń (godło Litwy i województwa trockiego) oraz niedźwiedź czarny w złotej obroży (godło Żmudzi). Suwalszczyzna to kraina, która powstała na włączonej do Wielkiego Księstwa Litewskiego części dawnej pruskiej Sudowii (Jaćwieży). Zachodnia część, którą w XIII w. zajął zakon krzyżacki stanowi obecnie wschodnie krańce Mazur (tzw. Krainę EGO). Do Suwalszczyzny nie zalicza się także zajęty wcześniej przez Mazowsze Rajgród, który ostatecznie stał się częścią ziemi bielskiej Podlasia. Aktualnie kraina ta leży na terytorium Polski, Litwy i Białorusi (Suwalszczyzna Sopoćkińska). Główne miasta – Suwałki, Sejny oraz leżący częściowo na Podlasiu Augustów.
	Grodzieńszczyzna	Herbem krainy i historycznego powiatu grodzieńskiego jest Pogoń. Grodzieńszczyzna wraz z Suwalszczyzną stanowi część historycznego województwa trockiego Wielkiego Księstwa Litewskiego we współczesnych granicach Polski. Jej głównymi miejscowościami są Supraśl, Sokółka, Dąbrowa Białostocka i Kruszyniany. Wschodnia część regionu wraz z Grodnem leży w granicach współczesnej Białorusi.
	Ruś Czarna	Herbem historycznej jednostki administracyjnej w całości leżącej na Rusi Czarnej, województwa nowogródzkiego Wielkiego Księstwa Litewskiego, są na tarczy dwudzielnej w słup w czarnej szacie Archanioł Michał i Pogoń. We współczesnej Polsce znajduje się jedynie niewielki skrawek tej krainy z wsiami Jałówka, Juszkowy Gród, Szymki i ich okolicami. Większość Rusi Czarnej leży na Białorusi.
	Ruś Halicko-Włodzimierska Ruś Czerwona	Herbem Rusi Halicko-Włodzimierskiej jest złoty lew w błękitnym polu. Ziemie w obecnych granicach Polski: chełmska, bełska (część zwana ziemią lubaczowską), przemyska i sanocka. Aktualnie wschodnia część Rusi Czerwonej (Rusi Halickiej), Podole i Wołyń, tak jak stolice regionu – Halicz i Włodzimierz Wołyński leżą na Ukrainie. Południowa część Rusi Halicko-Włodzimierskiej wraz ze wschodnią Małopolską tworzyły Królestwo Galicji i Lodomerii (Galicję). Główne miejscowości w Polsce: Rzeszów, Chełm, Lubaczów, Przemyśl oraz Sanok.
	Brandenburgia Nowa Marchia Ziemia lubuska	Herbem Brandenburgii (w tym Nowej Marchii) jest czerwony orzeł w srebrnym polu, a ziemi lubuskiej – herb historycznej diecezji lubuskiej. Ziemia lubuska związana była od XIII w. z Brandenburgią, a wcześniej ze Śląskiem i Wielkopolską. Zachodnia jej część z miastem Lubusz leży w Niemczech, podczas gdy wschodnia zwana także ziemią torzymską znalazła się po stronie polskiej i jej głównymi miastami są Torzym, Słubice i Sulęcin. Jest to także jedyna część historycznego Połabia w granicach Polski. Pozostałą część historycznej wschodniej Brandenburgii stanowi pogranicze wielkopolsko-zachodniopomorskie, Nową Marchię tworzyły bowiem ziemie: chojeńska, myśliborska, gorzowska, strzelecka, choszczeńska, pełczycka, drawska i świdwińska. Stolicą polskiej części regionu jest Gorzów Wielkopolski. Starsza, zachodnia część Brandenburgii znajduje się w Niemczech.
	Łużyce Dolne Łużyce Górne Łużyce	Herbem Dolnych Łużyc jest czerwony byk w srebrnym polu, herbem Górnych Łużyc złoty mur w błękitnym polu. Są to herby Łukowa i Budziszyna. Według niemieckiej tradycji polska część Łużyc stanowi część Śląska jako tzw. "Łużyce Śląskie". Głównymi miejscowościami polskich Łużyc Dolnych są Gubin, Lubsko oraz Żary, a Górnych – Zgorzelec, Lubań i Bogatynia. Większa część Łużyc znajduje się w granicach Niemiec.
	Czechy (Bohemia) Ziemia kłodzka	Herbem krainy Czechy jest herb rodowy dynastii Przemyślidów przedstawiający srebrnego lwa w koronie w czerwonym polu. Tego samego herbu używa miasto Kłodzko, stolica ziemi kłodzkiej. Znaczna większość krainy Czechy znajduje się w Republice Czeskiej, zaś ziemia kłodzka znajduje się w całości w Polsce.
	Morawy Morawskie enklawy na Śląsku	Herbem Moraw jest szachowana orlica na błękitnym tle. Morawską enklawę w polskiej części Śląska stanowi większość obszaru współczesnego powiatu głubczyckiego i południowo-zachodnia część raciborskiego. Głównym miastem regionu jest Kietrz. Pozostałe enklawy, tak jak i zwarty obszar Moraw, znajdują się w Republice Czeskiej.
	Słowaczyzna Spisz Orawa	Herb Spisza w pięciu polach przedstawia złotego lwa, srebrnego jednorożca, srebrną lilię, kozicę oraz niedźwiedzia. Herb Orawy przedstawia niedźwiedzia pośród drzew. Obie ziemie leżą jedynie fragmentarycznie w Polsce, większa ich część znajduje się w granicach Słowacji. Główne miejscowości polskiego Spisza to Niedzica, Czarna Góra i Łapsze Niżne, a Orawy – Jabłonka, Lipnica Wielka i Orawka.

Krainy uformowane pod zaborami

Podziały administracyjne ziem polskich przejętych przez Rosję, Austrię i Prusy wpłynęły na powstanie nowych krain historycznych o granicach nakładających się na obszary pierwotnych regionów, ściśle jednak do nich nawiązując nazwą i tradycjami.

Herb	Nazwa	Uwagi
	Galicja i Lodomeria	Herbem Galicji i Lodomerii były na błękitnym tle oddzielone od siebie czerwonym pasem czarna kawka będąca godłem ziemi halickiej i trzy korony symbolizujące archidiecezję krakowską. Galicja i Lodomeria to kraina powstała w zaborze austriackim z ziem małopolskich i ruskich. Głównymi ośrodkami administracyjnymi tego kraju koronnego były Kraków dla Galicji Zachodniej i Lwów dla Galicji Wschodniej. Ziemia lubelska tworzyła tzw. Nową Galicję, która jednak w 1809 r. została włączona do Księstwa Warszawskiego. Nazwa Galicja i Lodomeria to połączenie zlatynizowanych nazw miast Halicza i Włodzimierza Wołyńskiego, przy czym drugie z nich nigdy do tej jednostki administracyjnej nie należało. Stąd też Galicja i Lodomeria to nazwa jednolitej krainy, a nie dwóch połączonych ze sobą. Terytorium to nazywano zwyczajowo krótko Galicją.
	Podlasie Południowe	Obszar Podlasia Południowego zdefiniowały granice guberni podlaskiej (i siedleckiej) Imperium Rosyjskiego. W granicach tej jednostki administracyjnej znalazła się południowa część historycznego Podlasia – ziemia drohicka bez Drohiczyna, małopolska ziemia łukowska z Siedlcami, które stały się stolicą regionu, a także fragmenty Mazowsza i Polesie.

Bibliografia

• Stefan Krzysztof Kuczyński: Polskie herby ziemskie: geneza, treści, funkcje. Wydawnictwo Naukowe PWN, 1993. ISBN 978-83-01109-9-12.
• Alfred Znamierowski: Insygnia, symbole i herby polskie. Kompendium. Świat Książki, 2003. ISBN 978-83-73116-01-6.
• Marcin Kamler: Europa. Regiony i państwa historyczne. Wydawnictwo Naukowe PWN, 2000. ISBN 978-83-01132-91-0.
• Joanna Włodarczyk: Krainy historyczne Polski. Arti, 2013. ISBN 978-83-7740-109-5.

Zobacz też

• kraina historyczna
• podział administracyjny I Rzeczypospolitej
• prowincja (w I Rzeczypospolitej)
• ziemia w dawnej Polsce

Atlas

Bardziej szczegółowa mapa krain historycznych: (1)