Iloczyn wektorowy – działanie dwuargumentowe przyporządkowujące parze wektorów 3-wymiarowej przestrzeni euklidesowej pewien wektor tej przestrzeni.
Niech
i
będą wektorami 3-wymiarowej przestrzeni euklidesowej z ustaloną bazą uporządkowaną
Iloczyn wektorowy
wektorów
i
określa się następująco:
- jeżeli wektory
i
są liniowo zależne, to 
- jeżeli wektory
i
są liniowo niezależne, to
gdzie
jest prostopadły zarówno do
i
tzn.
jest wektorem normalnym do płaszczyzny wyznaczonej przez
i 
- długość wektora
jest równa polu powierzchni równoległoboku wyznaczonego przez wektory
i 
- układ wektorów
jest zorientowany zgodnie z bazą 
Wynik działania w sposób istotny zależy od doboru bazy przestrzeni. W przypadku, gdy baza trójwymiarowej przestrzeni kartezjańskiej nie jest sprecyzowana, przyjmuje się za
bazę kanoniczną złożoną z wektorów

W 1843 roku William Rowan Hamilton opisał kwaterniony, za pomocą których współcześnie niekiedy opisuje się iloczyn wektorowy. Niezależnie, w tym samym okresie, tj. w roku 1844, Hermann Günther Grassmann zdefiniował tzw. „iloczyn geometryczny” bez odwoływania się jawnie do operacji „mnożenia” wektorów[1].
Grassman, zainspirowany pracami Hamiltona, opublikował drugą wersję swojego traktatu, która okazała się znacznie przystępniejsza; również Hamilton wyraził się pochlebnie po zapoznaniu się z nią. W dalszej kolejności James Clerk Maxwell użył teorii kwaternionów w fizyce, zaś William Kingdon Clifford pod wpływem prac Grassmanna i Hamiltona, z wyraźnym wskazaniem na pierwszego z nich, sformalizował dziedzinę nazywaną dziś analizą wektorową. Opierając się na powstałej teorii, w tym na pracach Clifforda i Maxwella, Josiah Willard Gibbs wydał w 1881 roku Elements of Vector Analysis Arranged for the Use of Students of Physics[2]. Choć fizycy szybko przyjęli formalizm Gibbsa, to do matematyki znalazł on drogę znacznie później i dopiero po kilku modyfikacjach; o początkowej niechęci matematyków mogą świadczyć słowa Petera Guthriego Taita z jego przedmowy do trzeciego wydania swojego traktatu o kwaternionach, w której nazywa on nowy formalizm Gibbsa „pewnego rodzaju hermafrodytycznym potworem zestawionym z notacji Hamiltona i Grassmanna”[3].
Osobne artykuły: baza i orientacja.
W dowolnej przestrzeni kartezjańskiej można wyróżnić dwa rodzaje baz uporządkowanych: zgodnych z bazą standardową i z nią niezgodnych. Baza uporządkowana przestrzeni kartezjańskiej jest zorientowana dodatnio, jeżeli ma tę samą orientację co baza kanoniczna, tzn. wyznacznik macierzy przejścia od tej bazy do bazy kanonicznej jest dodatni. O bazach, które nie są zorientowane dodatnio, mówi się, że są zorientowane ujemnie.
W ten sposób w przestrzeni jednowymiarowej można wybrać jeden wektor, który będzie tworzył bazę zorientowaną dodatnio lub ujemnie; w przestrzeni dwuwymiarowej dowolny niezerowy wektor można uzupełnić do bazy dodatnio lub ujemnie zorientowanej, podobnie ma się rzecz dla pary (liniowo niezależnych) wektorów uzupełnianej o wektor w przestrzeni trójwymiarowej – można to uczynić na dwa sposoby, uzyskując układ wektorów zgodny z bazą standardową lub do niej przeciwny.
Iloczyn wektorowy, tak jak iloczyn skalarny, zależy od metryki przestrzeni euklidesowej, ale w przeciwieństwie do niego zależy również od wyboru orientacji lub „skrętności” tej przestrzeni. Wybór bazy standardowej w powyższej definicji oznacza ustalenie dodatniej (prawoskrętnej) orientacji przestrzeni, która do wyznaczania zwrotu iloczynu wektorowego wymaga użycia reguły prawej dłoni (reguły śruby prawoskrętnej); w przestrzeni o orientacji ujemnej (lewoskrętnej) należy korzystać z reguły lewej dłoni (reguły śruby lewoskrętnej).
Ustalenie orientacji może sprawiać problemy przy zmianie układu (np. odbicie prawoskrętnego układu współrzędnych w lewoskrętny), gdyż zwrot
powinien być zachowany – trudność tę można rozwiązać, przyjmując, że w ogólnym przypadku iloczyn wektorowy nie jest (prawdziwym) wektorem, lecz pseudowektorem (zob. uogólnienia).
Własności iloczynu wektorowego[edytuj | edytuj kod]




- Iloczyn wektorowy nie ma własności skracania: tzn. z równości
na ogół nie wynika 
Istotnie, wystarczy wskazać jakieś wektory
dla których zachodzi 
Niech więc
będą liniowo niezależnymi wektorami i niech 
Wówczas oczywiście
oraz


- Stąd

Wektory jednostkowe
danego ortogonalnego układu współrzędnych spełniają poniższe równości:

Wspomniane trzy równości wystarczają wraz z antysymetrycznością i dwuliniowością do wyznaczenia iloczynu wektorowego dowolnych dwóch wektorów; w szczególności zachodzą także równości:

oraz

Korzystając z powyższych reguł, można obliczyć współrzędne iloczynu wektorowego dwóch wektorów bez potrzeby wyznaczania kątów; niech

oraz

Iloczyn wektorowy powyższych wektorów, można obliczyć korzystając z rozdzielności względem dodawania tego działania:

a ponieważ mnożenie przez skalar jest przemienne z mnożeniem wektorów, to

czyli zgodnie z powyższymi regułami

a więc ostatecznie po wyłączeniu wspólnych wyrazów jest

Zgodnie z interpretacją geometryczną definicję iloczynu wektorowego można przedstawić również jako wyznacznik macierzy formalnej:

Wyznacznik ten można obliczyć za pomocą reguły Sarrusa,

lub rozwinięcia Laplace’a

co w obu przypadkach daje składowe wektora wynikowego.
Niech symbol
oznacza macierz antysymetryczną

Wówczas iloczyn wektorowy można przedstawić jako mnożenie macierzy przez wektor (działanie endomorfizmu na wektorze),
![\mathbf a \times \mathbf b = [\mathbf a]_\times \mathbf b = [\mathbf b]^\mathrm T_\times \mathbf a,](https://wikimedia.org/api/rest_v1/media/math/render/svg/3ae42022af9fcf9c918c288d6b1eff3ae3fe1758)
gdzie
oznacza macierz transponowaną do
Ponadto jeśli wektor
sam jest iloczynem wektorowym,

to
![[\mathbf a]_\times = (\mathbf c \mathbf d^\mathrm T)^\mathrm T - \mathbf c \mathbf d^\mathrm T.](https://wikimedia.org/api/rest_v1/media/math/render/svg/a99daf1931229aeae8c15e806a136e10a2a11432)
Z ogólnych własności iloczynu wektorowego wynika natychmiast, że
oraz ![\mathbf a^\mathrm T [\mathbf a]_\times = \mathbf 0,](https://wikimedia.org/api/rest_v1/media/math/render/svg/967032b81a99695ec4655b35c692d791ea7cbc20)
zaś z antysymetryczności
jest
![\mathbf b^\mathrm T [\mathbf a]_\times \mathbf b = 0.](https://wikimedia.org/api/rest_v1/media/math/render/svg/58255a26beaa0bb2f69228fa07fb726c35cba160)
Iloczyn wektorowy

można przedstawić zwięźle za pomocą symbolu Leviego-Civity,
jako

gdzie, jak wyżej, indeksy
odpowiadają ortogonalnym składowym wektorów. Ta charakteryzacja często przedstawiana jest w jeszcze bardziej zwarty sposób w konwencji sumacyjnej Einsteina jako

Reprezentacja ta jest jeszcze jedną postacią antysymetrycznej reprezentacji iloczynu wektorowego:
![\varepsilon_{ijk} a_j = [\mathbf a]_\times.](https://wikimedia.org/api/rest_v1/media/math/render/svg/5d70ee9367d877373172cb79390f70332d6b36b1)
Ponieważ iloczyn wektorowy nie jest łączny, to w ogólności

Podwójnym iloczynem wektorowym wektorów
nazywa się wyrażenie:

Z własności iloczynu wektorowego zachodzą równości:

Ponadto prawdziwy jest wzór Lagrange’a, który łączy podwójny iloczyn wektorowy z iloczynem skalarnym:
[a].
W celu zapamiętania prawej strony równania stosuje się zabiegi mnemotechniczne „bac minus cab”. Wzór Lagrange’a wykorzystuje się często w fizyce przy upraszczaniu wyrażeń wektorowych. W przypadku gradientów, istotnym w analizie wektorowej, wzór ten przyjmuje postać[b]

Jest to zarazem przypadek szczególny ogólniejszego operatora Laplace’a-de Rhama
Rys 1. Pole równoległoboku jako moduł iloczynu wektorowego.
Rys 2. Objętość równoległościanu wyznaczona za pomocą iloczynów skalarnego i wektorowego; linie przerywane pokazują rzuty

na

oraz

na

w pierwszym kroku znajdowania iloczynów skalarnych.
Osobny artykuł: iloczyn mieszany.
Długość iloczynu wektorowego wektorów
i
to z określenia pole powierzchni równoległoboku o bokach będących tymi wektorami (zob. rys. 1). Z pomocą iloczynu wektorowego definiuje się iloczyn mieszany trójki wektorów
wzorem

W szczególności, zachodzi wzór

Iloczyn mieszany trójki wektorów jest równy objętości równoległościanu o bokach będących danymi wektorami (zob rys. 2).
Związki z iloczynem skalarnym[edytuj | edytuj kod]
Iloczyny wektorowy i skalarny są ze sobą związane równością

Prawa strona tej równości to wyznacznik Grama wektorów
oraz
czyli kwadrat pola równoległoboku wyznaczanego przez te wektory (to spostrzeżenie znajduje zastosowanie w uogólnieniu przedstawionym w sekcji algebra wieloliniowa). Warunek ten opisuje długość iloczynu tych wektorów; wraz z wymaganiem ortogonalności iloczynu wektorowego do swoich czynników
i
umożliwia on podanie alternatywnej definicji iloczynu wektorowego: korzystając z własności iloczynu skalarnego, można wyrazić długość za pomocą kąta,

co z powyższą tożsamością daje

Zgodnie z regułą jedynki trygonometrycznej zachodzi równość[4]:

która była punktem wyjścia dla długości iloczynu wektorowego w interpretacji geometrycznej.
Tożsamość daną wzorem

gdzie
i
mogą być wektorami
-wymiarowymi nazywa się tożsamością Lagrange’a. W przypadku
umożliwia ona wyrażenie długości iloczynu wektorowego za pomocą jego składowych:

Ten sam wynik uzyskuje się bezpośrednio, korzystając ze składowych iloczynu wektorowego otrzymanych ze wzoru wyznacznikowego. Równanie Lagrange’a w
jest przypadkiem szczególnym multiplikatywności
normy algebry kwaternionów (zob. kwaterniony).
Jest to zarazem przypadek szczególny innego wzoru, również nazywanego niekiedy tożsamością Lagrange’a, będącego trójwymiarowym przypadkiem tożsamości Bineta-Cauchy’ego:

Jeśli
oraz
to wyrażenie to upraszcza się do powyższego.
Istnieje również własność łącząca iloczyn wektorowy z iloczynem mieszanym:

Grupa ortogonalna
to podgrupa grupy euklidesowej
czyli grupy izometrii przestrzeni
która zawiera wyłącznie izometrie zachowujące początek. Podgrupa
grupy
zawiera z kolei zaś tylko te izometrie zachowujące początek, które dodatkowo nie zmieniają orientacji przestrzeni – jest to grupa symetrii (trójwymiarowej) sfery i wszystkich obiektów o symetrii sferycznej względem środka tej sfery.
Iloczyn wektorowy jest jednym z prostszych nawiasów Liego, tzn. dwuargumentowych działań spełniających aksjomaty wieloliniowości, antysymetryczności i tożsamość Jacobiego; przestrzenie liniowe wyposażone w nawiasy Liego nazywa się algebrami Liego, które bada dział matematyki nazywany teorią Liego. Innym przykładem algebry Liego na
jest algebra Heisenberga, w której nawias Liego opisany jest za pomocą zależności
oraz
Przedstawione wyżej własności opisują iloczyn wektorowy jako nieparzyste (antysymetryczne) przekształcenie dwuliniowe, które jako działanie nie jest ani łączne, ani przemienne. Przestrzeń liniowa wyposażona w iloczyn wektorowy tworzy więc nieprzemienną, niełączną algebrę nad ciałem, która jest algebrą Liego
rzeczywistej grupy ortogonalnej w trzech wymiarach, SO(3), z iloczynem wektorowym pełniącym rolę nawiasu Liego – pominięcie struktury afinicznej
oznacza wybór podalgebry
w której zachowywany jest początek (brak przesunięć), z kolei ustalenie orientacji (brak odbić) oznacza dalsze zawężenie do podalgebry
związanych odpowiednio z podgrupami grupy izometrii
oraz
Ograniczenie to jest równoważne z wymaganiem, by endomorfizmy tej przestrzeni zachowywały iloczyn skalarny.
Dla danego elementu
algebry Liego
działanie dołączone elementu
na
definiuje się jako endomorfizm (liniowy)
dany wzorem
![\mathrm{ad}_\mathbf a(\mathbf b) = [\mathbf a, \mathbf b] = \mathbf a \times \mathbf b](https://wikimedia.org/api/rest_v1/media/math/render/svg/c6dddfcf3ea694592d7246a61eeec0b75c013e40)
dla dowolnego
z przestrzeni
Endomorfizmy przestrzeni
można utożsamiać z macierzami stopnia 3, przy czym zawężenie działania
do
odpowiada zawężeniu klasy macierzy do macierzy antysymetrycznych. Tłumaczy to istnienie wzajemnie jednoznacznego odwzorowania między mnożeniem wektorowym przez ustalony wektor
a zbiorem macierzy antysymetrycznych stopnia 3 opisanych w sekcji reprezentacja macierzowa.
Osobne artykuły: kwaterniony i oktoniony.
Iloczyn wektorowy można opisać za pomocą kwaternionów. Wektory jednostkowe
odpowiadają obrotom o 180° względem odpowiednich osi, tzn. obrotom reprezentowanym przez kwaterniony czyste (tzn. z zerową częścią skalarną) o normach jednostkowych.
W ten sposób zależności między
w iloczynie skalarnym zgadzają się z multiplikatywnymi zależnościami między kwaternionami
Ogólniej, niech wektorowi postaci
odpowiada kwaternion
wtedy iloczyn wektorowy odpowiada wzięciu części nierzeczywistej iloczynu kwaternionów; część rzeczywista to ujemny iloczyn skalarny dwóch wektorów. Utożsamiając kwaterniony czyste z
można myśleć o iloczynie wektorowym jak o połowie komutatora dwóch kwaternionów, co opisano również dalej.
Konstrukcję iloczynu przeprowadzoną z użyciem orientacji i struktury metrycznej (poprzez niejawne wykorzystanie funkcji trygonometrycznych bądź iloczynu skalarnego, zob. sekcja definicja) dla trzech wymiarów można powtórzyć dla
wymiarów tak, by biorąc iloczyn
wektorów, uzyskać wektor prostopadły do nich wszystkich. Jeśli jednak iloczyn ma być nietrywialnym iloczynem dwuargumentowym dającym w wyniku wektory, to można ją wykonać wyłącznie w trzech i siedmiu wymiarach. Wynika to z faktu, iż jedynymi unormowanymi algebrami z dzieleniem są te o wymiarach 1, 2, 4 oraz 8, o czym mówi twierdzenie Hurwitza. Iloczyn wektorów siedmiowymiarowych jest tym samym związany z oktonionami w podobny sposób do tego, jak iloczyn wektorów trójwymiarowych jest związany z kwaternionami.
- ↑ Dowód
- Pierwsza składowa
jest dana jako

- dodając i odejmując
otrzymuje się

- Podobnie kolejne składowe:
oraz 
- Z ich połączenia wynika teza.
- ↑ W istocie poniższy wzór odpowiada wzorowi
równoważnemu ze wzorem Lagrange’a.
- ↑ Hermann Günther Grassmann: Die lineale Ausdehnungslehre, eine neuer Zweig der Mathematik, dargestellt und durch Anwendungen auf die übrigen Zweige der Mathematik, wie auch auf die Statik, Mechanik, die Lehre vom Magnetismus und die Krystallonomie erläutert. Otto Wigand, 1844.
- ↑ Josiah Willard Gibbs: Elements of vector analysis: arranged for the use of students in physics. Morehouse & Taylor, 1884.
- ↑ Wstęp. W: Peter Guthrie Tait: An elementary treatise on quaternions. Wyd. 3. Londyn: Cambridge University Press, 1890, s. vi. Cytat: „Even Prof. Willard Gibbs must be ranked as one of the retarders of Quaternion progress, in virtue of his pamphlet on Vector Analysis; a sort of hermaphrodite monster, compounded of the notations of Hamilton and of Grassmann”. (ang.)
- ↑ Iloczyn wektorowy, [w:] Encyklopedia PWN [online] [dostęp 2021-07-30] .
- Bronsztejn I.N., Siemiendiawjew K.A., Matematyka. Poradnik encyklopedyczny, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1996.
Wektory i działania na nich |
|
---|
Układy wektorów i ich macierze |
|
---|
Wyznaczniki i miara układu wektorów |
|
---|
Przestrzenie liniowe |
|
---|
Odwzorowania liniowe i ich macierze |
|
---|
Diagonalizacja |
|
---|
Iloczyny skalarne |
|
---|
Pojęcia zaawansowane |
|
---|
Pozostałe pojęcia |
|
---|
Powiązane dyscypliny |
|
---|
Znani uczeni |
|
---|