4 Pułk Ułanów Zaniemeńskich

4 Pułk Ułanów Zaniemeńskich

Odznaka 4 puł.
Historia
Państwo	Polska
Sformowanie	1 listopada 1918
Rozformowanie	27 września 1939
Tradycje
Święto	9 lipca
Nadanie sztandaru	14 kwietnia 1922
Rodowód	4 Pułk Ułanów
Kontynuacja	3 Mazurski Batalion Rozpoznawczy im. płk. Jana Hipolita Kozietulskiego
Dowódcy
Pierwszy	płk Stanisław Rawicz-Dziewulski
Ostatni	ppłk Ludomir Wysocki
Działania zbrojne
wojna polsko-bolszewicka bitwa pod Rakowem (21 VII–3 VIII 1919) kampania wrześniowa bitwa pod Piotrkowem (4–6 IX 1939)
Organizacja
Dyslokacja	Wilno
Rodzaj sił zbrojnych	Wojska lądowe
Rodzaj wojsk	kawaleria
Podległość	III BJ (1921–1924) 3 SBK (1924–1937) Wileńska BK (1937–1939)

4 Pułk Ułanów Zaniemeńskich (4 puł.) – oddział kawalerii Wojska Polskiego II RP.

Pułk stacjonował w garnizonie Wilno. Święto pułkowe: 9 lipca – rocznica szarży pod Hrebionką w 1920.

Formowanie i zmiany organizacyjne

Wiosną 1918 gen. Józef Dowbor-Muśnicki wydał rozkaz utworzenia 4 pułku ułanów w ramach I Korpusu Polskiego w Rosji, jednak w związku z rozbrojeniem korpusu pułk nie został utworzony.

Ponowne sformowanie 4 Pułku Ułanów nastąpiło już 1 listopada 1918 w Warszawie, przy czym poszczególne szwadrony tworzone były także w Łomży, Mławie, Płocku, Włocławku, Białymstoku i Koninie.

Pułk 4 Ułanów Zaniemeńskich kontynuował tradycje 4 pułku ułanów Królestwa Polskiego.

Od 1921 pułk mógł używać nazwy „pułk 4-ty ułanów Zaniemeńskich”.

Wojna polsko-ukraińska i polsko-bolszewicka

Od stycznia 1919 pułk brał udział w działaniach bojowych wojny polsko-ukraińskiej w rejonie Lwowa. W dniu 10 maja skierowany został do Białegostoku, gdzie został uzupełniony, a następnie już w pełnym składzie skierowano go w rejon Mosty-Lida, tam też jako pierwszy polski pułk przekroczył linię rzeki Niemen. Następnie uczestniczył w zajęciu Wilna i walkach na Białorusi. W lipcu 1920 w związku z ofensywą wojsk bolszewickich, pułk prowadził działania opóźniające. W tym czasie stoczył szereg walk m.in. pod Hrebionką (9 lipca 1920), gdzie rozbił trzy pułki piechoty Armii Czerwonej. W walkach odwrotowych dotarł na przedpola Warszawy. Od 15 sierpnia 1920 brał udział w polskiej kontrofensywie. W czasie tych walk ponownie doszedł do Niemna, gdzie toczył walki także z wojskami litewskimi. Swój udział w wojnie zakończył na linii rzeki Berezyny, gdzie w rejonie Dokszyc zajął stanowiska do momentu zawarcia Traktatu Ryskiego w 1921.

Mapy walk pułku

• 
• 
• 
• 
• 

Kawalerowie Virtuti Militari

Order Virtuti Militari

Kawalerowie Virtuti Militari

Żołnierze pułku odznaczeni Krzyżem Srebrnym Orderu Wojennego Virtuti Militari za wojnę 1918–1920
plut. Adam Bartosiewicz	ułan Wiktor Biczyński nr 4218	plut. Jan Bloch nr 4222
por. Witold Chludziński	plut. Eugeniusz Cichocki nr 4234	kpr. Wincenty Cierpikowski nr 4298
wachm. Tadeusz Czechowski nr 4399	płk Stanisław Rawicz-Dziewulski	st. ułan Józef Foks nr 4300
rtm. Wacław Giecewicz nr 5288	por. Leon Jagodziński	st. ułan Bolesław Klimaszewski nr 4292
ś.p. por. Jerzy Krafft nr 4260	st. ułan Stanisław Kraiński	ułan Aleksander Kołakowski nr 4362
wachm. Leon Lissowski nr 4387	por. Witold Morawski	rtm. Michał Nowicki nr 5289
por. Marian Józef Ossowski nr 4271	rtm. Władysław Rozlau nr 3864	ś.p. por. Teofil Skuratowicz nr 4280
wachm. Ryszard Szczepański nr 4243	wachm. Józef Śledź nr 3940	kpr. Stanisław Toczyłowski nr 4291
por. Antoni Gustaw Witkowski nr 4247	ś.p. por. Stanisław Wołowski nr 4391	por. Wacław Zdziarski nr 4207
kpr. Wiktor Zieliński nr 4178

Okres międzywojenny

Delegacja 4 puł. u marszałka Edwarda Rydza-Śmigłego 19 kwietnia 1937

Po zakończeniu działań bojowych pułk skierowano do Wilna, które stało się przez cały okres II Rzeczypospolitej jego pokojowym garnizonem. W 1921 naczelne władze wojskowe zezwoliły na używanie nazwy „Zaniemeńskich”. W 1927 oficjalnie otrzymał nazwę – 4 Pułk Ułanów Zaniemeńskich, w celu upamiętnienia, że był to pierwszy polski pułk, który przekroczył Niemen w walkach o wschodnie granice Polski.

W 1929 w Zakładach Graficznych „Polska Zjednoczona” w Warszawie zostało wydane opracowanie „Zarys historji wojennej 4-go Pułku Ułanów Zaniemeńskich” autorstwa porucznika Stefana Kajetana Bayera, oficera pułku, odznaczonego dwukrotnie Krzyżem Walecznych.

Pułk w planie mobilizacyjnym „S”
Nazwa pododdziału	Miejsce mobilizacji	Termin
dowódca pułku z drużyną	Wilno	alarm
pluton łączności
1÷4 szwadrony
szwadron karabinów maszynowych
szwadron pionierów nr 103
szwadron samochodów pancernych nr 103
Kwatera Główna nr 103 (I eszelon)
szwadron kawalerii nr 2/49	Wołkowysk	10
kolumna taborowa nr 347		6
kolumna taborowa nr 381		12
uzupełnienie do czasu „W”		5
szwadron marszowy 1/4 puł		18
szwadron zapasowy		alarm-15

Obsada personalna i struktura organizacyjna w marcu 1939
Stanowisko	Stopień, imię i nazwisko
dowódca pułku	ppłk kaw. Ludomir Wysocki
I zastępca dowódcy	ppłk kaw. Eugeniusz Święcicki
I zastępca dowódcy (dubler)	mjr dypl. Leon Pruszanowski
adiutant	rtm. Wiesław Słapa
naczelny lekarz medycyny	por. lek. Tomasz Chamera
starszy lekarz weterynarii	mjr lek. wet. Leon Bardach
w dyspozycji dowódcy	mjr Henryk Dobrzański
II zastępca dowódcy (kwatermistrz)	mjr kaw. Bohdan Niemczynowicz
oficer mobilizacyjny	mjr Kazimierz Choroszewski
zastępca oficera mobilizacyjnego	rtm. Józef Abramowicz
oficer administracyjno-materiałowy	por. Antoni Gebert
dowódca szwadronu gospodarczego	rtm. Wiesław Zygmunt Słapa
oficer gospodarczy	por. int. Piotr Wiertlewski
oficer żywnościowy	ppor. kaw. Jan Albin Filipowicz
dowódca plutonu łączności	por. kaw. Feliks Antoni Kisiel
dowódca plutonu kolarzy	ppor. kaw. Jerzy Majewski
dowódca plutonu ppanc.	vacat
dowódca 1 szwadronu	rtm. Michał Bohdanowicz
dowódca plutonu	ppor. Mieczysław Kowszun
dowódca 2 szwadronu	por. kaw. Zygmunt Szendzielarz
dowódca plutonu	ppor. Jerzy Wiktor Majewski
dowódca 3 szwadronu	rtm. Mieczysław Roman Pająk
dowódca plutonu	ppor. kaw. Bolesław Skawiński
dowódca 4 szwadronu	p.o. por. kaw. Antoni Sutkowski
dowódca plutonu	ppor. Lubomir Zbigniew Sikorski
dowódca plutonu	ppor. Leon Józef Świtalski
dowódca szwadronu km	rtm. Eugeniusz Parafjanowicz
dowódca plutonu	ppor. Stanisław Jerzy Chrząszcz
dowódca plutonu	ppor. Władysław Orski
dowódca szwadronu zapasowego	mjr Kazimierz Karol Zaorski
zastępca dowódcy	rtm. Jan Gabarski
odkomenderowany	por. kaw. Henryk Giecewicz
na kursie	por. adm. (kaw.) Leon Wójcicki

Wojna obronna 1939

W kampanii wrześniowej pułk pod dowództwem ppłk. Ludomira Wysockiego walczył w składzie Wileńskiej Brygady Kawalerii.

Został zmobilizowany 23 sierpnia 1939, dodatkowo w szwadronie zapasowym 4 puł. w Wołkowysku był mobilizowany Ośrodek Zapasowy Wileńskiej Brygady Kawalerii. Załadunek do transportu kolejowego nastąpił dopiero 30 sierpnia na stacji kolejowej Wilno i Porubanek. W związku z tym do rejonów koncentracji przewidzianej dla Armii „Prusy” dotarł 2 września, koncentrując się w lesie na północny wschód od Piotrkowa Trybunalskiego, aby następnie 3 września przegrupować się w rejon miejscowości Lubień.

W nocy z 5 na 6 września pułk przeszedł do rejonu Sulejowa, gdzie miał organizować obronę na rzece Pilica. 7 września skoncentrował się w rejonie Przysuchy.

8 września zorganizował obronę na południe od Radomia, gdzie po raz pierwszych toczył przez cały dzień walkę z niemieckimi wojskami pancernymi. W nocy wycofał się w rejon przyczółka mostowego pod Maciejowicami, gdzie bronił się następnego dnia.

W nocy z 9 na 10 września pułk w czasie przeprawy przez Wisłę w rejonie Magnuszewa poniósł duże straty (ciężką broń zatopiono, wielu żołnierzy, a jeszcze więcej koni utonęło), i został rozproszony. Skoncentrował się ponownie nad Wieprzem, gdzie nastąpiła jego reorganizacja. Z pierwotnego składu pozostało tylko dowództwo pułku i 2 szwadron. Do pułku włączono szwadron 13 pułku Ułanów Wileńskich, szwadron kawalerii dywizyjnej 36 Dywizji Piechoty, 7 szwadron pionierów oraz 7 szwadron łączności. W pułku znalazło się też kilka czołgów z 61 kompanii czołgów rozpoznawczych. Tak zreorganizowany pułk przemaszerował w rejon Świdnika.

Następnie wszedł w skład Brygady Kawalerii płk. Jerzego Grobickiego z Grupy Operacyjnej Kawalerii gen. Władysława Andersa. 20 września w zaciętych walkach opanował miejscowość Cześniki, a 22 września nacierał na Komorów.

24 września podjął wraz z pozostałymi jednostkami GO Kaw. próbę przedostania się na Węgry. 26 września pułk zdołał przebić się przez szosę Lwów-Przemyśl, ale w nocy natrafił na oddziały Armii Czerwonej i musiał wycofać się w lasy.

27 września pułk na czele z dowódcą złożył koło Medyki broń, uzyskując od Niemców honorową kapitulację.

Struktura organizacyjna i obsada personalna we wrześniu 1939
Dowództwo
dowódca pułku	ppłk kaw. Ludomir Wysocki
oficer ordynansowy	ppor. kaw. rez. Stanisław Witold Falkowski
zastępca dowódcy	ppłk kaw. Eugeniusz Święcicki
I adiutant	por. kaw. Antoni Stefan Sutkowski †1939 Niemenczyn
II adiutant	por. kaw. rez. Stanisław Załęski
kwatermistrz	mjr kaw. Bohdan Niemczynowicz
oficer żywnościowy	ppor. kaw. Jan Albin Filipowicz
oficer broni i gazu	ppor. kaw. rez. Szejnert
oficer płatnik	por. int. rez. Lempke
lekarz	ppor. lek. rez. Feliks Hanak Bloch
lekarz weterynarii	kpt. lek. wet. Tadeusz Elektorowicz
dowódca szwadronu gospodarczego	rtm. Józef Abramowicz
szef szwadronu	wachm. Józef Falkowski
szwadrony
dowódca 1 szwadronu	rtm. Michał Bohdanowicz
dowódca I plutonu	ppor. kaw. Bolesław Skawiński
dowódca II plutonu	ppor. kaw. rez. Zygmunt (?) Mielczarski
dowódca III plutonu	pchor. Ernest Wawrzszkiewicz
szef szwadronu	plut. Włodzimierz Żaryn
dowódca 2 szwadronu	por. kaw. Zygmunt Szendzielarz
dowódca 3 szwadronu	rtm. Antoni Grzegorz Nowakowski
dowódca 4 szwadronu	rtm. Jarosław Domański
dowódca szwadronu km	rtm. Eugeniusz Parafjanowicz
pododdziały specjalne
dowódca plutonu łączności	por. kaw. Feliks Antoni Kisiel
dowódca plutonu przeciwpancernego	por. kaw. Henryk Giecewicz

Symbole pułkowe

Sztandar

4 pułk Ułanów Zaniemeńskich otrzymał dwa sztandary. Pierwszy sztandar otrzymał od Pogotowia Wojennego Ziemi Kujawskiej we Włocławku. Drugi przepisowy sztandar został ufundowany przez mieszkańców Ziemi Lidzkiej, Mińskiej i Ejszyskiej w 1920 uroczystego wręczenia sztandaru dokonał marszałek Józef Piłsudski 14 kwietnia 1922 w Wilnie, w trzecią rocznicę wyzwolenia Wilna z rąk bolszewików. Losy obu sztandarów Pułku nie były znane do 2019.

Jesienią 2019 dzięki współpracy kadry Instytutu Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego, członków Stowarzyszenia Grupa Historyczna „Zgrupowanie Radosław”, ministra Michała Dworczyka oraz Fundacji Wolność i Demokracja udało się odnaleźć sztandar ufundowany przez mieszkańców Ziemi Lidzkiej, Mińskiej i Ejszyskiej. Sztandar ten, pod koniec września 1939 został po walkach ukryty w rejonie Medyki i przez 80 lat pozostawał w ukryciu. 29 listopada 2019 w Pałacu Prezydenckim, w obecności Prezydenta RP Andrzeja Dudy, Ministra Obrony Narodowej, oraz reprezentantów 9 Warmińskiego Pułku Rozpoznawczego Prezes Fundacji Wolność i Demokracja, Pani Lila Luboniewicz przekazała sztandar do Muzeum Wojska Polskiego.

Sztandar Pułku 4 Ułanów Zaniemeńskich w Pałacu Prezydenckim podczas uroczystości przekazania do Muzeum Wojska Polskiego, 29 listopada 2019.

Zdjęcia obu stron sztandaru Pułku 4 Ułanów Zaniemeńskich wyświetlane w Pałacu Prezydenckim podczas uroczystości przekazania do Muzeum Wojska Polskiego, 29 listopada 2019.

Odznaka pamiątkowa

Odznaka zatwierdzona Dz. Rozk. MSWojsk. nr 49, poz. 872 z 13 grudnia 1921. Posiada kształt Krzyża Orderu Virtuti Militari, którego ramiona pokryte są chabrową emalią z białym obramowaniem. Na krzyż nałożony jest orzeł z rozpiętymi skrzydłami, trzymający w szponach wieniec. Nad głową orła złota otwarta korona. Na ramionach krzyża wpisano datę odzyskania niepodległości 11 XI 1918, na dolnym ramieniu w wieńcu numer 4 i inicjał U. Oficerska – czteroczęściowa, wykonana w srebrze, emaliowana. Wymiary: 38x38 mm. Projekt: Witold Łada-Zabłocki. Wykonanie: Teodor Filipski – Wilno

Barwy

Proporczyk	Opis
	Proporczyk w kolorze (niebiesko-białym) chabrowo-białym
	proporczyk dowództwa w 1939
	proporczyk 1 szwadronu w 1939
	proporczyk 2 szwadronu w 1939
	proporczyk 3 szwadronu w 1939
	proporczyk 4 szwadronu w 1939
	proporczyk 5 szwadronu ckm w 1939
	proporczyk plutonu łączności w 1939
Inne	Opis
	Na czapce rogatywce – otok chabrowy.
	Spodnie długie ciemnogranatowe, lampasy chabrowe, wypustka biała
	„Łapka” (do 1921) – karmazynowa

Żurawiejki pułkowe

Duszę własną przegra w karty, To ułanów pułk jest czwarty. Syny Marsa i Wenery, Pułk Ułanów liczba cztery.

Szarżą przeszli tych z Rokitny, To ułanów pułk błękitny. Weneryczny i pijański, To jest Czwarty Pułk Ułański

Zaniemeńscy ułani

Medal pułkowy

Dowódcy pułku

• płk Stanisław Rawicz-Dziewulski (1918-1921)
• mjr/ppłk Czesław Kozierowski (1921-1932)
• płk dypl. Ludwik Schweizer (1932-1936)
• płk dypl. Zdzisław Chrząstowski (1936-1938)
• ppłk Ludomir Wysocki (1938-1939)

Zastępcy dowódcy pułku (od 1938 – I zastępca dowódcy)

• mjr Tadeusz Seeliger-Reklewski (1923)
• ppłk rez. powoł. do sł. czyn. Kazimierz Dembiński-Pióro (od II 1924)
• mjr SG Józef Świerczyński (23 XII 1927 – 28 I 1931 → dowódca 23 puł)
• ppłk Eugeniusz Jasiewicz (od 28 I 1931 → zastępca dowódcy 22 puł)
• mjr Jerzy III Dąbrowski (28 I 1931 – 28 VI 1933 → rejonowy inspektor koni w Wilnie)
• mjr / ppłk Eugeniusz Święcicki (od 28 VI 1933)

Żołnierze 4 pułku ułanów - ofiary zbrodni katyńskiej

Biogramy ofiar zbrodni katyńskiej znajdują się między innymi w bazach udostępnionych przez Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego oraz Muzeum Katyńskie.

Nazwisko i imię	stopień	zawód	miejsce pracy przed mobilizacją	zamordowany
Stanisław Witold Falkowski	ppor. kaw. rez.		IX 39 -oficer ordynansowy	ULK
Gabarski Jan	rotmistrz	żołnierz zawodowy	zastępca dowódcy szwadronu zapasowego	Katyń
Grzymała Aleksander	podporucznik rezerwy			Charków
Hamac-Bloch Feliks	podporucznik rezerwy	lekarz stomatolog	praktyka w Wilnie; IX 39 - lekarz pułku	Charków
Lewy-Taljański Stefan	podporucznik rezerwy	absolwent SNP	COP w Nisku	Charków
Nowak Bernard	podporucznik rezerwy	lekarz weterynarii		Charków
Ryng Jan Marian	podporucznik rezerwy	urzędnik	Sąd Okręgowy w Warszawie	Charków
Solarz Józef	podporucznik rezerwy	student	ASP w Warszawie	ULK
Wojcieszonek Edward	podporucznik rezerwy	technik ogrodnik	pracował w Nowogródku	Katyń

Tradycje pułku

Tradycje Pułku kultywuje:

• 9 Warmiński pułk rozpoznawczy im. pułkownika Zygmunta Szendzielarza „Łupaszki”.
• 4 Małopolska Drużyna Kawalerii Harcerskiej z Blachowni, która w 1983 przyjęła imię pułku 4 Ułanów Zaniemeńskich
• Fundacja „Oddział Kawalerii Ochotniczej im. Pułku 4. Ułanów Zaniemeńskich”
• Stowarzyszenie Szwadron im. Pułku 4 Ułanów Zaniemeńskich z siedzibą w Skowarczu

Tradycje 4 pułku Ułanów Zaniemeńskich kontynuował (a):

• 3 Brygada Pancerna z Trzebiatowa,
• 3 Mazurski Batalion Rozpoznawczy im. płk. Jana Hipolita Kozietulskiego.

Bibliografia

• Stefan Bayer: Zarys historji wojennej 4-go pułku ułanów zaniemeńskich. Warszawa: Wojskowe Biuro Historyczne, 1929, seria: Zarys historii wojennej pułków polskich 1918–1920.
• Krzysztof Filipow, Bohdan Wróblewski: Odznaki pamiątkowe Wojska Polskiego 1921–1939. Kawaleria. Warszawa: Feniks editions, 1992. ISBN 83-900217-3-0.
• „Księga jazdy polskiej”: pod protektoratem marsz. Edwarda Śmigłego–Rydza. Warszawa 1936. Reprint: Wydawnictwo Bellona. Warszawa 1993
• „Rocznik Oficerów Kawalerji 1930”, Nakładem „Przeglądu Kawaleryjskiego”, Warszawa 1930.
• Ludwik Głowacki: Działania wojenne na Lubelszczyźnie w 1939. Wyd. 2. Lublin: Wydawnictwo Lubelskie, 1986. ISBN 83-222-0377-2.
• Jerzy Ciesielski, Zuzanna Gajowniczek, Grażyna Przytulska, Wanda Krystyna Roman, Zdzisław Sawicki, Robert Szczerkowski, Wanda Szumińska: Charków. Księga Cmentarna Polskiego Cmentarza Wojennego. Jędrzej Tucholski (red.). Warszawa: Oficyna Wydawnicza RYTM, 2003. ISBN 83-916663-5-2.
• Lesław Kukawski: Historia pułku. W: 4 Pułk Ułanów Zaniemeńskich. Krzysztof Mijakowski (red.). Lublin: Edipresse Polska S.A., 2012, seria: Wielka Księga Kawalerii Polskiej 1918–1939. ISBN 978-7769-266-0.
• Kazimierz Satora: Opowieści wrześniowych sztandarów. Warszawa: Instytut Wydawniczy Pax, 1990. ISBN 83-211-1104-1.
• Rocznik Lekarski Rzeczypospolitej Polskiej na 1938 rok. Warszawa: Naczelna Izba Lekarska, 1938.
• Zdzisław Sawicki, Adam Wielechowski: Odznaki Wojska Polskiego 1918-1945. Katalog Zbioru Falerystycznego: Wojsko Polskie 1918-1939: Polskie Siły Zbrojne na Zachodzie. Warszawa: Pantera Books, 2007. ISBN 978-83-2043299-2.
• Henryk Smaczny: Księga kawalerii polskiej 1914-1947: rodowody, barwa, broń. Warszawa: TESCO, 1989. ISBN 83-00-02555-3.
• Ryszard Rybka, Kamil Stepan: Awanse oficerskie w Wojsku Polskim 1935-1939. Kraków: Fundacja Centrum Dokumentacji Czynu Niepodległościowego, 2003. ISBN 83-7188-691-8.
• Ryszard Rybka, Kamil Stepan: Rocznik oficerski 1939. Stan na dzień 23 marca 1939. T. 29. Kraków: Fundacja Centrum Dokumentacji Czynu Niepodległościowego. Biblioteka Jagiellońska, 2006. ISBN 83-7188-899-6.
• Program „Straty osobowe i ofiary represji pod okupacją niemiecką”. Fundacja „Polsko-Niemieckie Pojednanie”. [dostęp 2021-05-15]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-10-11)].
• Jerzy Wojciechowski: Kawaleria w planie mobilizacyjnym „S”. Pruszków: Oficyna Wydawnicza „Ajaks”, 2010. ISBN 978-83-62046-24-9.
• Maciej Wyrwa: Nieodnalezione ofiary Katynia? : lista osób zaginionych na obszarze północno-wschodnich województw II RP od 17 września 1939 do czerwca 1940. Pruszków: Centrum Polsko-Rosyjskiego Dialogu i Porozumienia, 2015. ISBN 978-83-64486-31-9.
• Zdzisław Żygulski (jun.), Henryk Wielecki: Polski mundur wojskowy. Kraków: Krajowa Agencja Wydawnicza, 1988. ISBN 83-03-01483-8.
• Dzienniki Personalne Ministerstwa Spraw Wojskowych z 1928, 1931 i 1934. [dostęp 2016-02-15].
• Rocznik Oficerski Rezerw 1934. Wielkopolska Biblioteka Cyfrowa, 1934. [dostęp 2016-06-11].
• Urzędowy spis: lekarzy, lekarzy dentystów, farmaceutów, felczerów, pielęgniarek, położnych, uprawnionych i samodzielnych techników dentystycznych oraz wykazy : aptek, szpitali, ubezpieczalni społecz., ośrodków zdrowia, przychodni samodzielnych oraz centrali i filii Państwowej Szkoły Higieny. Warszawa: Ministerstwo Opieki Społecznej, 1939.