Żołynia: Różnice pomiędzy wersjami

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Przeglądaj historię interaktywnie
(Pokaż wszystkie zmiany oczekujące na przejrzenie)
[wersja przejrzana][wersja przejrzana]
← poprzednia edycjanastępna edycja →
Usunięta treść Dodana treść
WizualnieWikikod
Qqerim (dyskusja | edycje)
Redaktorzy
113 251 edycji
m →‎Części wsi: drobne redakcyjne
Qqerim (dyskusja | edycje)
Redaktorzy
113 251 edycji
m porządki, rozbud., drobne merytoryczne, drobne redakcyjne
Linia 21: Linia 21:
|www = http://www.zolynia.pl/
|www = http://www.zolynia.pl/
}}
}}
'''Żołynia''' ([[język niemiecki|niem.]] ''Schelling'')<ref>[http://www.sztetl.org.pl/pl/city/zolynia/ Żołynia]. Wirtualny Sztetl.</ref> – [[wieś]] w [[Polska|Polsce]] położona w [[województwo podkarpackie|województwie podkarpackim]], w [[powiat łańcucki|powiecie łańcuckim]], w [[Żołynia (gmina)|gminie Żołynia]]; siedziba [[Żołynia (gmina)|gminy Żołynia]]{{r|Dz.U. 29/2013|teryt}}. Przy [[droga wojewódzka nr 877|drodze wojewódzkiej 877]] [[Łańcut]] – [[Leżajsk]].
'''Żołynia''' ([[język niemiecki|niem.]] ''Schelling'')<ref>[http://www.sztetl.org.pl/pl/city/zolynia/ Żołynia]. Wirtualny Sztetl.</ref> – [[wieś]] w [[Polska|Polsce]] położona w [[województwo podkarpackie|województwie podkarpackim]], w [[powiat łańcucki|powiecie łańcuckim]], w [[Żołynia (gmina)|gminie Żołynia]]; siedziba [[Żołynia (gmina)|gminy Żołynia]]{{r|Dz.U. 29/2013|teryt}}. Przy [[droga wojewódzka nr 877|drodze wojewódzkiej 877]] [[Łańcut]]–[[Leżajsk]].

[[Podział administracyjny Polski (1975–1998)|W latach 1975–1998]] miejscowość administracyjnie należała do [[Województwo rzeszowskie (1975–1998)|województwa rzeszowskiego]]. Dawne [[Miasteczko (urbanizacja)|miasteczko]] lokowane około 1720 roku, pozbawione praw miejskich przed 1918 rokiem<ref>Robert Krzysztofik, Lokacje miejskie na obszarze Polski. Dokumentacja geograficzno-historyczna, Katowice 2007, s. 88–89.</ref>. W czasach [[Królestwo Galicji i Lodomerii|Królestwa Galicji i Lodomerii]] funkcjonowały gminy miejscowe Żołynia Miasteczko i Żołynia Wieś z obszarem dworskim i przysiółkami<ref>{{Cytuj |tytuł = Skorowidz gminny Galicji : opracowany na podstawie wyników spisu ludności z dnia 31 grudnia 1900 |data = 1907 |miejsce = Wiedeń |wydawca = C.K. Centralna Komisja Statystyczna |s = 387 |url = https://polona.pl/item-view/67b685fa-0f1c-45c6-bf6a-b7f2bc617475?page=387}}</ref>.


== Przyroda ==
== Przyroda ==
W Żołyni, przy drodze do [[Białobrzegi (województwo podkarpackie)|Białobrzegów]], rośnie [[sosna Sobieskiego w Żołyni|najgrubsza]] w Polsce [[sosna zwyczajna]] o pojedynczym pniu. To monumentalne drzewo ma pień o obwodzie 442&nbsp;cm (w 2016)<ref name=rpdp>{{Cytuj stronę |url = http://www.rpdp.hostingasp.pl/Trees/UI/TreeFormRO.aspx?tID=1071 |tytuł = Sosna Jana Sobieskiego |autor = Rejestr Polskich Drzew Pomnikowych (RPDP) |język = pl |data dostępu = 2016-04-16}}</ref>, wysokość – 14,5 m (w 2013)<ref name=drzewapolski>Krzysztof Borkowski, Robert Tomusiak, Paweł Zarzyński. ''Drzewa Polski''. 2016. s. 92.</ref>. Z drzewem wiąże się legenda, jakoby pod sosną wypoczywał [[Jan III Sobieski|Król Jan III Sobieski]] (sosna jest prawdopodobnie znacznie młodsza, szacuje się jej wiek na 250 lat).
W Żołyni, przy drodze do [[Białobrzegi (województwo podkarpackie)|Białobrzegów]], rośnie [[sosna Sobieskiego w Żołyni|najgrubsza]] w Polsce [[sosna zwyczajna]] o pojedynczym pniu. To monumentalne drzewo ma pień o obwodzie 442&nbsp;cm (w 2016)<ref name=rpdp>{{Cytuj stronę |url = http://www.rpdp.hostingasp.pl/Trees/UI/TreeFormRO.aspx?tID=1071 |tytuł = Sosna Jana Sobieskiego |autor = Rejestr Polskich Drzew Pomnikowych (RPDP) |język = pl |data dostępu = 2016-04-16}}</ref>, wysokość – 14,5 m (w 2013)<ref name=drzewapolski>Krzysztof Borkowski, Robert Tomusiak, Paweł Zarzyński. ''Drzewa Polski''. 2016. s. 92.</ref>. Z drzewem wiąże się legenda, jakoby pod sosną wypoczywał [[Jan III Sobieski|Król Jan III Sobieski]] (sosna jest prawdopodobnie znacznie młodsza, szacuje się jej wiek na 250 lat){{fakt}}.


== Części wsi ==
== Części wsi ==
Linia 58: Linia 56:


== Historia ==
== Historia ==
⚫
Wieś, położona w [[powiat przemyski (I Rzeczpospolita)|powiecie przemyskim]],została lokowana po 1393 jednak przed 1410 kiedy to według tradycji mieszkańcy Żołyni mieli brać udział w [[Bitwa pod Grunwaldem|bitwie pod Grunwaldem]]. Od czasu jej lokowania właścicielami byli [[Pileccy herbu Leliwa]]<ref>{{Cytuj |autor = Włodzimierz Bonusiak |tytuł = Dzieje Żołyni |data = 1998}}</ref>. Około 1550 roku w Żołyni istniał zbór luterański który około 1578 roku lub 1586 roku kiedy to Żołynię przejęli [[Stadniccy herbu Drużyna|Stadniccy]] przeszedł w ręce kalwińskie. W 1621 roku w [[29 czerwca|dzień Piotra i Pawła]] w zbór trafił piorun na fundamentach zboru wybudowano kościół i od 1622 roku Żołynia jest Katolicka<ref>{{Cytuj |autor = Zbigniew Trześniowski |tytuł = Diabły łańcuccy i diablęta… Stanisław Stadnicki, jego synowie i inni w legendzie i prawdzie}}</ref>. Była własnością [[Stanisław Herakliusz Lubomirski|Stanisława Herakliusza Lubomirskiego]], została spustoszona w czasie [[Wojna polsko-turecka (1672–1676)|najazdu tatarskiego w 1672 roku]]<ref>Andrzej Gliwa, Wykaz zniszczeń we wsiach i miastach ziemi przemyskiej po najeździe tatarskim z 1672 roku (cz. I), w: Prace Historyczno-Archiwalne, Tom 13 (2003), Rzeszów 2003, s. 183.</ref>.


=== Początki ===
W nocy 24 na 25 kwietnia 1943 r. doszło do największej akcji bojowej Armii Krajowej obwodu łańcuckiego, tj. [[Obwód Łańcut Armii Krajowej#Akcja „Żołynia”|odbicia więźniów z aresztu w Żołyni]].

⚫
Wieś, położona w [[powiat przemyski (I Rzeczpospolita)|powiecie przemyskim]], została lokowana po 1393 roku. Od czasu jej lokowania właścicielami byli [[Pileccy herbu Leliwa]]<ref>{{Cytuj |autor = Włodzimierz Bonusiak |tytuł = Dzieje Żołyni |data = 1998}}</ref>. Około 1550 roku w Żołyni istniał zbór luterański który około 1578 roku lub 1586 roku kiedy to Żołynię przejęli [[Stadniccy herbu Drużyna|Stadniccy]] przeszedł w ręce kalwińskie. W 1621 roku w [[29 czerwca|dzień Piotra i Pawła]] w zbór trafił piorun na fundamentach zboru wybudowano kościół i od 1622 roku Żołynia jest Katolicka<ref>{{Cytuj |autor = Zbigniew Trześniowski |tytuł = Diabły łańcuccy i diablęta… Stanisław Stadnicki, jego synowie i inni w legendzie i prawdzie}}</ref>. Była własnością [[Stanisław Herakliusz Lubomirski|Stanisława Herakliusza Lubomirskiego]], została spustoszona w czasie [[Wojna polsko-turecka (1672–1676)|najazdu tatarskiego w 1672 roku]]<ref>Andrzej Gliwa, Wykaz zniszczeń we wsiach i miastach ziemi przemyskiej po najeździe tatarskim z 1672 roku (cz. I), w: Prace Historyczno-Archiwalne, Tom 13 (2003), Rzeszów 2003, s. 183.</ref>.

W XIX wieku obszar [[Królestwo Galicji i Lodomerii|Galicji]] podzielono na [[Gmina katastralna|gminy katastralne]]<ref>Ostafin, K., Troll, M., Ślusarek, K., Smaliychuk, A., Miklar, A., Gwosdz, K., ... & Kaim, D. (2023). Unlocking archival censuses for spatial analysis: An historical dataset of the administrative units of Galicia 1857–1910. Historical Methods: A Journal of Quantitative and Interdisciplinary History, 1-16.</ref>. Powstała wtedy gmina katastralna ''Żołynia'' o obszarze 3468 ha<ref name="skor1900">[https://polona.pl/item-view/67b685fa-0f1c-45c6-bf6a-b7f2bc617475?page=387 Skorowidz gminny Galicyi : opracowany na podstawie wyników spisu ludności z dn. 31.12.1900]</ref>, na obszarze której utworzono dwie odrębne gminy polityczne (jednostkowe): Żołynia Miasteczko i Żołynia Wieś oraz [[obszar dworski]] Żołynia Wieś<ref name="skor1900"/>.

=== Podział na części miejską i wiejską ===

'''Żołynia Miasteczko'''
[[Plik:HERB LUBOMIERZ.png|mały|240px|Historyczny herb Żołyni]]
Około 1720 roku w centralnej części Żołyni [[Miasta zdegradowane w Polsce|lokowano miasto]]<ref>Robert Krzysztofik, Lokacje miejskie na obszarze Polski. Dokumentacja geograficzno-historyczna, Katowice 2007, s. 88–89.</ref>, które pod [[Zabór austriacki|zaborem austriackim]] przekształcono w [[Miasteczko (urbanizacja)|miasteczko]] (1784)<ref name="dymitrow">[https://depot.ceon.pl/bitstream/handle/123456789/8890/Dymitrow%20M.%2c%202015.pdf?sequence=1&isAllowed=y Dymitrow, M. (2015). The concept of urbanity in light of the municipal reform in interwar Poland / Pojęcie miejskości w świetle reformy gminnej w Polsce międzywojennej, [In] Krzysztofik, R., & Dymitrow, M. (Eds.), Degraded and restituted towns in Poland: Origins, development, problems / Miasta zdegradowane i restytuowane w Polsce. Geneza, rozwój, problemy. Gothenburg: University of Gothenburg, pp. 61–63 / 65–115.]</ref>.

W połowie XIX wieku powstała polityczna gmina jednostkowa ''Żołynia Miasteczko'', licząca w 1900 roku 1711 mieszkańców, w tym 138 wojskowych (1573 mieszkańców bez wojska<ref name="podz">{{Cytuj |tytuł = Skorowidz gminny Galicji : opracowany na podstawie wyników spisu ludności z dnia 31 grudnia 1900 |data = 1907 |miejsce = Wiedeń |wydawca = C.K. Centralna Komisja Statystyczna |s = 387 |url = https://polona.pl/item-view/67b685fa-0f1c-45c6-bf6a-b7f2bc617475?page=387}}</ref>. Obszar ten odpowiada terytorialnie współczesnej części wsi o nazwie [[Miasto (Żołynia)|Miasto]] ([[SIMC]] 0667796 w [[TERYT]]){{r|teryt}} w rejonie żołyńskiego rynku<ref>[https://geoportal360.pl/map/#l:50.16033,22.3078,18 Miasto] w [[Geoportal]]u</ref>.

Po przejściu pod administrację polską po I wojnie światowej, gmina Żołynia Miasteczko należała do [[Powiat łańcucki (II Rzeczpospolita)|powiatu łańcuckiego]] w [[Województwo lwowskie|województwie lwowskim]]. W 1921 roku liczyła 954 mieszkańców<ref>Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej : opracowany na podstawie wyników pierwszego powszechnego spisu ludności z dn. 30 września 1921 r. i innych źródeł urzędowych. T. 13. Województwo lwowskie</ref>

'''Żołynia Wieś'''

Po otrzymaniu przez Żołynię praw miejskich, zewętrzne obszary Żołyni utrzmały status wiejski, określano je początkowo [[Żołynia Dolna|Żołynią Dolną]] i Żołynią Górną<ref>[http://dir.icm.edu.pl/pl/Slownik_geograficzny/Tom_XIV/829 SgKP]</ref>.

W połowie XIX wieku na obszarze tym powstała polityczna gmina jednostkowa ''Żołynia Wieś'', licząca w 1900 roku 4526 mieszkańców<ref name="podz"/>. Obejmowała trzy miejscowości: Bikówka (147 mieszkańców, 29 ha), [[Kopanie Żołyńskie|Kopanie]] (354 mieszkańców, 68 ha) i Żołynia Wieś (4025 mieszkańców, 748 ha)<ref>{{Cytuj |tytuł = Skorowidz gminny Galicji : opracowany na podstawie wyników spisu ludności z dnia 31 grudnia 1900 |data = 1907 |miejsce = Wiedeń |wydawca = C.K. Centralna Komisja Statystyczna |s = 388 |url = https://polona.pl/item-view/67b685fa-0f1c-45c6-bf6a-b7f2bc617475?page=388}}</ref>. Obszar dworski Żołynia Wieś obejmował 423 ha i zamieszkiwało go 17 osób<ref>{{Cytuj |tytuł = Skorowidz gminny Galicji : opracowany na podstawie wyników spisu ludności z dnia 31 grudnia 1900 |data = 1907 |miejsce = Wiedeń |wydawca = C.K. Centralna Komisja Statystyczna |s = 389 |url = https://polona.pl/item-view/67b685fa-0f1c-45c6-bf6a-b7f2bc617475?page=389}}</ref>

Po przejściu pod administrację polską po I wojnie światowej, zniesiono obszar dworski Żołynia Wieś, łącząc go z gminą wiejską Żołynia Wieś<ref>{{Dziennik Ustaw|1919|67|404}}</ref>. Gmina Żołynia Wieś należała do [[Powiat łańcucki (II Rzeczpospolita)|powiatu łańcuckiego]] w [[Województwo lwowskie|województwie lwowskim]]. W 1921 roku liczyła 3973 mieszkańców<ref>Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej : opracowany na podstawie wyników pierwszego powszechnego spisu ludności z dn. 30 września 1921 r. i innych źródeł urzędowych. T. 13. Województwo lwowskie</ref>.

=== Połączenie gmin w 1928 i dalsze losy ===

1 kwietnia 1928 gminy Żołynia Miasto (Miasteczko) i Żołynia Wieś połączono w jedną (jednostkową) gminę wiejską o nazwie ''Żołynia''<ref>{{Dziennik Ustaw|1928|28|262}}</ref>.


1 sierpnia 1934 w związku z reformą administracyjną 1934 zniesiono gminy jednostkowe zastępując je (dużymi) gminami zbiorowym. Gminą jednostkowa Żołynia weszła w skład nowo utworzonej zbiorowej [[Żołynia (gmina)|gminy Żołynia]] (obejmującej także [[Brzóza Stadnicka|Brzózę Stadnicką]], [[Rakszawa|Rakszawę]] i [[Smolarzyny]]), której została siedzibą<ref>{{Dziennik Ustaw|1934|68|597}}</ref>. Równocześnie, według założeń reformy, Żołynia utraciła status [[Miasteczko (urbanizacja)|miasteczka]]<ref name="dymitrow"/>. 17 września 1934 Żołynia otrzymała status [[Gromada (podział administracyjny)|gromady]] (sołectwa) – obejmująceej miejscowości Żołynia, Bikówka, Kopanie, Podlesie – w granicach gminy zbiorowej Żołynia<ref>[https://jbc.bj.uj.edu.pl/dlibra/publication/118216/edition/110806/content Lwowski Dziennik Wojewódzki. 1934, nr 19, poz. 104]</ref>
16 sierpnia 1943 roku oddział Gwardii Ludowej „Iskra” pod dowództwem Jana Paducha ps. „Janek” opanował miejscowość. Zniszczono urząd gminny i pocztowy, mleczarnię i rozpędzono komisję przygotowującą listy mieszkańców do deportacji<ref>Józef Bolesław Gargas „Oddziały Gwardii Ludowej i Armii Ludowej 1942–1945” Wydawnictwo MON 1971, s. 357.</ref>.


W nocy 24 na 25 kwietnia 1943 r. doszło do największej akcji bojowej Armii Krajowej obwodu łańcuckiego, tj. [[Obwód Łańcut Armii Krajowej#Akcja „Żołynia”|odbicia więźniów z aresztu w Żołyni]]. 4 czerwca 1943 roku Niemcy przeprowadzili pacyfikację, podczas której zamordowano 14 osób. 16 sierpnia 1943 roku oddział Gwardii Ludowej „Iskra” pod dowództwem Jana Paducha ps. „Janek” opanował miejscowość. Zniszczono urząd gminny i pocztowy, mleczarnię i rozpędzono komisję przygotowującą listy mieszkańców do deportacji<ref>Józef Bolesław Gargas „Oddziały Gwardii Ludowej i Armii Ludowej 1942–1945” Wydawnictwo MON 1971, s. 357.</ref>. Od października 1944 w Żołyni stacjonowała część kompanii AK o kryptonimie OP-26 [[Zgrupowanie Warta|Zgrupowania Warta]]. Broniła ona ludność polską przez atakami nacjonalistów ukraińskich z [[Ukraińska Powstańcza Armia|UPA]]. Jej dowódca, por. [[Józef Biss]] został aresztowany 29 maja 1945 r. przez [[NKWD]]<ref>{{Cytuj |tytuł = Wyciślak J.L., Józef Biss – Historia polskiego żołnierza |data dostępu = 2023-06-08 |opublikowany = www.2wojna.pl |url = http://www.2wojna.pl/tekst-021.html}}</ref>. Powojnie wieś została odznaczona Krzyżem Grunwaldu w dowód uznania za postawę w czasie okupacji<ref>Rada Ochrony Pomników Walki i Męczeństwa „Przewodnik po upamiętnionych miejscach walk i męczeństwa lata wojny 1939–1945”, Sport i Turystyka 1988, s. 631. {{ISBN|83-217-2709-3}}.</ref>.
4 czerwca 1943 roku Niemcy przeprowadzili pacyfikację, podczas której zamordowano 14 osób.


Po II wojnie światowej Żołynia stanowiła jedną z czterech gromad (sołectw) gminy Żołynia w powiecie łańcuckim w nowo utworzonym [[Województwo rzeszowskie (1945–1975)|województwie rzeszowskim]]<ref>Wykaz Gromad Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej według stanu z dnia 1.VII 1952 r., PRL, GUS, Warszawa</ref>. Jesienią 1954, w związku z reformą administracyjną kraju znoszącą gminy, Żołynia ze Smolarzynami i przysiółkiem Zakącie (z dotychczasowej gromady Gwizdów ze zniesionej [[Giedlarowa (gmina)|gminy Giedlarowa]]) utworzyły [[Żołynia (gromada)|gromadę Żołynia]]<ref name="main">Uchwała Nr 27/54 Wojewódzkiej Rady Narodowej w Rzeszowie z dnia 5 października 1954 r. w sprawie podziału na nowe gromady powiatu łańcuckiego; w ramach Zarządzenia Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej w Rzeszowie z dnia 18 listopada 1954 r. w sprawie ogłoszenia uchwał Wojewódzkiej Rady Narodowej w Rzeszowie z dnia 5 października 1954 r., dotyczących reformy podziału administracyjnego wsi (Dziennik Urzędowy Wojewódzkiej Rady Narodowej w Rzeszowie z dnia 30 listopada 1954 r., Nr. 11, Poz. 41)</ref>. Gromada ta przetrwała do końca 1972 roku<ref name="paprlsevenone">{{cytuj książkę|tytuł=Wykaz miast, osiedli i gromad: stan z dn. 1 I 1971 r., Cz. 1|wydawca=[[Główny Urząd Statystyczny]] – Biuro Spisów|miejsce=Warszawa|rok=1971}}</ref>. 1 stycznia 1973 Żołynia została siedzibą reaktywowanej [[gmina Żołynia|gminę Żołynia]] w powiecie łańcuckim<ref>Uchwała Nr XVIII/56/72 Wojewódzkiej Rady Narodowej w Rzeszowie z dnia 4 grudnia 1972 r. w sprawie utworzenia gmin w województwie rzeszowskim (Dziennik Urzędowy Wojewódzkiej Rady Narodowej w Rzeszowie z dnia 5 grudnia 1972 r., Nr 16, Poz. 196)</ref>.
Od października 1944 w Żołyni stacjonowała część kompanii AK o kryptonimie OP-26 [[Zgrupowanie Warta|Zgrupowania Warta]]. Broniła ona ludność polską przez atakami nacjonalistów ukraińskich z [[Ukraińska Powstańcza Armia|UPA]]. Jei dowódca, por. [[Józef Biss]] został aresztowany 29 maja 1945 r. przez [[NKWD]]<ref>{{Cytuj |tytuł = Wyciślak J.L., Józef Biss – Historia polskiego żołnierza |data dostępu = 2023-06-08 |opublikowany = www.2wojna.pl |url = http://www.2wojna.pl/tekst-021.html}}</ref>.


[[Podział administracyjny Polski (1975–1998)|W latach 1975–1998]] miejscowość administracyjnie należała do [[Województwo rzeszowskie (1975–1998)|województwa rzeszowskiego]].
Po wojnie wieś została odznaczona Krzyżem Grunwaldu w dowód uznania za postawę w czasie okupacji<ref>Rada Ochrony Pomników Walki i Męczeństwa „Przewodnik po upamiętnionych miejscach walk i męczeństwa lata wojny 1939–1945”, Sport i Turystyka 1988, s. 631. {{ISBN|83-217-2709-3}}.</ref>.


== Znane osoby z Żołyni ==
== Znane osoby z Żołyni ==

Wersja z 19:38, 9 gru 2023

Artykuł

50°09′40″N 22°18′32″E

- błąd

39 m

WD

50°10'0.1"N, 22°19'0.1"E, 50°12'N, 22°18'E

- błąd

14 m

Odległość

877 m

Żołynia
wieś
{{{alt zdjęcia}}}
Centrum Żołyni z dworcem autobusowym
Państwo

 Polska

Województwo

 podkarpackie

Powiat

łańcucki

Gmina

Żołynia

Liczba ludności (2021)

5230[1]

Strefa numeracyjna

17

Kod pocztowy

37-110[2]

Tablice rejestracyjne

RLA

SIMC

0667750[3]

Położenie na mapie gminy Żołynia
Mapa konturowa gminy Żołynia, w centrum znajduje się punkt z opisem „Żołynia”
Położenie na mapie Polski
Mapa konturowa Polski, na dole po prawej znajduje się punkt z opisem „Żołynia”
Położenie na mapie województwa podkarpackiego
Mapa konturowa województwa podkarpackiego, blisko centrum u góry znajduje się punkt z opisem „Żołynia”
Położenie na mapie powiatu łańcuckiego
Mapa konturowa powiatu łańcuckiego, u góry nieco na prawo znajduje się punkt z opisem „Żołynia”
Ziemia50°09′40″N 22°18′32″E/50,161111 22,308889
Multimedia w Wikimedia Commons
Strona internetowa

Żołynia (niem. Schelling)[4] – wieś w Polsce położona w województwie podkarpackim, w powiecie łańcuckim, w gminie Żołynia; siedziba gminy Żołynia[5][3]. Przy drodze wojewódzkiej 877 Łańcut–Leżajsk.

Przyroda

W Żołyni, przy drodze do Białobrzegów, rośnie najgrubsza w Polsce sosna zwyczajna o pojedynczym pniu. To monumentalne drzewo ma pień o obwodzie 442 cm (w 2016)[6], wysokość – 14,5 m (w 2013)[7]. Z drzewem wiąże się legenda, jakoby pod sosną wypoczywał Król Jan III Sobieski (sosna jest prawdopodobnie znacznie młodsza, szacuje się jej wiek na 250 lat)[potrzebny przypis].

Części wsi

Integralne części wsi Żołynia[5][3]
SIMC Nazwa Rodzaj
0667767 Bikówka część wsi
0667840 Gajówka przysiółek
0667773 Jagielnie część wsi
0667780 Kmiecie część wsi
0667879 Kopanie Żołyńskie przysiółek
0667796 Miasto część wsi
0667804 Raki część wsi
0667885 Zagóra przysiółek
0667810 Zakącie część wsi
0667827 Żołynia Dolna część wsi
0667833 Żołynia Górna część wsi
Monument Adama Mickiewicza

Historia

Początki

Wieś, położona w powiecie przemyskim, została lokowana po 1393 roku. Od czasu jej lokowania właścicielami byli Pileccy herbu Leliwa[8]. Około 1550 roku w Żołyni istniał zbór luterański który około 1578 roku lub 1586 roku kiedy to Żołynię przejęli Stadniccy przeszedł w ręce kalwińskie. W 1621 roku w dzień Piotra i Pawła w zbór trafił piorun na fundamentach zboru wybudowano kościół i od 1622 roku Żołynia jest Katolicka[9]. Była własnością Stanisława Herakliusza Lubomirskiego, została spustoszona w czasie najazdu tatarskiego w 1672 roku[10].

W XIX wieku obszar Galicji podzielono na gminy katastralne[11]. Powstała wtedy gmina katastralna Żołynia o obszarze 3468 ha[12], na obszarze której utworzono dwie odrębne gminy polityczne (jednostkowe): Żołynia Miasteczko i Żołynia Wieś oraz obszar dworski Żołynia Wieś[12].

Podział na części miejską i wiejską

Żołynia Miasteczko

Historyczny herb Żołyni

Około 1720 roku w centralnej części Żołyni lokowano miasto[13], które pod zaborem austriackim przekształcono w miasteczko (1784)[14].

W połowie XIX wieku powstała polityczna gmina jednostkowa Żołynia Miasteczko, licząca w 1900 roku 1711 mieszkańców, w tym 138 wojskowych (1573 mieszkańców bez wojska[15]. Obszar ten odpowiada terytorialnie współczesnej części wsi o nazwie Miasto (SIMC 0667796 w TERYT)[3] w rejonie żołyńskiego rynku[16].

Po przejściu pod administrację polską po I wojnie światowej, gmina Żołynia Miasteczko należała do powiatu łańcuckiego w województwie lwowskim. W 1921 roku liczyła 954 mieszkańców[17]

Żołynia Wieś

Po otrzymaniu przez Żołynię praw miejskich, zewętrzne obszary Żołyni utrzmały status wiejski, określano je początkowo Żołynią Dolną i Żołynią Górną[18].

W połowie XIX wieku na obszarze tym powstała polityczna gmina jednostkowa Żołynia Wieś, licząca w 1900 roku 4526 mieszkańców[15]. Obejmowała trzy miejscowości: Bikówka (147 mieszkańców, 29 ha), Kopanie (354 mieszkańców, 68 ha) i Żołynia Wieś (4025 mieszkańców, 748 ha)[19]. Obszar dworski Żołynia Wieś obejmował 423 ha i zamieszkiwało go 17 osób[20]

Po przejściu pod administrację polską po I wojnie światowej, zniesiono obszar dworski Żołynia Wieś, łącząc go z gminą wiejską Żołynia Wieś[21]. Gmina Żołynia Wieś należała do powiatu łańcuckiego w województwie lwowskim. W 1921 roku liczyła 3973 mieszkańców[22].

Połączenie gmin w 1928 i dalsze losy

1 kwietnia 1928 gminy Żołynia Miasto (Miasteczko) i Żołynia Wieś połączono w jedną (jednostkową) gminę wiejską o nazwie Żołynia[23].

1 sierpnia 1934 w związku z reformą administracyjną 1934 zniesiono gminy jednostkowe zastępując je (dużymi) gminami zbiorowym. Gminą jednostkowa Żołynia weszła w skład nowo utworzonej zbiorowej gminy Żołynia (obejmującej także Brzózę Stadnicką, Rakszawę i Smolarzyny), której została siedzibą[24]. Równocześnie, według założeń reformy, Żołynia utraciła status miasteczka[14]. 17 września 1934 Żołynia otrzymała status gromady (sołectwa) – obejmująceej miejscowości Żołynia, Bikówka, Kopanie, Podlesie – w granicach gminy zbiorowej Żołynia[25]

W nocy 24 na 25 kwietnia 1943 r. doszło do największej akcji bojowej Armii Krajowej obwodu łańcuckiego, tj. odbicia więźniów z aresztu w Żołyni. 4 czerwca 1943 roku Niemcy przeprowadzili pacyfikację, podczas której zamordowano 14 osób. 16 sierpnia 1943 roku oddział Gwardii Ludowej „Iskra” pod dowództwem Jana Paducha ps. „Janek” opanował miejscowość. Zniszczono urząd gminny i pocztowy, mleczarnię i rozpędzono komisję przygotowującą listy mieszkańców do deportacji[26]. Od października 1944 w Żołyni stacjonowała część kompanii AK o kryptonimie OP-26 Zgrupowania Warta. Broniła ona ludność polską przez atakami nacjonalistów ukraińskich z UPA. Jej dowódca, por. Józef Biss został aresztowany 29 maja 1945 r. przez NKWD[27]. Powojnie wieś została odznaczona Krzyżem Grunwaldu w dowód uznania za postawę w czasie okupacji[28].

Po II wojnie światowej Żołynia stanowiła jedną z czterech gromad (sołectw) gminy Żołynia w powiecie łańcuckim w nowo utworzonym województwie rzeszowskim[29]. Jesienią 1954, w związku z reformą administracyjną kraju znoszącą gminy, Żołynia ze Smolarzynami i przysiółkiem Zakącie (z dotychczasowej gromady Gwizdów ze zniesionej gminy Giedlarowa) utworzyły gromadę Żołynia[30]. Gromada ta przetrwała do końca 1972 roku[31]. 1 stycznia 1973 Żołynia została siedzibą reaktywowanej gminę Żołynia w powiecie łańcuckim[32].

W latach 1975–1998 miejscowość administracyjnie należała do województwa rzeszowskiego.

Znane osoby z Żołyni

Zobacz też

Przypisy

  1. ↑ Wieś Żołynia w liczbach [online], Polska w liczbach [dostęp 2023-03-01], liczba ludności w oparciu o dane GUS.
  2. ↑ Oficjalny Spis Pocztowych Numerów Adresowych, Poczta Polska S.A., październik 2013, s. 1623 [zarchiwizowane z adresu 2014-02-22].
  3. ↑ a b c d TERYT (Krajowy Rejestr Urzędowego Podziału Terytorialnego Kraju). Główny Urząd Statystyczny. [dostęp 2015-11-18].
  4. ↑ Żołynia. Wirtualny Sztetl.
  5. ↑ a b Rozporządzenie Ministra Administracji i Cyfryzacji z dnia 13 grudnia 2012 r. w sprawie wykazu urzędowych nazw miejscowości i ich części. „Dziennik Ustaw”. Nr 29, poz. 200, s. 1867, 2013-02-15. Ministerstwo Administracji i Cyfryzacji. [dostęp 2014-03-09]. 
  6. ↑ Rejestr Polskich Drzew Pomnikowych (RPDP): Sosna Jana Sobieskiego. [dostęp 2016-04-16]. (pol.).
  7. ↑ Krzysztof Borkowski, Robert Tomusiak, Paweł Zarzyński. Drzewa Polski. 2016. s. 92.
  8. ↑ Włodzimierz Bonusiak, Dzieje Żołyni, 1998.
  9. ↑ Zbigniew Trześniowski, Diabły łańcuccy i diablęta… Stanisław Stadnicki, jego synowie i inni w legendzie i prawdzie.
  10. ↑ Andrzej Gliwa, Wykaz zniszczeń we wsiach i miastach ziemi przemyskiej po najeździe tatarskim z 1672 roku (cz. I), w: Prace Historyczno-Archiwalne, Tom 13 (2003), Rzeszów 2003, s. 183.
  11. ↑ Ostafin, K., Troll, M., Ślusarek, K., Smaliychuk, A., Miklar, A., Gwosdz, K., ... & Kaim, D. (2023). Unlocking archival censuses for spatial analysis: An historical dataset of the administrative units of Galicia 1857–1910. Historical Methods: A Journal of Quantitative and Interdisciplinary History, 1-16.
  12. ↑ a b Skorowidz gminny Galicyi : opracowany na podstawie wyników spisu ludności z dn. 31.12.1900
  13. ↑ Robert Krzysztofik, Lokacje miejskie na obszarze Polski. Dokumentacja geograficzno-historyczna, Katowice 2007, s. 88–89.
  14. ↑ a b Dymitrow, M. (2015). The concept of urbanity in light of the municipal reform in interwar Poland / Pojęcie miejskości w świetle reformy gminnej w Polsce międzywojennej, [In Krzysztofik, R., & Dymitrow, M. (Eds.), Degraded and restituted towns in Poland: Origins, development, problems / Miasta zdegradowane i restytuowane w Polsce. Geneza, rozwój, problemy. Gothenburg: University of Gothenburg, pp. 61–63 / 65–115.]
  15. ↑ a b Skorowidz gminny Galicji : opracowany na podstawie wyników spisu ludności z dnia 31 grudnia 1900, Wiedeń: C.K. Centralna Komisja Statystyczna, 1907, s. 387.
  16. ↑ Miasto w Geoportalu
  17. ↑ Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej : opracowany na podstawie wyników pierwszego powszechnego spisu ludności z dn. 30 września 1921 r. i innych źródeł urzędowych. T. 13. Województwo lwowskie
  18. ↑ SgKP
  19. ↑ Skorowidz gminny Galicji : opracowany na podstawie wyników spisu ludności z dnia 31 grudnia 1900, Wiedeń: C.K. Centralna Komisja Statystyczna, 1907, s. 388.
  20. ↑ Skorowidz gminny Galicji : opracowany na podstawie wyników spisu ludności z dnia 31 grudnia 1900, Wiedeń: C.K. Centralna Komisja Statystyczna, 1907, s. 389.
  21. ↑ Dz.U. z 1919 r. nr 67, poz. 404
  22. ↑ Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej : opracowany na podstawie wyników pierwszego powszechnego spisu ludności z dn. 30 września 1921 r. i innych źródeł urzędowych. T. 13. Województwo lwowskie
  23. ↑ Dz.U. z 1928 r. nr 28, poz. 262
  24. ↑ Dz.U. z 1934 r. nr 68, poz. 597
  25. ↑ Lwowski Dziennik Wojewódzki. 1934, nr 19, poz. 104
  26. ↑ Józef Bolesław Gargas „Oddziały Gwardii Ludowej i Armii Ludowej 1942–1945” Wydawnictwo MON 1971, s. 357.
  27. ↑ Wyciślak J.L., Józef Biss – Historia polskiego żołnierza [online], www.2wojna.pl [dostęp 2023-06-08].
  28. ↑ Rada Ochrony Pomników Walki i Męczeństwa „Przewodnik po upamiętnionych miejscach walk i męczeństwa lata wojny 1939–1945”, Sport i Turystyka 1988, s. 631. ISBN 83-217-2709-3.
  29. ↑ Wykaz Gromad Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej według stanu z dnia 1.VII 1952 r., PRL, GUS, Warszawa
  30. ↑ Uchwała Nr 27/54 Wojewódzkiej Rady Narodowej w Rzeszowie z dnia 5 października 1954 r. w sprawie podziału na nowe gromady powiatu łańcuckiego; w ramach Zarządzenia Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej w Rzeszowie z dnia 18 listopada 1954 r. w sprawie ogłoszenia uchwał Wojewódzkiej Rady Narodowej w Rzeszowie z dnia 5 października 1954 r., dotyczących reformy podziału administracyjnego wsi (Dziennik Urzędowy Wojewódzkiej Rady Narodowej w Rzeszowie z dnia 30 listopada 1954 r., Nr. 11, Poz. 41)
  31. ↑ Wykaz miast, osiedli i gromad: stan z dn. 1 I 1971 r., Cz. 1. Warszawa: Główny Urząd Statystyczny – Biuro Spisów, 1971.
  32. ↑ Uchwała Nr XVIII/56/72 Wojewódzkiej Rady Narodowej w Rzeszowie z dnia 4 grudnia 1972 r. w sprawie utworzenia gmin w województwie rzeszowskim (Dziennik Urzędowy Wojewódzkiej Rady Narodowej w Rzeszowie z dnia 5 grudnia 1972 r., Nr 16, Poz. 196)
  33. ↑ Henryk Kopia: Spis nauczycieli szkół średnich w Galicyi oraz polskiego gimnazyum w Cieszynie. Lwów: Towarzystwo Nauczycieli Szkół Wyższych, 1909, s. 3.
  34. ↑ Sprawozdanie Dyrekcji Państwowego Gimnazjum im. Króla Jana Sobieskiego w Złoczowie za rok szkolny 1920/21. Złoczów, 1921, s. 10.
  35. ↑ Strona diecezji sandomierskiej. [dostęp 2016-03-04]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-03-04)].
  36. ↑ 65-lecie pracy twórczej Józefa Bosaka.

Linki zewnętrzne

Gmina Żołynia
Wsie
Osada
Części wsi
  • Bikówka
  • Dół
  • Góra
  • Jagielnie
  • Kmiecie
  • Krzaki
  • Miasto
  • Poddąbrówki
  • Podgóry
  • Podkudłacz
  • Raki
  • Skotnik
  • Zakącie
  • Żołynia Dolna
  • Żołynia Górna
Przysiółki wsi

Herb gminy Żołynia

Powiat łańcucki (1920–39 i 1945–75) (► II RP)
Przynależność wojewódzka
Miasta / Prawa miejskie (1920–34 →)
Miasteczka (1920–34)
Gminy miejskie (1920–39[A] i 1945–75)
Gminy wiejskie zbiorowe
(1934–39[A], 1945–54 i 1973–75)
Gromady
(1954–72)
  1. ↑ a b c podczas okupacji 1939–45 powiat włączono do Landkreis Jaroslau (dystrykt krakowski, GG), oprócz gminy Kuryłówka, włączonej do Landkreis Bilgoraj (dystrykt lubelski, GG)
Miasta i miasteczka zdegradowane reformą gminną z 1933–1934

Legenda: (1) w nawiasach podano okres praw miejskich / praw miasteczka / praw osiedla; (2) wytłuszczono miasta/osiedla trwale restytuowane; (3) tekstem prostym opisano miasta nierestytuowane, miasta restytuowane przejściowo (ponownie zdegradowane) oraz miasta niesamodzielne, włączone do innych miast; (4) OTP – osiedle typu miejskiego; (5) zastosowane nazewnictwo oddaje formy obecne, mogące się różnić od nazw/pisowni historycznych.

Gminy miejskie
Gminy wiejskie
z prawami miejskimi
Gminy wiejskie
z prawami miasteczka

Źródła: Dz.U. z 1933 r. nr 35, poz. 294, Dz.U. z 1934 r. nr 48, poz. 422, Dz.U. z 1934 r. nr 48, poz. 420, Dymitrow M., 2015, Pojęcie miejskości w świetle reformy gminnej w Polsce międzywojennej, [in] Krzysztofik R., Dymitrow M. (Eds), Degraded and restituted towns in Poland: Origins, development, problems / Miasta zdegradowane i restytuowane w Polsce. Geneza, rozwój, problemy, University of Gothenburg, Gothenburg, s. 61–63 / 65–115.

Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Żołynia&oldid=72043930”