5 Pułk Strzelców Konnych (II RP)

5 Pułk Strzelców Konnych

Odznaka 5 psk
Historia
Państwo	Polska
Sformowanie	1919
Rozformowanie	1939
Tradycje
Święto	9 czerwca
Nadanie sztandaru	1923
Dowódcy
Pierwszy	ppłk Aleksander Ehrbar
Ostatni	płk Kazimierz Kosiarski
Działania zbrojne
kampania wrześniowa bitwa pod Tomaszowem (17–20 IX 1939)
Organizacja
Dyslokacja	Tarnów, Dębica
Rodzaj wojsk	Kawaleria
Podległość	Krak. BK (1937–1939)

Krakowska BK w 1938

5 Pułk Strzelców Konnych (5 psk) – oddział kawalerii Wojska Polskiego II RP i Armii Krajowej.

Formowanie i zmiany organizacyjne

17 czerwca 1919 Ministerstwo Spraw Wojskowych wydało rozkaz o sformowaniu 3 pułku dragonów. Powstał on ze szwadronów i dywizjonów organizujących się od 1918, często samorzutnie, na terenie różnych regionów Polski. W jego skład weszły: szwadron kawalerii lwowskiej („Wilków”), szwadron jazdy wołyńskiej, szwadron ziemi kujawskiej i jeden szwadron z 2 pułku ułanów. W lipcu 1919 utworzono w Tarnowie szwadron zapasowy, składający się z oficerów i szeregowych przeniesionych z innych pułków, a także ochotników.

We wrześniu tego roku pułk przemianowano na 3 pułk strzelców konnych, a 6 października 1920 na 5 pułk strzelców konnych.

Działania wojenne

w wojnie polsko-ukraińskiej

Występujący pod nazwą „Wilków” 1. szwadron jazdy ziemi lwowskiej (późniejszy 1 szwadron pułku) brał udział w obronie Lwowa a następnie w walkach pod Hołoskiem (w marcu 1919), w zdobyciu Winnik (15 kwietnia), w ofensywie gen. Iwaszkiewicza (w kwietniu), w majowej ofensywie gen. Hallera i następnie w ofensywie polskiej na Wołyniu osiągając rejon Krzemieńca. 8 listopada, z Tarnopola, został skierowany do Tarnowa.

w wojnie polsko-bolszewickiej

Rozkazem Naczelnego Dowództwa z 12 listopada 1918 powstał w Warszawie „Szwadron Ułanów Województwa Warszawskiego”. Szwadron był bardzo dobrze zorganizowany i wyekwipowany i służył między innymi jako eskorta Józefa Piłsudskiego w czasie jego przejazdu z Magdeburga do Warszawy a także przyjazdu Ignacego Paderewskiego, zaś w styczniu 1919 stanowił wartę honorową podczas otwarcia na Zamku Królewskim w Warszawie pierwszego sejmu Polski Niepodległej. Szwadron 17 lutego 1919 wyruszył na front litewsko-białoruski. Przydzielony do Grupy Zaniemeńskiej płk. Dziewulskiego tworzy, wraz z dwoma szwadronami 4 Pułku Ułanów, tymczasowy dywizjon pod dowództwem rotmistrza Tadeusza Kossaka (brata-bliźniaka Wojciecha Kossaka). Pod Możajkowem przeszedł swój chrzest bojowy, a następnie brał udział w wypadzie na Ejszyszki. Od 19 kwietnia obsadzał polsko-litewską linię demarkacyjną w Olkienikach. W czerwcu powrócił do Warszawy, by 22 lutego 1920 wyruszyć na front wołyński i wziąć udział w wyprawie na Kijów. W tamtym czasie walczył w składzie 2 pułku strzelców konnych. Podczas walk odwrotowych prowadził boje nad Stochodem pod Chełmem, Horodłem i Dubienką. Do rozpoczęcia ofensywy warszawskiej pozostawał na linii Bugu. W czasie ofensywy na Wołyń, dywizjon a w jego składzie szwadron, prowadził działania po trasie: Kuśniszcze – Poczapy – Zgorany – Kukuryki – Rudniki – Gródki – Horodyszcze i 14 września 1920 osiągnął Kowel. W dalszych walkach (27 września) brał udział w zdobyciu Sarn, następnie (7 października) Olewska po czym został skierowany do Dąbrowicy, na północ od Sarn.

Rozkazem Ministerstwa Spraw Wojskowych z 23 listopada 1920 dywizjon wraz ze szwadronem został wcielony do 5 pułku strzelców konnych jako II dywizjon. W kwietniu 1921 przybył do Tarnowa, stałego garnizonu pułku.

Zgodnie z rozkazem ministerstwa spraw wojskowych z 19.04.1919 rotmistrz Ludwik Newelski sformował szwadron ziemi kujawskiej w Brzeziu koło Włocławka, a następnie zakończył jego formowanie w Kaliszu. Szwadron miał być przeznaczony dla 2 pułku ułanów, jednak rozkazem z 17 czerwca został wcielony do 3 pułku dragonów i po kilku kolejnych reorganizacjach ostatecznie wszedł w skład II dywizjonu 3 pułku strzelców konnych. W czasie zimy 1919/1920 pełnił służbę na pograniczu polsko-czeskim. W lipcu 1920 został skierowany na front wołyński. Brał udział w wyprawie na Kijów.

Pułk w okresie pokoju

W 1923 pułk spełniał rolę jazdy dywizyjnej, a jego dowódca podlegał bezpośrednio dowódcy Okręgu Korpusu Nr V. W zakresie szkolenia pułk w tym czasie podlegał dowódcy V Brygady Jazdy. W tym okresie w jego skład wchodziły trzy szwadrony strzelców konnych, oddział szkolny karabinów maszynowych, pułkowa szkoła podoficerska i kadra szwadronu zapasowego.

Do 16 grudnia 1934 pułk stacjonował w garnizonie Tarnów, a następnie dowództwo i dwa szwadrony do wybuchu wojny w Dębicy. W Tarnowie pozostał pierwszy szwadron, później jako zapasowy.

Święto pułkowe obchodził 9 czerwca, w rocznicę walk, jakie zostały stoczone w 1920 przez II dywizjon broniący przeprawy na Dnieprze pod Kozinem i 4 szwadron w Kijowie. Pułk nawiązywał do tradycji 5 pułku strzelców konnych powstałego w 1806.

Pułk w planie mobilizacyjnym „S”
Nazwa pododdziału	Termin	Miejsce mobilizacji
dowódca pułku z drużyną	alarm	Tarnów
pluton łączności		Bochnia
1÷4 szwadrony		Tarnów
szwadron karabinów maszynowych
uzupełnienie do czasu „W”	6
szwadron zapasowy	do 15

Pułk w planie mobilizacyjnym „S”
Nazwa pododdziału	Miejsce mobilizacji	Termin
dowódca pułku z drużyną	Dębica	alarm
pluton łączności
1÷4 szwadrony
szwadron karabinów maszynowych
szwadron kawalerii nr 36
pluton ckm nr 36
PKU Dębica		2
szwadron marszowy 1/5 psk		18
pluton marszowy nr 1/36		25

Obsada personalna i struktura organizacyjna w marcu 1939
Stanowisko	Stopień, imię i nazwisko
dowódca pułku	płk Kazimierz Kosiarski
I zastępca dowódcy	mjr Franciszek Rekucki
pomocnik I zastępcy dowódcy	mjr kontr. Jerzy Ordanowski
adiutant	rtm. Antoni Dębski(*)
naczelny lekarz medycyny	kpt. lek. Mieczysław Mikołaj Słaby
lekarz weterynarii	por. Teofil Szmilichowski
II zastępca dowódcy (kwatermistrz)	mjr Józef Piotr Trenkwald
oficer mobilizacyjny	rtm. adm. (kaw.) Aleksander Jodkiewicz (*)
zastępca oficera mobilizacyjnego	por. adm. (kaw.) Adam Ornas
oficer administracyjno-materiałowy	por. Zygmunt Feliks Maria Konopka
dowódca szwadronu gospodarczego	rtm. Antoni Dębski (*)
oficer gospodarczy	kpt. int. Ludwik Szopa
oficer żywnościowy	ppor. Adam Haniewicz
dowódca plutonu łączności	por. Tadeusz Juliusz Gawrzycki
dowódca plutonu kolarzy	ppor. Zbigniew Bronisław Winogrodzki (*)
dowódca plutonu ppanc.	ppor. Mieczysław Tadeusz Mikołaj Miska
dowódca 1 szwadronu	mjr dypl. Kazimierz Wiesław Ojrzyński
dowódca plutonu	por. Stanisław Lucjan Sławik
dowódca plutonu	ppor. Waldemar Ludwik Majewski
dowódca plutonu	ppor. Olgierd Popławski
dowódca 2 szwadronu	rtm. Jarosław Chodań
dowódca plutonu	ppor. Zbigniew Bronisław Winogrodzki (*)*
dowódca 3 szwadronu	rtm. Wojciech Łopuski
dowódca plutonu	ppor. Karol Kazimierz Ferenz
dowódca 4 szwadronu	rtm. Bronisław IV Piotrowski
dowódca plutonu	ppor. Piotr I Baran
dowódca szwadronu km	rtm. Edward Rachwalski
dowódca plutonu	ppor. Stanisław Stefan Bronisław Raczkowski
dowódca szwadronu zapasowego	rtm. adm. Mieczysław Chwaliński
zastępca dowódcy	rtm. adm. (kaw.) Aleksander Jodkiewicz (*)
odkomenderowany	por. Witold Zygmunt Szychowski
na kursie	por. Mieczysław Józef Rakoczy

5 psk w kampanii wrześniowej 1939

Mobilizacja

5 pułk strzelców konnych zmobilizował w mobilizacji alarmowej swoje własne pododdziały w grupie „żółtej” w czasie od A+24 do A+36. Mobilizację pułku prowadzono w dniach 24–26 sierpnia 1939 roku. Dodatkowo do składu Krakowskiej Brygady Kawalerii zmobilizował alarmowo w tej samej grupie:

• samodzielny pluton km nr 5,
• kolumny taborowe kawaleryjskie nr 543, 544, 545,
• park intendentury nr 541.

W I rzucie mobilizacji powszechnej zmobilizował własny szwadron marszowy i Ośrodek Zapasowy Krakowskiej Brygady Kawalerii (OZKaw. „Dębica”).

27 sierpnia pułk załadowano na stacji kolejowej w Dębicy do transportu i przewieziono do Zawiercia. Po wyładowaniu pułk pomaszerował do Ogrodzieńca i Podzamcza.

Działania bojowe pułku

Pułk walczył w składzie Krakowskiej Brygady Kawalerii

Bój graniczny pod Woźnikami

30 sierpnia dywizjon pułku w składzie 1 i 2 szwadronu pod dowództwem mjr. F. Rekuckiego zajął pozycje bojowe w rejonie Rudnika Małego. Pozostałe siły pułku 31 sierpnia po wykonaniu marszu przez Zawiercie i Gniazdów zajęły stanowiska w rejonie Woźnik. Dywizjon mjr. Rekuckiego zajął obronę rejonu Rudnika Małego obsadzając zabudowania wsi Pakuły i wzgórze 319. Pomiędzy siłami głównymi pułku w Woźnikach i wydzielonym dywizjonem, obronę zajmował 8 pułk ułanów wzmocniony 4 szwadronem 3 pułku ułanów. Ugrupowanie sił głównych pułku objęło obronę podejść do Woźnik i samego miasta: na prawym skrzydle 4 szwadron z plutonami kolarzy, ckm i połową plutonu ppanc. oraz plutonem Straży Granicznej tworzył punkt oporu na północny zachód od Woźnik, 3 szwadron z 2 ckm i działkiem ppanc. bronił Woźnik od strony zachodniej przy drodze z Kalet. Wsparcie zapewniała bateria 2/5 dywizjonu artylerii konnej. 1 września w kierunku Woźnik zmierzały pododdziały niemieckiej 2 Dywizji Lekkiej, tocząc walki na przedpolu pułku z pododdziałami Straży Granicznej i Obrony Narodowej, czołowe patrole niemieckie nawiązały kontakt ogniowy z ubezpieczeniami 5 psk. Rozpoznanie niemieckie w godzinach popołudniowych odparto. Podchodzące patrole niemieckie zostały ostrzelane przez 1 i 2 baterie 5 dywizjonu artylerii konnej. 2 września o świcie, w porannej mgle oddziały 2. DLek. uderzyły na 8 pułk ułanów i będący w sąsiedztwie 5 psk, 4 szwadron 3 puł. na Górze Floriańskiej. Niemieckie natarcie czołgów i kawalerii zmotoryzowanej uzyskało częściowe powodzenie, obronę 4/3 puł. wsparł ogniem ckm i ppanc 4 szwadron, uszkodził swoim ostrzałem 3 czołgi niemieckie, a następnie wspierał ogniem kontratak 3 puł. biorąc udział w uszkodzeniu lub zniszczeniu kolejnych 5 czołgów niemieckich. 3 szwadron odparł poranne natarcie niemieckie na Woźniki, lecz drugie uderzenie niemieckiej kawalerii zmotoryzowanej i czołgów ok. godz.10 przełamało obronę 3 szwadronu, który rozkazem płk. Kosiarskiego wycofał się 4 km od Woźnik na wzgórza, na zachód od Gniazdowa. Dywizjon mjr Rekuckiego odparł pierwsze natarcie niemieckie na Pakuły i Rudnik Mały i uniemożliwił oskrzydlenie obrony 8 puł., lecz na skutek znacznej przewagi niemieckiej, prowadził działania opóźniające, oddając sukcesywnie obie miejscowości. Przed frontem dywizjonu 5 psk rozwinęła natarcie niemiecka 3. DLek. spychając dywizjon za rzekę Wartę w rejonie Kuźnicy Starej i Kochowa i dalej w kierunku Żarek. Pułk na rozkaz gen. bryg. Zygmunta Piaseckiego wycofał się z Gniazdowa w kierunku Koziegłowy, a następnie stawił krótki opór w lesie Markowice, potem przeszedł za Wartę.

Walki od Warty do Wisły

Na linii Warty strzelcy konni zajęli stanowiska obronne wraz z 1 kompanią ON „Koszęcin” z batalionu ON „Lubliniec” w rejonie miejscowości Nadwarcie i Nowa Wieś. Do nocy 5 psk zebrał się w rejonie Nadwarcia i Żarek, które spłonęły i zostały zniszczone przez lotnictwo niemieckie w trakcie przemarszu przez nie taboru 5 psk. Rejon Żarek ubezpieczał dywizjon mjr Rekuckiego. Nocnym marszem 5 psk skierował się w kierunku Pradła, omyłkowo w trakcie marszu czołowy 4 szwadron i dowódca pułku zostali ostrzelani przez pojazdy pancerne 51 dywizjonu pancernego. Następnie została też omyłkowo ostrzelania przydzielona do pułku 1 kompania ON „Koszęcin”, która w wyniku ostrzału zeszła z osi odwrotu i wycofała się do Lelowa i Koniecpola i wyszła spod komendy dowódcy 5 psk. W trakcie tego przegrupowania odłączyła się część 1 szwadronu wraz z dowódcą. Nad 1 szwadronem dowództwo przejął ppor. W. Majewski. Nad ranem 3 września pułk dotarł do miejscowości Podlesice, gdzie stanowiska zajął 3 szwadron wraz z plutonem ppanc. na Górze Berkowej, a 4 szwadron zajął pozycję na stokach wzg. 353 w Siemierzycach. Oba te szwadrony wraz z plutonem ckm i ppanc. stanowiły dywizjon pod dowództwem mjr. Rekuckiego. Ok. godz.6.00 u podnóża góry pojawiły się zmotoryzowane kolumny niemieckie, które na skutek ostrzału plutonu ppanc. i broni maszynowej poniosły straty oceniane na 4 czołgi i 5 samochodów pancernych uszkodzonych i zniszczonych. Obronę 4 szwadronu o godz. 9:00 wsparł czasowo 2 szwadron. W jednym z pancernych pojazdów niemieckich znaleziono mapę z naniesionymi zamierzonymi kierunkami natarcia niemieckiej 2 DLek. W godzinach przedpołudniowych 3 szwadron przeszedł na następną rubież opóźniania w rejonie Korczyc Starych, opuszczając Górę Berkową.

Tam wraz z 4 szwadronem prowadzili dalszą obronę przejściową do godz. 17:00. Pozostałe szwadrony zostały zadysponowane przez dowódcę Krakowskiej BK do wsparcia 3 i 8 p uł pod Szczekocinami. W nocy nastąpiła koncentracja pułku w Rokitnie. Po wypoczynku 4 września przed południem 5 psk dotarł do Sędziszowa, gdzie zajął obronę od strony północno-zachodniej. W trakcie organizacji obrony był bombardowany rejon stacji kolejowej w Sędziszowie, poległo 2 strzelców. Wieczorem w Sędziszowie 5 psk nawiązał kontakt bojowy z niemieckimi patrolami pancerno-motorowymi. Nocą 4/5 września pułk wraz z Krakowską BK pomaszerował w okolice Pińczowa. 5 września 5 psk zajął obronę wokół miasta; 1 i 2 szwadron broniły Pińczowa od strony północnej, 3 szwadron bronił przepraw przez Nidę w Pińczowie, 4 szwadron i pluton kolarzy w odwodzie pułku. 1 szwadron wsparty plutonem kolarzy stoczył potyczkę z oddziałem niemieckiej 2. DLek. Nocą 5/6 września zgodnie z rozkazem dowódcy Armii „Kraków” pułk wykonał marsz w kierunku Buska, rano 6 września dotarł do Bogucic, gdzie 3 p uł stoczył walkę z oddziałem pancerno-motorowym, 5 psk był w odwodzie Krakowskiej BK. Następnie brygada wraz z 5 psk przemieściła się w kierunku Nowego Korczyna, strzelcy konni stanęli w Piasku Wielkim, który osiągnęli 6 września wieczorem. 7 września i kolejną noc pułk osłaniał Nowy Korczyn i most zabezpieczając przeprawę do czasu nadejścia Grupy Operacyjnej „Jagmin” gen. bryg. Jana Sadowskiego. 8 września 5 psk przeszedł wraz z Krakowską BK most w Nowym Korczynie na Wiśle i następnie pomaszerował jej prawym brzegiem do Szczucina zajmując w nim wieczorem pozycje obronne.

9 września w nocy 5 pułk podjął marsz do Baranowa, celem zabezpieczenia mostu na Wiśle, lecz przed dotarciem na miejsce został on wysadzony przez polskich saperów. Strzelcy konni dotarli do Suchorzowa koło Baranowa i wystawili ubezpieczenia wzdłuż Wisły w rejonie Baranowa i od strony południowej. Tego dnia do 5 psk przybył szwadron marszowy por. rez. Kazimierza Rouperta z Dębicy i inni żołnierze z Ośrodka Zapasowego Kawalerii Krakowskiej Brygady Kawalerii (OZKaw. „Dębica”). Szwadron został rozdzielony do poszczególnych szwadronów liniowych celem uzupełnienia ubytków. Wraz z oddziałem z OZKaw. pod dowództwem mjr. Jana Sroczyńskiego przeformowanego w dywizjon marszowy Krakowskiej BK z kadry i rezerwistów (nadwyżek) 5 psk weszły w skład dywizjonu; pluton pionierów ppor. rez. Macieja Radziwiłła, pluton łączności ppor. Adama Mordasińskiego i pluton ckm ppor. Kazimierza Fijałkowskiego oraz tabor dywizjonu z nadwyżek 5 psk por. Kazimierza Morway. W trakcie dozorowania odcinka Wisły pułk był bombardowany przez lotnictwo niemieckie. Nocą 11/12 września pułk podjął dalszy marsz w kierunku północnym osłaniając skrzydło Armii „Kraków”, zajmując zgodnie z rozkazem Mokrzyszów koło Tarnobrzega przez dywizjon mjr Rekuckiego wraz z baterią 5 dak, pozostała część pułku zatrzymała się w lesie w okolicach wsi Siedlisko.

12 września pułk był ostrzeliwany przez niemiecką artylerię z zachodniego brzegu Wisły. 12/13 września nocnym marszem 5 psk przemieścił się przez Grębów, Rozwadów, następnie przeprawił się przez San docierając do wsi Lipa i wraz z brygadą osłaniał marsz GO „Jagmin” cały dzień 13 września.

Walki na Lubelszczyźnie

Nocą 13/14 września pułk pomaszerował do Janowa Lubelskiego zajmując wieś Kawęczyn, pełniąc dalej rolę ubezpieczenia lewego skrzydła armii. Następnej nocy 14/15 września strzelcy konni dotarli do Biłgoraju i zajęli w nim stanowiska obronne i w lesie Korczów frontem na zachód i południe. 15 września stacjonował w Biłgoraju 3 szwadron z plutonem ckm i szwadron kolarzy brygady jako dywizjon mjr. Rekuckiego, ok. godz. 15:00 dywizjon w walce odrzucił niemiecki podjazd samochodów pancernych i lotnictwa. Po godz. 17:00 lotnictwo niemieckie zbombardowało 5 pułk na stanowiskach w lesie Korczów, poległo ok. 20 strzelców konnych i 20 koni. 16 września w nocy i o świcie strzelcy konni osłaniali wycofanie się 3 p uł po nieudanym natarciu na Tarnogród i osłaniał wycofanie się ułanów i innych jednostek Krakowskiej BK za rzekę Tanew. Od rana dywizjon mjr Rekuckiego w składzie 5 szwadronu kolarzy, 1 i 3 szwadronów i pół szwadronu ckm, plutonu kolarzy i plutonu ppanc, z baterią 2/5 dak bronił na północ od Biłgoraju szosy Biłgoraj-Frampol, pozostała część pułku w odwodzie w Biłgoraju. O godz. 9:00 5 szwadron kolarzy i wysunięty pluton 3 szwadronu toczył walkę z rozpoznaniem pancernym nieprzyjaciela przy szosie Frampol-Biłgoraj, a następnie ok. godz. 14:00 całość dywizjonu mjr Rekuckiego została związana walką o Biłgoraj, narastanie sił niemieckich i uchwycenie przez niego północnej części miasta zmusiło dowódcę pułku do wprowadzenia całości pułku do walki pieszej, wynik boju na korzyść strony polskiej przyniosło po godz. 16:00 wkroczenie na tyły ugrupowania niemieckiego piechoty z GO „Jagmin”, a szczególnie uderzenie 204 pułku piechoty rez., wraz z kontratakiem 5 psk przyniosło rozstrzygnięcie w walce. Największe straty pułk poniósł od ognia niemieckiej artylerii.

Udział w bitwie pod Tomaszowem Lubelskim

16 września w godzinach wieczornych zgodnie z rozkazem dowódcy Armii „Lublin” 5 psk w składzie Krakowskiej BK podjęła marsz w kierunku lasów Kosobudy koło Zwierzyńca, celem osłony natarcia Warszawskiej Brygady Pancerno-Motorowej na Tomaszów Lubelski. Po przybyciu do rejonu Kosobud 17 września ok. godz. 13:00 pułk ugrupował się dwoma szwadronami jako czatami w rejonie Wólki Wieprzeckiej 2 szwadron z plutonem ckm i pól plutonem ppanc i armatą 5 dak oraz 1 szwadron z plutonem kolarzy od strony Szczebrzeszyna. Pozostałe pododdziały pułku zajęły obronę wzdłuż drogi Wól Wieprzecka-Szewnia wraz z 2/5 dak. Od strony Zamościa czata 2 szwadronu odpierała przez cały 17 września ataki patroli rozpoznawczych wroga, wieczorem wyszło na czatę natarcie oddziałów niemieckich, 2 szwadron wsparł jeden ze szwadronów odwodowych. Wieczorem 5 psk podjął marsz po bezdrożach w kierunku majdanu Wielkiego i Krasnobrodu, celem osłony uderzającej na Tomaszów WBPM. Maszerował jako straż tylna w kolumnie Krakowskiej BK. W trakcie marszu pułk poniósł straty od własnych min utracono samochód, 2 wozy taborowe i rannych zostało 7 strzelców. Po dotarciu w rejon Majdanu Wielkiego nad rzeką Wieprz 18 września pułk osłaniał wraz z macierzystą brygadą walki WBPM o Tomaszów Lub. Ponowne natarcie nocne na Tomaszów miała wykonać WBPM i GO „Jagmin”, działanie to miała wesprzeć Krakowska BK natarciem na Tarnawatkę.

5 psk spieszony wraz z 2/5dak 19 września o świcie prowadził marsz w kierunku wsi i lasu Pańków. W straży przedniej pułku we mgle maszerował 2 szwadron z dwoma armatami ppanc, plutonem ckm i działonem 2 baterii, we wsi Pańków doszło do boju spotkaniowego z patrolem niemieckim na motocyklach i 3-5 wozów pancernych. W efekcie dwa wozy pancerne zostały trafione w tym jeden spłonął, motocykliści wraz z pozostałymi pancerkami wycofali się za Wieprz. Pułk zajął rejon Pańkowa wieś i las w kierunku północnego skraju lasu na wschód od Szarowoli 3 i 4 szwadronem w I rzucie. Po zajęciu skraju lasu i podejść do wzg. 323 I rzut przeszedł do obrony. Z II rzutu pułku 2 szwadron wzmocniony dwoma ckm, uderzył na wzg. 323 i Tarnawatkę opanował oba przedmioty terenowe odrzucając broniącą się niemiecką kompanię saperów. Wziął do niewoli kilku jeńców, zdobył motocykl. Ok. godz. na 2 szwadron w Tarnawatce uderzyły znaczne siły zmotoryzowanej piechoty odrzucając szwadron z dużymi stratami poległo 15 strzelców konnych, w tym rtm. J. Chodoń, wielu odniosło rany. Idący z odsieczą 3 szwadron został powstrzymany niemieckim ogniem zaporowym artylerii. Uderzenie niemieckiej piechoty wspartej artylerią na pozycje 5 psk przyniosły znaczne straty poległo ok. 20 strzelców z 4 szwadronu, poległ dowódca plutonu ppanc ppor. M. Miaska i ppor. Baran z 4 szwadronu. Został rozbity punkt obserwacyjny 2/5 dak, gdzie poległa cała jego obsługa i kpt. J. Stradomski. W ogniu walki znalazły się wszystkie szwadrony pułku. Nocą 19/20 września 5 psk na czele Krakowskiej BK próbował przebić się przez pierścień okrążenia w kierunku na Rawę Ruską maszerujący z Pańkowa pułk dotarł do Majdanu Wielkiego, gdzie na linii rzeki Wieprz starł się z obroną niemiecką, zaniechano dalszego przebijania się na południowy wschód. W trakcie pertraktacji kapitulacyjnych do miejsca postoju pułku usiłowały dostać się niemieckie patrole, zostały odrzucone szarżą konną 3 szwadronu i plutonu łączności pod dowództwem adiutanta pułku, w trakcie tej szarży poległ dowódca plutonu ckm ppor. W. Miniszewski. Część żołnierzy poddała się do niewoli część usiłowała indywidualnie w małych grupkach wyjść poza okrążenie niemieckie.

Działania pododdziałów zmobilizowanych w 5 psk i II rzutu mobilizacyjnego w OZKaw. „Dębica” Krakowskiej BK.

Szwadron marszowy 5 psk

Po odejściu jednostek zmobilizowanych w mobilizacji alarmowej, następnie został zmobilizowany szwadron marszowy 5 psk.

• dowódca szwadronu – por. rez. Kazimierz Rouppert
• dowódca 1 plutonu – por. rez. Zygmunt Konopka
• dowódca 2 plutonu – ppor. rez. Roman Wagner
• dowódca 3 plutonu – ppor. rez. Mieczysław Dziakiewicz

Szwadron celem dalszej mobilizacji wyszedł 1 września 1939 do wsi Straszęcin, gdzie kontynuował mobilizację i zgrywanie szwadronu. 3 września szwadron marszowy pomaszerował do Nowego Korczyna, z zadaniem obsadzenia przyczółka mostowego. Obsadził go 5 września, prowadził prace inżynieryjne – kopał stanowiska strzeleckie. 5 i 6 września był bombardowany przez lotnictwo niemieckie. 6 września zabezpieczał przemarsz przez most Krakowskiej Brygady Kawalerii. 9 września szwadron wszedł w skład 5 psk rozdzielony wg. potrzeb do pododdziałów pułku.

Oddział Zbierania Nadwyżek 5 psk

Oddziałem Zbierania Nadwyżek 5 psk dowodził rtm. Włodzimierz Cucajew, oddział wszedł w skład Ośrodka Zapasowego Krakowskiej Brygady Kawalerii w garnizonie Dębica. Komendantem ośrodka był mjr Jan Sroczyński. Do 6 września mjr Sroczyński zebrał gotowe już pododdziały z ośrodka, w pełni uzbrojone, umundurowane i wyposażone w podstawowy sprzęt. Po dołączeniu do Krakowskiej Brygady Kawalerii z przyprowadzonych żołnierzy i pododdziałów utworzono dywizjon marszowy Krakowskiej BK, który istniał w brygadzie w zamian za utracony 8 pułk ułanów. Z pododdziałów 5 psk sformowano plutony łączności, ckm i pionierów dywizjonu marszowego. Z pozostałych w ośrodku strzelców konnych sformowano szwadron konny por. rez. Zygmunta Śmiałowskiego. Ośrodek Zapasowy Kawalerii po odejściu do macierzystej brygady dywizjonu mjr Sroczyńskiego, został 7 września ewakuowany z Dębicy na wschód kraju. Pod dowództwem mjr. Tadeusza Plackowskiego i zastępcy dowódcy rtm. Aleksandra Jodkiewicza OZ Krakowskiej BK dotarł do Brodów. Po wkroczeniu wojsk sowieckich ośrodek rozpoczął przemieszczanie się w kierunku południowym, dotarł do Złoczowa i Uhrynowa.

Symbole pułkowe

Sztandar

W 1923 roku potomek sławnych Sanguszków książę Roman podarował pułkowi sztandar. W rogach płachty sztandaru umieszczono obraz Matki Boskiej Częstochowskiej, herb XX. Sanguszków „Pogoń”, herb miasta Tarnowa „Leliwa” i odznakę pułkową. 26 lipca 1923 roku Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej Stanisław Wojciechowski zatwierdził sztandar. 16 września 1923 roku generał broni Tadeusz Rozwadowski w imieniu Prezydenta Rzeczypospolitej wręczył sztandar dowódcy pułku.

W czasie kampanii wrześniowej sztandar znajdował się w Ośrodku Zapasowym Kawalerii „Dębica”. W czasie ewakuacji ośrodka sztandar znajdował się pod opieką rtm. Aleksandra Jodkiewicza. 17 września 1939 roku rotmistrz Jodkiewicz przekazał sztandar majorowi Tadeuszowi Plackowskiemu, zastępcy dowódcy ośrodka, który motocyklem lub samochodem ciężarowym wyjechał w kierunku granicy z Rumunią. Dalsze losy sztandaru i majora Plackowskiego są nieznane.

Odznaka pamiątkowa

13 listopada 1923 roku Minister Spraw Wojskowych generał broni Stanisław Szeptycki „zatwierdził projekt i regulamin odznaki pamiątkowej 5 pułku strzelców konnych”. Odznaka o wymiarach 42 × 37 mm ma kształt krzyża maltańskiego, którego ramiona o złotych krawędziach, zakończonych kulkami pokryte są białą emalią. W środku krzyża okrągła tarcza emaliowana oliwkowo na której wpisano numer „5”. Odznaka jednoczęściowa, wykonana w tombaku, złocona i emaliowana. Autorami projektu odznaki byli podporucznicy: Władysław Żurowski i Tadeusz Ujejski. Wykonawcą odznak był Wiktor Gontarczyk, Warszawa, ulica Miodowa 19.

Barwy

W latach 1922–1927 żołnierze 5 psk nosili otoki barwy ciemno- i jasno-oliwkowe. 24 marca 1927 roku Minister Spraw Wojskowych zmienił barwę otoków na czapkach oficerów i szeregowych 5 psk na barwę białą.

W latach 1922–1927 żołnierze 5 psk nosili proporczyki oliwkowo-białe. 4 sierpnia 1927 roku generał dywizji Daniel Konarzewski w zastępstwie Ministra Spraw Wojskowych ustalił dla oficerów liniowych i szeregowych 5 psk proporczyki szmaragdowo-białe z paskiem amarantowym.

26 czerwca 1929 roku Minister Spraw Wojskowych marszałek Polski Józef Piłsudski „zezwolił na umieszczenie na proporczykach dowództwa oraz szwadronów liniowych 5 pułku strzelców konnych następujących znaków: 1 szwadron – biała głowa wilka, 2 szwadron – tarcza z herbem ziemi kujawskiej, 3 szwadron – dwa równoległe paski koloru chabrowego (na wskos), 4 szwadron – dwa równoległe paski koloru żółtego (na wskos)”.

	Proporczyk noszony przez oficerów i szeregowych pułku na kołnierzach kurtek i płaszczy.
	Biały otok na rogatywce
	Szasery ciemnogranatowe z białymi lampasami i takąż wypustką
Proporczyki noszone na lancach w latach 1927–1929		Proporczyki noszone na lancach po 26 czerwca 1929
	proporczyk dowództwa pułku		proporczyk dowództwa pułku
	proporczyk 1 szwadronu		proporczyk 1 szwadronu
	proporczyk 2 szwadronu		proporczyk 2 szwadronu
	proporczyk 3 szwadronu		proporczyk 3 szwadronu
	proporczyk 4 szwadronu		proporczyk 4 szwadronu
	proporczyk szwadronu ckm		proporczyk szwadronu ckm
	proporczyk plutonu łączności		proporczyk plutonu łączności

Żurawiejka

Tak się błąkał w okolicy aż go wzięli do Dębicy	Kto pod kocem dziewki chowa? To jest „Piąty” spod Tarnowa	Po pijaństwie leży w rowie Strzelców „Piąty” Pułk w Tarnowie.
Lance do boju, szable w dłoń ...

5 pułk strzelców konnych Armii Krajowej

Pułk odtworzono w AK. Brał udział w akcji „Burza”. Dowódcą pułku był mjr Adam Lazarowicz, zastępcą dowódcy kpt. Ludwik Marszałek. Pułk działania bojowe zakończył w grudniu 1944.

Kadra pułku

Dowódcy pułku

• płk kaw. Aleksander Ehrbar (16 X 1920 – 20 XI 1924 → odkomenderowany do Dowództwa 5 SBK)
• ppłk / płk kaw. Adam Rozwadowski-Jordan (20 XI 1924 – 4 II 1927 → stan spoczynku z dniem 30 IV 1927)
• ppłk kaw. Jan Kanty Olszewski (11 II 1927 – 28 I 1928 → rejonowy inspektor koni w Kołomyi)
• płk dypl. kaw. Juliusz Kleeberg (28 I 1928 – 31 III 1930 → dowódca 6 SBK)
• ppłk / płk kaw. Ignacy Kowalczewski (31 III 1930 – 1938 → dowódca 17 puł)
• płk kaw. Kazimierz Kosiarski (1938 – IX 1939)

Zastępcy dowódcy pułku (od 1938 roku – I zastępca dowódcy)

• ppłk kaw. Rudolf Jan Otton Boyen (1923)
• ppłk kaw. Adam Rozwadowski-Jordan (do 20 XI 1924 → dowódca 5 psk)
• ppłk kaw. Stanisław Karol Edward Henryk Marian Breza (1924 – 13 V 1925 → komendant KUK Nr 23)
• ppłk kaw. Jan Kanty Olszewski (10 VI 1925 – 11 II 1927 → dowódca 5 psk)
• ppłk kaw. Wilibrard Romański (V 1927 – VII 1929 → rejonowy inspektor koni w Dubnie)
• mjr / ppłk kaw. Tadeusz Kurnatowski (od VII 1929)
• mjr kaw. Franciszek Rekucki (do IX 1939)

Rtm. Tadeusz Krynicki

Kawalerowie Virtuti Militari

Żołnierze pułku odznaczeni Krzyżem Srebrnym Orderu Wojennego Virtuti Militari za wojnę 1918–1920:

1. kpr. Franciszek Felczar
2. rtm. Tadeusz Krynicki
3. ppor. Zbigniew Mysyrowicz
4. kpr. Ludwik Sokołowski

Obsada personalna w 1939 roku

Obsada pułku we wrześniu 1939 roku

• dowódca pułku – płk kaw. Kazimierz Kosiarski
• zastępca dowódcy pułku – mjr kaw. Franciszek Rekucki
• kwatermistrz – rtm. Mieczysław Chwaliński
• adiutant pułku – rtm. Antoni Dębski
• dowódca 1 szwadronu – por. Stanisław Lucjan Sławik, ppor. Waldemar Majewski (od 3 IX 1939)
  • dowódca 1 plutonu – ppor. Waldemar Majewski
  • dowódca 2 plutonu – ppor. rez. Ludwik Popiel
  • dowódca 3 plutonu – ppor. rez. Roman Medwicz
• dowódca 2 szwadronu – rtm. Jarosław Chodań (do +19 IX 1939), ppor. Stanisław Raczkowski (od 19 IX 1939)
  • dowódca 1 plutonu – por. Stanisław Ruciński
  • dowódca 2 plutonu – ppor. Stanisław Cierpisz
  • dowódca 3 plutonu – por. rez. Jan Stella-Sawicki
• dowódca 3 szwadronu – rtm. Wojciech Łopuski
  • dowódca 1 plutonu – ppor. rez. Witold Ostrowski
  • dowódca 2 plutonu – ppor. rez. Maciej Popiel
  • dowódca 3 plutonu – ppor. rez. Tadeusz Kot
• dowódca 4 szwadronu – rtm. Bronisław Piotrowski
  • dowódca 1 plutonu – ppor. rez. Zbigniew Majchrowicz
  • dowódca 2 plutonu – ppor. rez. Piotr Baran
  • dowódca 3 plutonu – ppor. Włodzimierz Adamczyk
• dowódca szwadronu ckm – por. Witold Zygmunt Szychowski
  • dowódca 1 plutonu – ppor. Stanisław Raczkowski
  • dowódca 2 plutonu – ppor. rez. Władysław Kudelski
  • dowódca 3 plutonu – ppor. rez. Władysław Mniszewski
• dowódca plutonu przeciwpancernego – ppor. Mieczysław Miska
• dowódca plutonu kolarzy – ppor. Zbigniew B. Winogrodzki
• dowódca plutonu łączności – por. Tadeusz Julian Gawrzycki
• szwadron gospodarczy – por. rez. Zdzisław Janikowski

Żołnierze 5 pułku strzelców konnych – ofiary zbrodni katyńskiej

Biogramy zamordowanych oficerów znajdują się na stronie internetowej Muzeum Katyńskiego

Nazwisko i imię	stopień	zawód	miejsce pracy przed mobilizacją	zamordowany
Kunzek Marian Henryk	podporucznik rezerwy	absolwent UJ		Charków

Bibliografia

• Dziennik Personalny Ministerstwa Spraw Wojskowych. [dostęp 2018-03-22].
• Krzysztof Filipow, Bohdan Wróblewski: Odznaki pamiątkowe Wojska Polskiego 1921–1939. Kawaleria. Warszawa: Feniks editions, 1992. ISBN 83-900217-3-0.
• Karol Firich, Stanisław Krzysik, Tadeusz Kutrzeba, Stanisław Müller, Józef Wiatr: Almanach oficerski na rok 1923/24 zeszyt 2, dział III. Warszawa: Wojskowy Instytut Naukowo-Wydawniczy, 1923.
• Kazimierz Satora: Opowieści wrześniowych sztandarów. Warszawa: Instytut Wydawniczy „Pax”, 1990. ISBN 83-211-1104-1.
• Roman Gilewski: Zarys historji wojennej 5-go Pułku Strzelców Konnych. Warszawa: Wojskowe Biuro Historyczne, 1931, seria: Zarys historii wojennej formacji polskich 1918–1920.
• Zbigniew Gnat-Wieteska: 5 Pułk Strzelców Konnych. Pruszków: Wydawnictwo Ajaks, 2003, seria: Zarys historii wojennej pułków polskich w kampanii wrześniowej. Zeszyt 57. ISBN 83-88773-07-0.
• Zdzisław Sawicki, Adam Wielechowski: Odznaki Wojska Polskiego 1918–1945: Katalog Zbioru Falerystycznego: Wojsko Polskie 1918–1939: Polskie Siły Zbrojne na Zachodzie. Pantera Books, 2007. ISBN 83-204-3299-5.
• Tadeusz Plackowski. Muzeum Józefa Piłsudskiego w Sulejówku. [dostęp 2018-05-11].
• Ryszard Rybka, Kamil Stepan: Rocznik oficerski 1939. Stan na dzień 23 marca 1939. T. 29. Kraków: Fundacja Centrum Dokumentacji Czynu Niepodległościowego. Biblioteka Jagiellońska, 2006. ISBN 83-7188-899-6.
• Ryszard Rybka, Kamil Stepan: Najlepsza broń. Plan mobilizacyjny „W” i jego ewolucja. Warszawa: Oficyna Wydawnicza „Adiutor”, 2010. ISBN 978-83-86100-83-5.
• Henryk Smaczny: Księga kawalerii polskiej 1914–1947: rodowody, barwa, broń. Warszawa: TESCO, 1989. ISBN 83-00-02555-3.
• Edmund Juśko, Maciej Małozięć: Historia 5.pułku strzelców konnych 1807–1939. Piekary Śląskie: ZP Grupa Sp. z o.o., 2009. ISBN 978-83-61529-02-6.
• Edmund Juśko, Maciej Małozięć, Juliusz Tym: 5 pułk strzelców konnych. Wielka księga kawalerii polskiej 1918–1939, tom 35. Warszawa: Edipresse Polska S.A., 2013. ISBN 978-83-7769-362-9.
• Jerzy Wojciechowski: Kawaleria w planie mobilizacyjnym „S”. Pruszków: Oficyna Wydawnicza „Ajaks”, 2010. ISBN 978-83-62046-24-9.