Monarchia
 |
Ten artykuł od 2012-04 zawiera treści, przy których brakuje odnośników do źródeł. |
Monarchia (łac. monarchia, ze stgr. μοναρχία, monarchía 'jedynowładztwo', od μόναρχος 'jedyny władca', od μόνος monos 'jeden' i ἀρχός archós 'początek'[1]) – ustrój polityczny lub forma rządów, gdzie niewybieraną w sposób republikański głową państwa jest jedna osoba, nazywana monarchą. Obecnie monarcha sprawuje władzę zazwyczaj dożywotnio (z wyjątkiem Andory, Malezji oraz Zjednoczonych Emiratów Arabskich). Jego funkcja jest często dziedziczna (z wyjątkiem monarchii elekcyjnych) i zwykle jego stanowisko jest nieusuwalne. Obecnie w wielu państwach z takowym ustrojem politycznym, monarcha pełni jedynie funkcje reprezentacyjne. Kierowanie przez niego polityką jest znikome lub żadne.
Historia ustroju
W pierwszych wspólnotach plemiennych nie istniała hierarchia, która (wśród ludów europejskich) pojawiła się pod koniec demokracji wojennej, a na Bliskim Wschodzie przed powstaniem pierwszych cywilizacji.
W początkach starożytności monarcha zyskał praktycznie nieograniczoną władzę (w ustroju despotycznym), w niektórych krajach był uznawany za boga lub półboga (faraon, august), niekiedy miał pozostawać w łączności z bóstwami.
W średniowieczu powstały nowe, feudalne formy monarchii: patrymonialna oraz stanowa. Uzasadnieniem władzy monarchów było jej pochodzenie od Boga, stąd ich pozycja była teoretycznie niepodważalna. Byli suzerenami, jednak nie zawsze mogli wyegzekwować swą władzę i ich wpływ został ograniczony. Powstawały pierwsze parlamenty (tym samym monarchie parlamentarne).
Od XV wieku w Europie zachodniej ponownie wzrosło znaczenie monarchy, do władzy prawie nieograniczonej lub nieograniczonej, czyli absolutnej. Monarchia absolutna Ludwika XIV była wzorem dla innych monarchów Europy, szczególnie Prus, Rosji i Szwecji.
Rozwój przemysłu i handlu, wzrost pozycji burżuazji i klasy średniej, rewolucja francuska (1789-1799) doprowadziły do upadku absolutyzmu. Narodził się pogląd, że suwerenem jest społeczeństwo, które ma prawo powoływać i odwoływać sprawujących władzę.
Ta sytuacja, wsparta przez powstanie Stanów Zjednoczonych (4 lipca 1776), wymusiła ograniczenia praw monarchy. Doprowadziło to do powstania pierwszych monarchii konstytucyjnych (Francja, Rzeczpospolita Obojga Narodów), gdzie król był zwierzchnikiem administracji.
Nieco inna sytuacja miała miejsce w Anglii, a następnie w Wielkiej Brytanii. Ustrój panujący w tym kraju określa się mianem monarchii parlamentarnej.
Upadek wielu monarchii nastąpił po I wojnie światowej. Nowo powstałe państwa (Czechosłowacja, Polska itd.) wybrały ustrój republikański, w wielu krajach obalano monarchie, zastępując je republikami (Niemcy, Austro-Węgry, Turcja).
Nazwy monarchii
Od kręgu kulturowego oraz religii zależy nazewnictwo monarchii. Chrześcijańskie monarchie były m.in. cesarstwami, królestwami, księstwami (nazwy tworzono od tytułu przysługującego monarsze, w tym od tytułów szlacheckich) czy carstwami. Islamskie monarchie są sułtanatami, emiratami, choć również zapożyczają nazwy europejskie, np. Królestwo Maroka. W Azji funkcjonowały także nazwy chanatu i kaganatu. Na Dalekim Wschodzie najważniejszymi monarchiami były cesarstwa w Indiach, Chinach i istniejące do dziś Cesarstwo Japonii.
Sukcesja tronu
Zazwyczaj monarchie są dziedziczne, tzn. po śmierci władcy tron obejmuje jedno z jego dzieci. W Europie początkowo był to najstarszy syn monarchy, później dopuszczano również córki (por. Jadwiga Andegaweńska, sankcja pragmatyczna). Czasem jednak zdarzało się, że monarcha umierał bezdzietnie, wówczas władzę mogła objąć osoba spokrewniona, niebędąca zstępnym. Czasem następcę monarcha mógł wyznaczyć na podstawie czynności prawnej: testamentem lub zawierając układ o przeżycie.
Zdarzało się, że sprawa sukcesji była niejasna, gdy wiele osób jednocześnie dowodziło swoich praw do tronu. Z tego powodu wybuchały wojny, np. wojna o sukcesję austriacką, wojna o sukcesję hiszpańską oraz wojna o sukcesję polską.
Niektóre państwa były monarchiami elekcyjnymi, tzn. takimi, gdzie monarchą zostawała osoba wybrana przez elektorów. Przykładem historycznych monarchii elekcyjnych mogą być takie państwa jak Państwo Kościelne, Rzeczpospolita Obojga Narodów, Święte Cesarstwo Rzymskie Narodu Niemieckiego, a obecnie Watykan.
Obecne monarchie (stan na rok 2014)
Byłe monarchie
Poniżej podano wykaz współcześnie istniejących państw, które w okresie nowożytnym były monarchiami.
Żyjący byli monarchowie
_4.jpg)
.jpg)
Oprócz tego Elżbieta II która panuje łącznie w 21 monarchiach (patrz tabela) w przeszłości pełniła funkcję monarchy w następujących państwach które obecnie mają ustrój republikański: Pakistan (1952–1956), Afryka Południowa (1952–1961), Cejlon (1952–1972), Ghana (1957–1960), Nigeria (1960–1963), Sierra Leone (1961–1971), Tanganika (1961–1962), Trynidad i Tobago (1962–1976), Uganda (1962–1963), Kenia (1963–1964), Malawi (1964–1966), Malta (1964–1974), Gambia (1965–1970), Gujana (1966–1970), Mauritius (1968–1992), Fidżi (1970–1987).
Zobacz też
Przypisy
- ↑ Andrzej Bańkowski: Etymologiczny słownik języka polskiego. T. 2: L–P. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe „PWN”, 2000, s. 208. ISBN 83-01-13017-2.
- ↑ Cesarz zrzekł się udziału w rządach, ale nie złożył formalnej abdykacji
- ↑ Włączenie królestwa do Serbii - utracenie niepodległości przez Czarnogórę.
- ↑ Pretendent z rodu Karadziordziwiciów wysuwa swoje roszczenia powołując się na zapisy deklaracji z Korfu, w której rządy państw członkowskich przyszłego SHS, zrzekają się w imieniu swych władców tytułów monarszych na rzecz króla Serbii Piotra I.
- ↑ Proklamacja Republiki Czechosłowackiej
- ↑ teoretycznie ostatni car Rosji. 15 marca 1917 Mikołaj II abdykował na rzecz swego brata Michała , który jednak odmówił przyjęcia/zrzekł się tronu następnego dnia
- ↑ Rezygnacja z udziału w rządach króla Karola
- ↑ Proklamacja republiki po okresie regencji Horthyego.
- ↑ W okresie międzywojennym monarchia węgierska nie miała króla, a funkcję regenta pełnił Miklós Horthy.
- ↑ w latach 2001-2005 był premierem Bułgarii jako Symeon Borisov Saskokoburggotski
- ↑ Od czasu upadku powstania w 1959 przebywa na emigracji w Indiach, gdzie w Dharamsali kieruje emigracyjnym rządem swojego kraju, będącego obecnie częścią Chińskiej Republiki Ludowej. 10 marca 2011 zapowiedział w oświadczeniu wydanym z okazji Tybetańskiego Dnia Powstania Narodowego swoją rezygnację z pełnionych funkcji politycznych, na rzecz przywódcy wybranego w sposób demokratyczny
- ↑ Benedykt XVI 28 lutego 2013 złożył urząd. W prawie kanonicznym działanie to jest określane mianem „Renuntiatio” (łac. „Rezygnacja”)-renuncjacja
- ↑ 30 kwietnia 2013 królowa Beatrycze abdykowała na rzecz syna Wilhelma Alexandra
Bibliografia
- Dynastie Europy, wyd. Ossolineum, Wrocław Warszawa Kraków 2003.
- Morby John, Dynastie świata. Przewodnik chronologiczny i genealogiczny, Kraków 1995.
| Absolutne | |||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Konstytucyjne |
| ||||||||||
| Elekcyjne | |||||||||||
| Plemienne |
| ||||||||||
