Jan Stanisław Jankowski

Jan Stanisław Jankowski
Data i miejsce urodzenia	6 maja 1882 Krasowo Wielkie, Królestwo Polskie
Data i miejsce śmierci	13 marca 1953 Włodzimierz nad Klaźmą, RFSRR, ZSRR
Przynależność polityczna	SND, NPR, Stronnictwo Pracy
Odznaczenia

Symboliczny grób Jana Stanisława Jankowskiego na Cmentarzu Wojskowym na Powązkach w Warszawie

Jan Stanisław Jankowski, ps. „Doktor, Jan, Klonowski, Sobolewski, Soból” (ur. 6 maja 1882 w Krasowie Wielkim w pow. Wysokie Mazowieckie, zm. 13 marca 1953 we Włodzimierzu nad Klaźmą w ZSRR) – polski działacz polityczny, Delegat Rządu na Kraj od 19 lutego 1943 (formalnie od 21 kwietnia 1943) do 27 marca 1945, inżynier chemik.

Młodość

Był synem Józefa (właściciela ziemskiego) i Julianny z Olędzkich. Absolwent gimnazjum filologicznego w Piotrkowie Trybunalskim (dzisiejsze I Liceum Ogólnokształcące im. Bolesława Chrobrego) z 1900. Studiował na wydziale Fizyko-Matematycznym Uniwersytetu Warszawskiego, potem na Wydziale Chemii Politechniki Warszawskiej. W 1906 wstąpił do Wyższej Szkoły Technicznej w Pradze, którą ukończył w 1908. W latach 1909–1913 asystent w katedrze chemii rolnej Uniwersytetu Jagiellońskiego.

Początki kariery politycznej

Podczas studiów wstąpił do Związku Młodzieży Polskiej „Zet” oraz do Stronnictwa Narodowo-Demokratycznego. W latach 1901–1902 zaangażował się w tworzenie Związku Młodzieży Robotniczej oraz Związku im. Jana Kilińskiego. Będąc członkiem tej ostatniej organizacji, współorganizował w 1906 Narodowy Związek Robotniczy. Był członkiem Ligi Narodowej w latach 1905–1908. W 1908 wystąpił z Ligi Narodowej. Był jednym z inicjatorów, tzw. Frondy ND, czyli oderwania się NZR i innych ugrupowań od endecji. Zagrożony aresztowaniem, w 1909 wyjechał do Krakowa, gdzie w latach 1912–1914 wchodził w skład Komisji Tymczasowej Skonfederowanych Stronnictw Niepodległościowych, jako reprezentant NZR i współorganizator Polskiego Związku Wojskowego. Służył w I Kompanii Kadrowej Józefa Piłsudskiego, a następnie od 1915 w 1 pułku ułanów Legionów Polskich. Członek Centralnego Komitetu Narodowego w Warszawie (XII 1915 – II 1917) z ramienia NZR.

W wolnej Polsce

Po odzyskaniu niepodległości przez Polskę pracował w Ministerstwie Rolnictwa i Dóbr Państwowych oraz Głównym Urzędzie Ziemskim w latach 1919–1921. Był współzałożycielem Narodowej Partii Robotniczej (NPR) i prezesem jej Głównego Komitetu Wykonawczego w latach 1920–1923. Następnie, do roku 1933 piastował funkcję wiceprezesa i sekretarza GKW NPR. W 1921 był ministrem pracy i opieki społecznej w rządzie Wincentego Witosa (pierwszy rząd Wincentego Witosa), a następnie powrócił do pracy w Ministerstwie Rolnictwa i Dóbr Państwowych. W 1925 został podsekretarzem stanu w Ministerstwie Pracy i Opieki Społecznej, po czym w 1926 kierował tym resortem pod koniec rządów Aleksandra Skrzyńskiego (rząd Aleksandra Skrzyńskiego) i Wincentego Witosa (trzeci rząd Wincentego Witosa). Po zamachu majowym pracował w Zakładzie Ubezpieczeń Społecznych. Był wiceprezesem Zjednoczenia Zawodowego Polskiego (1926–1936). Z ramienia NPR był posłem na Sejm w latach 1928–1935, a w latach 1927–1934 radnym Warszawy. W 1935 wystąpił z NPR po sporach z Karolem Popielem. W 1937 został członkiem Stronnictwa Pracy.

II wojna światowa

Po wybuchu wojny, działał początkowo w instytucjach opieki społecznej. W 1941 objął urząd dyrektora Departamentu Pracy i Opieki Społecznej Delegatury Rządu RP na Kraj. Pod koniec 1942 został zastępcą Delegata Rządu RP na Kraj, a następnie sam objął tę funkcję w kwietniu 1943 po aresztowaniu Jana Piekałkiewicza. Od 1944 był wicepremierem, kierującym Krajową Radą Ministrów. Zatwierdził decyzję rozpoczęcia powstania w Warszawie.

My tu nie mamy wyboru. „Burza” nie jest w Warszawie czymś odosobnionym, to jest ogniwo łańcucha, który zaczął się we wrześniu 1939 r. Walki w mieście wybuchną, czy my tego chcemy, czy nie. Za dzień, dwa lub trzy Warszawa będzie na pierwszej linii frontu (...) Trudno sobie wyobrazić, że nasza (...) młodzież, którą myśmy szkolili od lat (...) daliśmy jej broń do ręki, będzie się biernie przyglądała albo da się Niemcom bez oporu wywieźć do Rzeszy? Jeżeli my nie damy sygnału do walki, ubiegną nas w tym komuniści. Ludzie wtedy oczywiście uwierzą, że chcieliśmy stać z bronią u nogi.

Opinia Jana Stanisława Jankowskiego, wypowiedziana podczas rozmowy z Janem Nowakiem-Jeziorańskim na kilka dni przed wybuchem powstania w Warszawie

Po upadku powstania warszawskiego przeszedł na fałszywych dokumentach przez obóz przejściowy w Pruszkowie, skąd został zwolniony ze względu na wiek.

Tablica upamiętniająca Delegata Rządu na Kraj Jana Stanisława Jankowskiego i zastępcę Delegata Rządu na Kraj Stanisława Jasiukowicza na ścianie zewnętrznej kościoła św. Karola Boromeusza na warszawskich Powązkach będąca częścią Sanktuarium „Poległym i Pomordowanym na Wschodzie”

W marcu 1945 wraz z innymi przywódcami Polskiego Państwa Podziemnego aresztowany przez NKWD, przewieziony samolotem do Moskwy i umieszczony w więzieniu na Łubiance. W tzw. procesie szesnastu prokurator oskarżył Jana Stanisława Jankowskiego, Leopolda Okulickiego, Stanisława Jasiukowicza i Adama Aleksandra Bienia o to, że byli organizatorami i kierownikami polskiej organizacji podziemnej na tyłach Armii Czerwonej na terytorium zachodnich obwodów Białorusi i Ukrainy, na Litwie i w Polsce i działając według instrukcji tzw. rządu emigracyjnego, kierowali robotą wywrotową przeciwko Armii Czerwonej i ZSRR, dokonywaniem aktów terroru w stosunku do oficerów i żołnierzy Armii Czerwonej, organizowaniem zamachów dywersyjnych i napadów podziemnych oddziałów zbrojnych, prowadzeniem propagandy wrogiej wobec ZSRR i Armii Czerwonej. Wyrokiem moskiewskiego sądu skazano go na 8 lat więzienia pomimo tego, iż był przedstawicielem innego państwa. Mocarstwa Zachodnie nie protestowały przeciwko temu jawnemu pogwałceniu prawa międzynarodowego. Został prawdopodobnie zamordowany na dwa tygodnie przed końcem odbywania kary 13 marca 1953 we Włodzimierzu nad Klaźmą w ZSRR. Według zaświadczenia Radzieckiego Czerwonego Krzyża z 11 czerwca 1956 zmarł w ZSRR podczas odbywania kary. Spoczywa w zbiorowej mogile, razem m.in. z Johanem Laidonerem, na przywięziennym cmentarzu. Jego symboliczny grób znajduje się na cmentarzu Powązkowskim w Warszawie (kwatera 196-2-11) i na Cmentarzu Wojskowym na Powązkach w Warszawie (kwatera 27CII-3-2).

Film

W radzieckim filmie wojennym Żołnierze Wolności (1977) w postać Jana Stanisława Jankowskiego wcielił się aktor Jerzy Kaliszewski.

Ordery i odznaczenia

• Order Orła Białego (pośmiertnie, 29 listopada 1995)
• Krzyż Srebrny Orderu Virtuti Militari (1944) nr 10291
• Krzyż Komandorski Orderu Odrodzenia Polski (1925)
• Krzyż Niepodległości z Mieczami (17 marca 1938)

Bibliografia

• Kopf S., Starba-Bałuk S., Armia Krajowa. Kronika Fotograficzna, Warszawa 1999.
• Davies N., Powstanie ’44, Kraków 2004.
• Grabowski W., Delegatura Rządu Rzeczypospolitej Polskiej na Kraj, Warszawa 1995.
• red. Joanna Szewczyk, Bohaterowie Historii Polski, Chorzów 2007.
• Słownik biograficzny działaczy polskiego ruchu robotniczego t. 2, Warszawa 1987.
• Andrzej Krzysztof Kunert: Słownik biograficzny konspiracji warszawskiej 1939–1945 T.1. Warszawa: Instytut Wydawniczy „Pax”, 1987, s. 88–90. ISBN 83-211-0758-3.