Puszcza Białowieska

Puszcza Białowieska
Белавежская пушча

Obiekt z listy światowego dziedzictwa UNESCO
{{{opis grafiki}}}
Państwo	{{{państwo}}}
Typ	przyrodnicze
Spełniane kryterium	vii
Numer ref.	33bis
Region	Europa i Ameryka Północna
Historia wpisania na listę
Wpisanie na listę	{{{data wpisu}}} na {{{sesja wpisu}}}. sesji
Dokonane zmiany	{{{dokonane zmiany}}}
Położenie na mapie brak Brak mapy: {{państwo dane {{{państwo}}} | mapa/core | wariant = {{{państwo}}} }} Brak współrzędnych Nieprawidłowe parametry: {{{{współrzędne}}}}
Położenie na mapie świata Brak współrzędnych Nieprawidłowe parametry: {{{{współrzędne}}}}
Nieprawidłowe parametry: {{{{współrzędne}}}|}

{{UNESCO infobox}} Sugerowane pola (wstaw w kodzie): | państwo = | opis grafiki = | data wpisu = | współrzędne = | sesja wpisu = | dokonane zmiany = Nieznane pola: 1, "kraj", "rok", "sesja" oraz "zmiany". Gołe linki: "link".

Przybliżony zasięg lasów Puszczy Białowieskiej w Polsce i na Białorusi

Puszcza Białowieska – kompleks leśny położony na terenie Polski i Białorusi, odznaczający się dużymi walorami przyrodniczymi i historycznymi. W Puszczy Białowieskiej zachowały się ostatnie fragmenty lasu o charakterze pierwotnym. Tutaj mieszka największa populacja wolnego żubra na świecie.

Położenie

Rozległy masyw leśny dziś nazywany Puszczą Białowieską składa się z czterech dawnych łączących się ze sobą puszczy. Zdecydowanie największą z nich i leżącą w centralnej części jest Puszcza Białowieska w jej ścisłych historycznych granicach. Od północnego zachodu łączy się z nią niewielka Puszcza Ladzka leżąca na wschód od miejscowości Narew, od północnego wschodu leżąca w większość na Białorusi Puszcza Świsłocka a od południowego wschodu, również należąca do Białorusi, Puszcza Szereszewska. Jeszcze w XVI wieku do Puszczy Białowieskiej przylegały ponadto puszcze Jałowska, Błudowska, Czrniłowska i Łyskowska łączące się z kolejnymi puszczami tworząc kompleks lasów sięgający Pojezierza Suwalskiego na północy i wnikający w głąb dzisiejszego terytorium Białorusi aż do terenów Polesia. W przeciągu ostatnich 300 lat sama Puszcza Białowieska uległa zmniejszeniu o ok. 45%.

Dzisiejszy kompleks leśny Puszczy Białowieskiej leży na pograniczu Polski i Białorusi zajmując około 1500 km², w czego część polska stanowi nieco ponad 42% powierzchni. Maksymalna rozciągłość drzewostanów to 55 km ze wschodu na zachód i 51 km z południa na północ. Za geograficzny środek puszczy uznaje się miejscowość Białowieża. Położenie polskiej części kompleksu wyznaczają współrzędne 23°31′ – 24°21′ (E) długości geograficznej wschodniej i 52°29′ – 52°57′ (N) szerokości geograficznej północnej.

Według regionalizacji fizycznogeograficznej Polski zajęte przez Puszcze Białowieską tereny leżą w Europie Wschodniej na Niżu Zachodniorosyjskim w podprowincji Wysoczyzn Podlasko-Białoruskich. W obrębie tej podprowincji należy ona do makroregionu Niziny Północnopodlaskiej i mezoregionu Równina Bielska. Według regionalizacji przyrodniczo-leśnej puszcza należy do Dzielnicy Puszczy Białowieskiej w obrębie Krainy Mazursko-Podlaskiej.

Większość polskiej części Puszczy Białowieskiej zarządzana jest przez Nadleśnictwa Białowieża, Hajnówka i Browsk w ramach Leśnego Kompleksu Promocyjnego „Lasy Puszczy Białowieskiej”.

Geologia i typy krajobrazu

Drzewostany dzisiejszej Puszczy Białowieskiej rozwinęły się na obszarze staroglacjalnej wysoczyzny morenowej (tutaj w formie moreny dennej i ablacyjnej) uformowanej wskutek zanikania lądolodu środkowopolskiego. W polskiej części puszczy wyróżnić można cztery zasadnicze typy krajobrazu, uwarunkowane geologicznie i związane ze specyficzną pokrywą glebową oraz roślinnością.

Równiny moreny dennej, pokryte lasami liściastymi, stanowią główny typ krajobrazu puszczy

Dominującym i najbardziej typowym krajobrazem puszczy są płaskie równiny gliniastej moreny dennej (nieco ponad 40% powierzchni) pokryte glebami brunatnymi, płowymi i opadowo-glejowymi. Porośnięte są one lasami liściastymi, głównie grądami reprezentującymi zespół Tilio-Carpinetum. Przeważnie, nawiązując do przyległych łęgów i torfowisk, rozwijają się one w formie wilgotnej. Duże zróżnicowanie siedlisk oraz ich mozaikowość odpowiadają za wysoki stopień różnorodności biologicznej tych terenów. Zachowało się tutaj również stosunkowo dużo starych drzewostanów oraz drzewostanów o naturalnym charakterze.

Piaszczysto-żwirowe wzgórza i faliste tereny moreny ablacyjnej są drugą pod względem wielkości jednostką geologiczno-krajobrazową Puszczy, zajmując około 30% jej powierzchni. Są to obszary wododziałowe położone o kilkanaście metrów wyżej względem omówionej wcześniej moreny dennej. Pokrywają je mezotroficzne odmiany gleb brunatnoziemnych oraz w nieco mniejszym stopniu gleby bielicoziemne. Pomimo dużego bogactwa florystycznego rosnące tu grądy ciepłolubne i bory mieszane cechują się niewielką zmiennością spowodowaną dość małym zróżnicowaniem siedlisk oraz głęboko zalegającym zwierciadłem wód gruntowych. Jedynie w miejscach o szczególnych warunkach rozwijają się reliktowe żyzne grądy wysokie oraz świetliste dąbrowy, a na stanowiskach pozbawionych drzew bogate i cenne florystycznie murawy kserotermiczne z klasy Festuco-Brometea. Obszary moreny ablacyjnej są stosunkowo najsilniej zmienionymi terenami puszczy, niski jest tutaj udział starodrzewów a dość wysoki udział drzewostanów przekształconych, w tym wtórnych zbiorowisk z brzozą. Najsilniej jest też rozbudowana infrastruktura komunikacyjna.

Szeroka i płaska dolina rzeki Narewki, przykładowy obraz równiny akumulacji biogenicznej. Widok na Białowieski Park Narodowy

Krajobrazy równin akumulacji biogenicznej, stanowiące 17,5% powierzchni puszczy obejmują fragmenty terenu ukształtowane wskutek procesów erozyjno-denudacyjnych z udziałem wody. Dominują tutaj łęgi, głównie jesionowo-olszowe (Fraxino-Alnetum), rozwijające się na czarnych ziemiach oraz glebach murszowych i glejowych w dolinkach stałych lub okresowych cieków wodnych. Ponadto lasy łęgowe w formie bardziej rozległych płatów występują na terenie Puszczy między innymi w dolinach rzeki Narewki, Hwoźnej, Leśnej i Łutowni. Natomiast w zatorfionych fragmentach dolin oraz w podtopionych obniżeniach terenu powstałych na skutek wytapiania się pozostałości lodowca mogą rozwijać się takie zbiorowiska leśne jak subborealna świerczyna na torfie (Sphagno girgensohnii-Piceetum), brzezina bagienna (Vaccinio uliginosi-Betuletum pubescentis), bagienne lasy sosnowo-brzozowe oraz olsy (Carici elongatae-Alnetum).

Częściowo wylesione na skutek użytkowania rolniczego fragmenty dolin rzecznych i innych podmokłych obniżeń porośnięte są obecnie szuwarami trzcinowymi i turzycowymi, wilgotnymi łąkami i ziołoroślami, czasem użytkowanymi jako łąki kośne. Wzdłuż dawnych koryt rzecznych i starorzeczy rozwijają się natomiast zaroślowe zbiorowiska wierzbowe.

Równiny piasków eolicznych i wydmy tworzące niewielkie (łącznie około 11% pow.) płaty w obrębie wysoczyzny morenowej (morena denna i ablacyjna) stanowią ubogie w składniki pokarmowe siedliska zajmowane przez bory sosnowe z klasy Vaccinio-Piceetea. Największą powierzchnię zajmują rozwijające się na glebach bielicowych i glejobielicowych wilgotne bory czernicowe (Vaccinio myrtilli-Pinetum). Na siedliskach umiarkowanie wilgotnych i na wydmach występują sosnowe bory brusznicowe (Vaccinio vitis-idaeae-Pinetum), a sporadycznie również bory chrobotkowe. W miejscach takich jak obniżenia między wydmami oraz w nieckach deflacyjnych z zalegającymi płytkim warstwami torfów wysokich rozwijają się bory bagienne, rzadziej zaś prawie pozbawione drzew torfowiska wysokie.

Słabo reprezentowane po polskiej stronie granicy torfowiska rozwinęły się w formie dużych kompleksów torfowisk niskich, przejściowych i wysokich w skrajnie wschodniej, białoruskiej części puszczy tworząc tam specyficzny typ krajobrazu. Ponadto na obszarze puszczy, wokół większych miejscowości znajdują się wylesione i użytkowane rolniczo tereny tradycyjnie zwane tu polanami, jedną z nich jest polana białowieska wokół Białowieży.

Hydrologia i klimat

Miedna, niewielki dopływ Leśnej Prawej

Puszcza Białowieska leży w dorzeczu Narwi i Bugu. Do głównych rzek puszczy zaliczamy Narewkę, która zbiera wody ze wschodniej, centralnej i północnej Puszczy Białowieskiej i odprowadza je do Narwi. Najważniejsze dopływy Narewki to: Łutownia, Orłówka, Hwoźna, Barszcza i Jabłoniówka. Drugą rzeką co do wielkości jest Leśna Prawa, która zbiera wody z południowo-wschodniej części Puszczy Białowieskiej i odprowadza je do Bugu. Najważniejsze dopływy rzeki Leśnej to: Chwiszczej, Perebel i Przewłoka. Poza wyżej wymienionymi rzeczkami, znajduje się tu szereg mniejszych strumieni i okresowych cieków w liczbie 78. W polskiej części Puszczy znajdują się 3 kompleksy sztucznych zbiorników wodnych: Topiło (16,7 ha), Białowieża (5 ha), Gnilec (3 ha).

Dolina Leśnej Prawej, pejzaż zimowy

Puszcza Białowieska leży w strefie klimatu umiarkowanego przejściowego, stosunkowo chłodnego i z dominacją wpływów kontynentalnych w związku z czym w pewnych klasyfikacjach bywa on określany jako klimat leśny subkontynentalny strefy umiarkowanie chłodnej. Według danych z Białowieskiego Parku Narodowego średnia roczna temperatura powietrza w latach 1955-2001 wynosiła 6,8 °C. Odnotowane temperatury mieściły się w zakresie od +34,5 °C do –38,7 °C (rekord zimna w 1950 r.). Średnia ilość opadów wynosi 633 mm na rok, z czego większość w sezonie wegetacyjnym który względem Polski zachodniej jest krótszy o miesiąc i trwa 205 dni. Zima natomiast jest długa, z pokrywą śnieżną utrzymującą się średnio ponad 92 dni.

Flora, lasy i grzyby

Krytycznie zagrożony wyginięciem w Polsce storzan bezlistny, jeden z przedstawicieli storczykowatych we florze puszczy

Spośród roślin najliczniejszą grupą są rośliny naczyniowe, jest ich około 1020 gatunków, co stanowi około połowy flory Polski niżowej. Flora drzew liczy 26 gatunków w tym 21 liściastych i 5 szpilkowych. Występuje 19 gatunków paproci Polypodiopsida, 6 – widłaków Lycopodiophyta, 7 – skrzypów Sphenophyta, 54 – wątrobowców Marchantiophyta ok. 260 gatunków mchów Bryophyta i 325 porostów Lichenes. Wiele mszaków i porostów przetrwało tylko w Puszczy Białowieskiej ponieważ są związane z martwym drewnem lub korą i pniami starych drzew. Same drzewa dorastają tu do wysokości 57 m. i osiągają obwód (na wys. 1,3 m.) ok. 750 cm.

Najliczniejsze rodziny roślin naczyniowych w Puszczy Białowieskiej to:

• astrowate Asteraceae – 108 gatunków
• trawy Poaceae – 85
• turzycowate Cyperaceae – 66
• różowate Rosaceae – 59
• bobowate Fabaceae – 54
• goździkowate Caryophyllaceae – 43
• trędownikowate Scrophulariaceae – 41
• jasnotowate Lamiaceae – 41
• kapustowate Brassicaceae – 40

Bogata flora Puszczy Białowieskiej obfituje w gatunki rzadkie, zagrożone i chronione. Najcenniejsze z nich to, często reliktowe na terenie Polski, taksony pochodzenia północnego takie jak fiołek torfowy Viola epipsila, wełnianka delikatna Eriophorum gracile, zimoziół północny Linnaea borealis, brzoza niska Betula humilis, wierzba borówkolistna Salix myrtilloides, skalnica torfowiskowa Saxifraga hirculus, wielosił błękitny Polemonium caeruleum, gnidosz królewski Pedicularis sceptrum-carolinum czy niebielistka trwała Sweertia perennis. Na terenie puszczy spotkać można też m.in. kilkanaście gatunków roślin z rodziny storczykowatych, niektóre z nich to: storzan bezlistny Epipogium aphyllum, listera sercowata Listera ovata, obuwik pospolity Cypripedium calceolus, buławnik czerwony Cephalanthera rubra, kruszczyk błotny Epipactis palustris i gółka długoostrogowa Gymnadenia conopsea.

W Puszczy Białowieskiej zachowały się ostatnie na Niżu Środkowoeuropejskim fragmenty lasów o charakterze pierwotnym. Dominują w niej lasy grądowe Tilio-Carpinetum (49,3%) i mieszane bory Pino-Quercetum (36,8%). Lasy bagienne tworzone głównie przez olsy i łęgi Carici elongatae-Alnetum, Fraxino-Alnetum stanowią 13,9% powierzchni leśnej Puszczy Białowieskiej. Drzewostan tworzą głównie świerk pospolity Picea abies dorastający do wysokości 52 m (obwód do 450 cm), sosna zwyczajna Pinus sylvestris dorastająca do wysokości 43 m (obwód do 400 cm), olsza czarna Alnus glutinosa, dąb szypułkowy Quercus robur dorastający do wysokości 42 m (obwód do 800 cm) oraz brzozy: brodawkowata Betula pendula i omszona Betula pubescens. Występują również: jesion wyniosły Fraxinus excelsior, lipa drobnolistna Tilia cordata, klon zwyczajny Acer platanoides i grab pospolity Carpinus betulus. Drzewostany w puszczy tworzą obszerne połacie lasów o charakterze naturalnym charakteryzujące się dużym zróżnicowaniem gatunkowym w zależności od siedliska. Drzewostany jednogatunkowe występują głównie w borach, będące wynikiem nasadzeń w okresie międzywojennym i powojennym. Obecnie na właściwych siedliskach, leśnicy starają się przebudowywać drzewostany na rzecz lasów dębowych z udziałem lipy, klonu i wiązu, najbardziej zbliżonych składem gatunkowym do lasów pierwotnych Puszczy Białowieskiej.

Znaczne zasoby martwego drewna w lasach Puszczy Białowieskiej umożliwiają występowanie wielkiej liczby gatunków, w tym licznych grzybów, porostów i mszaków

Liczbę gatunków grzybów Fungi występujących na terenie puszczy szacuje się około 4 tys., w tym 1200 wielkoowocnikowych. Wśród nich są liczne tzw. relikty puszczańskie (relikty lasu pierwotnego), tj. gatunki ściśle związane z martwym drewnem i specyficznym mikroklimatem starych drzewostanów nie zniekształconych przez gospodarkę leśną. Występuje też ponad 400 gatunków porostów (grzybów lichenizujących), wśród nich m.in. wymagający tworzenia stref ochronnych granicznik płucnik Lobaria pulmonaria oraz taksony z rodzajów włostka Bryoria i brodaczka Usnea. W związku z zanieczyszczeniem powietrza liczba ich cały czas się zmniejsza.

O bogactwie flory oraz bioty grzybów Puszczy Białowieskiej świadczy oddział leśny nr 152 (100 ha), nie będący rezerwatem. Znajduje się on 5 km od wsi Nowosady i jest stosunkowo „zurbanizowany”, bowiem zachodnia i północna część jest trasą kolejki wąskotorowej, natomiast część zachodnia – to droga leśna. Przez środek oddziału przebiegają dwie drogi: Skupowska i Lipiński Trakt. Nie mianuje też do drzewostanów o charakterze naturalnym. Są to bory z niewielkim płatem grądu. Stwierdzono tam w roku 2000: 3500 gatunków grzybów (w tym 430 gat. kapeluszowych), 162 gat. porostów, 41 gat. wątrobowców, 105 gat. mchów, 18 gat. paproci i 287 gat. roślin nasiennych.

Fauna

Fauna Puszczy Białowieskiej należy do najliczniejszej i najbardziej zróżnicowanej w kraju w stosunku do zajmowanej powierzchni. Swoistą jej cechą jest bogactwo rzadko spotykanych gdzie indziej gatunków reliktowych, współwystępowanie taksonów wywodzących się z różnych obszarów geograficznych oraz bardzo liczny udział należących do wielu grup systematycznych drapieżników, pasożytów i parazytoidów regulujących działanie ekosystemów.

Stwierdzono tu do roku 2008 obecność 11 864 gatunków, a szacuje się, że całość fauny Puszczy przekracza aż 21 tys. gatunków. Najmniej poznaną grupą zwierząt są bezkręgowce stanowiące ponad 95% gatunków występujących w Puszczy Białowieskiej. Stwierdzono tu 58 gatunków ssaków (72% fauny Polski niżowej), ok. 260 ptaków w tym ok. 240 gniazdujących (gdzie 8 gatunków stanowi ponad 10% liczebności populacji krajowej), 7 gadów (m.in. żółw błotny i gniewosz plamisty), 13 płazów, 32 ryb, 20 pijawek, 9482 owadów oraz 331 pająków.

Obecnie, w związku z postępującym obniżaniem się poziomu wód gruntowych, zanikają siedliska wilgotne i bagienne. Tym samym gatunki zwierząt związane z siedliskami wilgotnymi są narażone na spadek liczebności i wyginięcie. Podobnie jest w przypadku gatunków związanych z martwym drewnem którego zasoby ulegają redukcji na terenach gdzie prowadzi się gospodarkę leśną.

Ssaki

Ryś euroazjatycki, osobnik o typowym dla białowieskiej populacji, płowym ubarwieniu

Ssaki, występujące tu w liczbie 58 gatunków są najlepiej rozpoznaną grupą fauny. „Wizytówką” puszczy jest żubr Bison bonasus, którego stada w tutejszych lasach są największą wolną populacją na świecie. W polskiej części puszczy w 2011 roku odnotowano 473, natomiast w 2012 roku 481 osobników – w tym 58 zeszłorocznych cieląt, co stanowi najwyższa liczebność od czasu przywrócenia gatunku naturze.

Leżący wilk

Występują tu też duże drapieżniki – ryś Lynx lynx – około 14 osobników oraz tępiony po białoruskiej stronie wilk Canius lupus o liczebności niespełna 40 osobników (dane liczbowe względem polskiej części puszczy). Wśród ssaków kopytnych spotyka się łosia Alces alces (40-46 osobników), jelenia Cervus elaphus (1100-1500 os.), sarny Capreolus capreolus (1200-1450 os.) oraz dzika Sus scrofa (1000-1200 os.)^{potrzebne źródło}. Z mniejszych gatunków ssaków występujących w Puszczy Białowieskiej wymienić warto m.in. drapieżniki: wydrę europejską Lutra lutra (10-20 os. w polskiej części), borsuka Meles meles (50-100 os. w polskiej części), kunę leśną Martes martes, łasice Mustela nivalis, gronostaja Mustela erminea i tchórza zwyczajnego Mustela putorius. Występują tu też zając bielak Lepus timidus (bardzo rzadki na terenie puszczy), zając szarak Lepus europaeus, trzy gatunki z rodziny popielicowatych (popielica, koszatka i orzesznica) oraz liczne gryzonie, w tym największy krajowy gatunek bóbr europejski Castor fiber (60-90 os. w polskiej części).

Plik:Sicista betulina.jpg

Smużka leśna

Obecnych jest tutaj co najmniej pięć gatunków z rodziny ryjówkowatych, w tym jadowite rzęsorek mniejszy Neomys anomalus i rzęsorek rzeczek Neomys fodiens, najmniejszy polski ssak ryjówka malutka Sorex minutus oraz typowa dla stref tundry i tajgi ryjówka średnia Sorex caecutiens, mająca tu izolowane od głównego zasięgu i jedyne w Polsce stanowisko. Wśród czternastu odnotowanych w polskiej części puszczy gatunków nietoperzy na szczególną uwagę zasługuje zamieszkujący dziuple w starych drzewostanach borowiaczek Nyctalus leisleri występujący tu w liczebności ponad tysiąca osobników. Występuje tu też smużka leśna Sicista betulina, gatunek gryzonia reprezentujący w faunie element borealny oraz powszechnie znane gatunki, takie jak wiewiórka pospolita czy jeż wschodni. Niestety można spotkać tu również obce gatunki ssaków – norkę amerykańską Neovison vison, jenota Nyctereutes procyonoides oraz piżmaka Ondatra zibethicus.

Niegdyś na terenie Puszczy Białowieskiej występował niedźwiedź brunatny oraz dziś całkowicie już wymarłe gatunki – tur Bos primigenius i tarpan Equus gmelini (gatunek ten najdłużej, do 1870 roku, przetrwał w stanie dzikim właśnie w rejonie Puszczy Białowieskiej).

Ptaki

Puszcza Białowieska ze względu na swoje walory ornitologiczne jest europejską ostoją ptaków (E31) oraz Obszarem specjalnej ochrony ptaków sieci Natura 2000. Ochroną wynikającą z postanowień I załącznika Dyrektywy Ptasiej objętych jest tu co najmniej 45 gatunków (wymagana ochrona siedlisk), zaś 12 gatunków figuruje w Polskiej Czerwonej Księdze Zwierząt. Wielkim atutem awifauny puszczy jest występowanie najlepiej wykształconego w Europie, najbogatszego w gatunki zgrupowania ptaków typowo leśnych (w tym dziewięciu gatunków dzięciołów) oraz naturalne, niezaburzone wpływem człowieka zachowania lęgowe (np. gniazdowanie jerzyków w dziuplach drzew).

W okresie lęgowym obszar Puszczy Białowieskiej zasiedla m.in.: muchołówka białoszyja Ficedula albicollis – powyżej 50% populacji krajowej (< 5 tys. par w P. Białowieskiej), orzełek włochaty Hieraaetus pennatus (1 para) – powyżej 50% populacji krajowej, dzięcioł białogrzbietyDendrocops leucotos (115-130 par), – 15-40% populacji krajowej, lelek Caprimulgus europaeus (250-280) – 6-25% populacji krajowej, sóweczka Glaucidium passerinum (80-100 par) – 15% populacji krajowej, dzięcioł trójpalczasty Picoides tridactylus (60-80 par) i muchołówka mała Ficedula parva – powyżej 10% populacji krajowej (< 1 tys. par), i dalej; dzięcioł średni Dendrocopos medius – 7% (1100-1300 par), trzmielojad Pernis apivorus – 4-8% (90-120 par), bocian czarny Ciconia nigra (10-12 par), orlik krzykliwy Aquila pomarina (30-35 par), jarząbek Bonasa bonasia – 4% (1,6-1,8 tys. par) i włochatka Aegolius funereus – 1-3% (30-50 par).

Plik:Glaucidium passerinum am3.jpg

Sóweczka

Stosunkowo licznie, w porównaniu do innych kompleksów leśnych w kraju występują: błotniak zbożowy Cygnus cygnus (1 para), gadożer Circaetus gallicus (1 para), dzięcioł czarny Dryocopus martius (150-180 par), dzięcioł zielonosiwy Picus canus (30-35 par), kropiatka Porzana porzana (10-40 par), błotniak łąkowy Circus pygargus (3-6 par), cietrzew Tetrao urogallus (0-3 par), żuraw Grus grus (40-45 par), dubelt Gallinago media (0-2 par), derkacz Crex crex (100-150 par) i bocian biały Ciconia ciconia (23 pary).

W białoruskiej części puszczy występuje zagrożona wyginięciem wodniczka Acrocephalus paludicola oraz zanikły po polskiej stronie granicy głuszec Tetrao urogallus.

W Puszczy mają również swoje granice występowania (zasięgu) takie gatunki jak; łabędź krzykliwy Cygnus cygnus (granica południowa), sóweczka Glaucidium passerinum i wójcik (granica południowo-zachodnia), pełzacz ogrodowy Certhia brachydactyla i zniczek Regulus ignicapillus (granica północno-wschodnia), zaś orzełek włochaty, kląskawka i muchołówka białoszyja zasiedla północną granicę swego zasięgu^{potrzebne źródło}.

Owady

Zgniotek cynobrowy, relikt lasów pierwotnych związany z martwymi lub umierającymi drzewami, licznie występujący w Puszczy Białowieskiej

Niezwykle bogaty jest świat bezkręgowców Puszczy Białowieskiej. Przykładowo występujące tu chrząszcze i motyle reprezentują po 51%, ważki 69%, sieciarki 48% a prostoskrzydłe 49% fauny krajowej, natomiast liczba gatunków motyli i chrząszczy stwierdzonych na terenie puszczy jest większa niż liczba leśnych gatunków tych owadów w całej Szwecji. Podobnie jak w przypadku grzybów, również wiele gatunków owadów zalicza się do reliktów puszczańskich, co możliwe jest dzięki unikalnym jak na warunki europejskich lasów zasobom martwego drewna oraz starych i dziuplastych drzew. Najwięcej takich reliktów występuje w grupie zwierząt ściśle związanych z martwym drewnem, a nie np. wśród tych, które żyją na drzewach żywych czy leśnej roślinności zielnej. Przykładowo, spośród 120 gatunków chrząszczy kózkowatych, stwierdzonych w Puszczy Białowieskiej, aż 46 to relikty. Wiele gatunków, zwłaszcza saprofitycznych, ma tu jedyne lub jedne z nielicznych stanowisk w Europie, dlatego teren Puszczy Białowieskiej uznaje się za ostoje bioróżnorodności owadów ważną z punktu widzenia całego kontynentu.

Różnorodność siedlisk sprawia jednak, że jest to teren ważny również dla zachowania gatunków owadów nie związanych z martwym drewnem, w tym rzadkich i zagrożonych gatunków motyli (np. przeplatki maturny, przeplatki aurini, dostojki eunomii, wstęgówki bagienki, piórolotka bagniczka, błyszczki zosimi, modraszka bagniczka czy szlaczkonia torfowca).

Pilnicznik fiołkowy

Ważnym elementem bioróżnorodności owadów na terenie Puszczy Białowieskiej są chrząszcze. Do tej pory stwierdzono ich tutaj około 3400 gatunków, z czego 1000 to organizmy związane z martwym drewnem, na przykład nie występujące w Polsce nigdzie indziej bogatek wspaniały Buprestis splendens i rozmiazg kolweński Pytho kolwensis, gatunki zagrożone przez intensywną gospodarkę leśną i usuwanie martwych drzew poza granicami Obszaru Ochrony Ścisłej Białowieskiego Parku Narodowego. Wykazano stąd też jedyne w kraju stanowiska między innymi takich gatunków chrząszczy jak łada Jelskiego Lasconotus jelskii , goleńczyk szczupły Rhacopus attenuatus, listwiaczek Chłodkowskiego Carphoborus cholodkovskyi, rytownik Saalasa Pityogenes saalasi, korniczek Starka Orthotomicus starki, rozpylak zielonawy Acmaeops angusticollis, zmorsznik olbrzymi Leptura thoracica, średzinka Mesosa myops, zgrubek zawilcowy Evodinus borealis, Otho sphondyloides i pogdatunku Alosterna erythropus ingrica oraz najprawdopodobniej ostatnie zachowane w Polsce populacje podrywka szerokogrzbietego Aulonothroscus laticollis, konarka tajgowego Phryganophilus ruficollis i wyżłobika dębowca Gasterocercus depressirostris.

W lasach Puszczy Białowieskiej bytuje jedyna aktualnie obserwowana na świecie populacja chrząszcza opiętka białowieskiego oraz jedyna w środkowej Europie populacja gatunku Lacon conspersus z rodziny sprężykowatych. W XIX wieku odłowionu tu także dwa z trzech zaobserwowanych w Polsce okazów skrajnie rzadkiego w całym swoim zasięgu geograficznym pilnicznika fiołkowego Limoniscus violaceus, a w 1967 roku odnaleziono jedyne potwierdzone poza Japonią stanowisko gatunku Lopheros lineatus.

Przylepek brodacznik

Ciekawymi elementami entomofauny puszczy białowieskiej są złotook Chrysopa dasyptera, reliktowy gatunek puszczański o ograniczonym zasięgu którego pozostałe znane stanowiska w okolicach Sankt Petersburga i w południowej Finlandii oddalone są o około tysiąc kilometrów, oraz piewik tajgowy Aphrophora similis, poza Białowieskim Parkiem Narodowym i kotliną Biebrzy nie występujący nigdzie indziej w Europie. Zachowało się tu również ostatnie czynne w Polsce stanowisko przylepka brodacznika Alcis jubata, motyla z rodziny miernikowcowatych którego gąsienice żerują na ginących porostach z rodzaju brodaczka.

Ochrona przyrody

Tradycja ochrony Puszczy

Obecność żubra i innej grubej zwierzyn kształtowała ochronę puszczy przez pięć stuleci

Tereny Puszczy Białowieskiej podlegają ochronie co najmniej od początku XV wieku. Początkowo nie była to jednak ochrona podyktowana względami przyrodniczymi, ale praktycznymi i reprezentacyjnymi – lasy puszczy stanowiły wyłączne tereny łowieckie książąt litewskich i królów Polski, a głównym przedmiotem troski były zasoby grubej zwierzyny, zwłaszcza żubra. System ochrony, poza ograniczeniami łowieckimi, opierał się na istnieniu „ostępów zwierzynnych” wyłączonych z jakiejkolwiek gospodarki i zarezerwowanych dla polowań monarszych oraz „przechodów zwierzynnych” łączących ostępy i odpowiadających dzisiejszej definicji korytarzy ekologicznych. W 1639 roku w Puszczy Białowieskiej wydzielonych było łącznie 137 ostępów, a najważniejszym w tym okresie przechodem był „przechód wielki zwierzynny koło rzeki Jasiołdy przez mosty Żołobate” łączący lasy białowieskie z nieistniejącą już Puszczą Łyskowską. Przestrzegania praw związanych z ochroną puszczy strzegły dobrze zorganizowane służby leśne. Już w XV wieku funkcjonowała tu osoka, a w późniejszych czasach powołano też odrębne formacje – strzelców i strażników.

Dostęp do zasobów Puszczy był ściśle regulowany. Mieszkańcy najbliżej położonych, przypisanych do niej administracyjnie osad mogli za coroczną opłatą pobierać z lasów martwe drewno na opał, drewno na własne cele gospodarcze, zbierać grzyby, owoce i inne pożytki oraz wypasać bydło. Istniały również „prawa wchodowe” – przywileje osobiście nadawane przez króla wybranej szlachcie, duchowieństwu i miejscowościom. Uprawniały one do korzystania z konkretnego fragmentu puszczy w określony sposób – najczęściej przez koszenie łąk, zakładanie barci lub łowienie ryb w rzekach. W XVII wieku sporadycznie nadawano też wchody umożliwiające wyręb drzew lub zbiór rudy darniowej. Do obydwu wyżej wymienionych sposobów korzystania z puszczy uprawnieni byli pracownicy królewskich służb leśnych – osocznicy, strzelcy i strażnicy. Mogli oni ponadto polować na drobną zwierzynę. W krótkich okresach pod koniec XVIII i w drugiej połowie XVIII wieku praktykowano też wyrób przez kontrahentów króla lub przez zarząd puszczy surowców leśnych, takich jak smoła drzewna lub węgiel drzewny. Pierwszy z tych okresów rozpoczął się w 1675 roku za panowania Jana III Sobieskiego i obejmował dwa kontrakty na pozyskanie surowców i wyrąb drzew. Ponownie ochroną objął Puszcze Białowieską w 1701 roku August II Mocny, wraz z puszczami Sokólską i Nowodworską przeznaczając je „na konserwacje puszcz, ostępów i zwierza”. Próbował on również unieważnić Radziwiłłowskie wchody rębne oraz wchody rudne, jak sądzono wtedy szkodliwe dla bobrów. W XVIII wieku miała ponadto miejsce trwająca w latach 1765-1780 eksploatacja zasobów puszczy pod kierownictwem administratora ekonomii królewskich Antoniego Tyzenhauza.

Moneta wydana przez Bank Białorusi upamiętniająca 600 lat ochrony Puszczy Białowieskiej

Pomimo rosnącej presji cywilizacji dość konsekwentnie prowadzona do końca XVIII wieku ochrona ostępów pozwoliła zachować pierwotny charakter znacznym połaciom puszczy. Po rozbiorach i upadku Rzeczypospolitej zlikwidowano osokę, a puszczę podzielono i przekazano w ręce prywatne. Rozpoczął się okres nasilonych wyrębów, polowań i kłusownictwa. W kwestii konieczności otoczenia puszczy specjalną opieką wielokrotnie apelowali do administracji rosyjskiej naczelnik ekonomii brzeskiej Jan Szczepanowski, później leśniczy Krzysztof Engelghardt. Ich starania odniosły skutek dopiero po objęciu władzy przez cara Aleksandra I, który w 1802 r. przywrócił ochronę puszczy i żyjących w niej żubrów. Z czasem puszcza przyjęła podobną jak za czasów królewskich funkcje jako tereny łowieckie carów Rosji. Największe spustoszenia – masowe kłusownictwo i niekontrolowaną wycinkę pierwotnych drzewostanów, skąd pozyskano prawie 30 mln m³ drewna przyniósł początek XX wieku, a negatywny wpływ człowieka utrzymał się także później. Rabunkową gospodarkę leśną prowadzono w różnych okresach do 1989 roku, łącznie w latach 1945–2000 wycięto w polskiej części kompleksu ok. 9 mln m³ drewna.

W XX wieku rozwinęły się jednak również i były realizowane idee kompleksowej ochrony walorów przyrodniczych Puszczy Białowieskiej. Od 1932 roku funkcjonuje tu Białowieski Park Narodowy, jeden z pierwszych parków narodowych na świecie, a z czasem powołano też inne formy ochrony przyrody.

Ochrona przyrody współcześnie

Puszcza Białowieska w roku 1986 zostaje uznana za Obszar Chronionego Krajobrazu o powierzchni 860 km². Różnymi formami ochrony objęto ponad 50% powierzchni. Istnieje 20 rezerwatów przyrody o powierzchni 3208 ha, 2 ostoje zwierząt chronionych, 94 strefy ochronne gniazd bociana czarnego i orlika krzykliwego. Do krajowego rejestru programu zabezpieczenia puli genowej wpisano 401 drzew. Ponad 1100 drzew uznano za pomniki przyrody.

Dopiero w roku 1994 ukazuje się „Projekt utworzenia Parku Narodowego Puszczy Białowieskiej”, który zakłada objęcie statusem parku narodowego całej polskiej części Puszczy Białowieskiej. Projekt ten przekazuje władzom RP Prezes Polskiej Akademii Nauk. Po raz pierwszy przeprowadzono w nim analizę zniszczeń poczynionych w Puszczy Białowieskiej w XX wieku przez gospodarkę leśną. W tym samym czasie powstaje „Leśny kompleks promocyjny” (526 km².) mający na celu ochronę substancji i walorów Puszczy polega na zachowaniu procesów ekologicznych. Z tego względu obszar Puszczy Białowieskiej, w części poza granicami Białowieskiego Parku Narodowego, podlega ochronie i zagospodarowaniu leśnemu w sposób specjalny, tworząc wzorcowy kompleks promocyjny dla tego typu obiektów w Polsce.

W roku 1977 UNESCO uznaje Białowieski Park Narodowy za jeden ze światowych Rezerwatów Biosfery. Dwa lata później UNESCO wpisuje BPN na Listę Światowego Dziedzictwa Ludzkości.

Sposoby ochrony i zagospodarowania lasów w Puszczy Białowieskiej. Większość oznaczonych na czerwono obszarów to tereny rezerwatu Lasy Naturalne Puszczy Białowieskiej

Rozporządzeniem Ministra Środowiska w roku 2003 powstaje rezerwat Lasy Naturalne Puszczy Białowieskiej. Obejmuje on obszar lasu o powierzchni 858 km², położonego na terenie nadleśnictw: Białowieża, Hajnówka i Browsk. Obszar rezerwatu składa się z 19 fragmentów. Rezerwat ma na celu zachowanie lasów naturalnych (ok. 300 km²) i zbliżonych do naturalnych, typowych dla Puszczy Białowieskiej łęgów i olsów oraz siedlisk leśnych z dominacją starych drzewostanów z dużym udziałem olszy, dębu, jesionu, a także licznych gatunków rzadkich i chronionych roślin zielnych, grzybów i zwierząt oraz utrzymanie procesów ekologicznych i zachowanie różnorodności biologicznej.

Puszcza Białowieska, poza ochroną rezerwatową, chroniona jest tzw. strefami ochronnymi wokół gniazd bociana czarnego i orlika krzykliwego. W puszczy wyznaczono 94 strefy o łącznej powierzchni 58 km², czyli połowy powierzchni Białowieskiego Parku Narodowego.

W kampanię ochrony przyrody Puszczy Białowieskiej jest zaangażowanych kilka organizacji pozarządowych (np. Polskie Towarzystwo Ochrony Pierwotnej Przyrody, Zielone Płuca Polski, Polskie Towarzystwo Ochrony Ptaków, Pracownia na rzecz Wszystkich Istot, Towarzystwo Ochrony Puszczy Białowieskiej, oraz placówek naukowych (np. Zakład Badania Ssaków PAN, Zakład Lasów Naturalnych IBL). Do najważniejszych realizowanych w latach 2010-2013 projektów ochrony puszczy należy:

• powiększenie obszaru parku narodowego na obszar całości puszczy,
• ochrona lasów i zbiorowisk bagiennych puszczy i ich renaturalizacja,
• ochrona żubra, rysia i wilka na obszarze puszcz: białowieskiej, knyszyńskiej, augustowskiej,
• ochrona populacji lęgowej orlika krzykliwego oraz bociana czarnego i żurawia.

Na uwagę zasługuje wdrażany projekt „Kraina Żubra” którego głównym celem jest poprawa warunków życia żubrów w Puszczy Białowieskiej oraz stworzenie możliwości do ich rozprzestrzeniania się na inne obszary poza Puszczę. Drugim istotnym celem projektu jest podniesienie akceptacji gatunku wśród lokalnej społeczności. Wytyczenie i realizacja korytarzy ekologicznych ułatwi rozprzestrzenianie się żubrów na inne obszary leśne poza Puszczę Białowieską, łącząc tym samym istniejące już obszary leśne w jeden zwarty obszar ekologiczny. Pozwoli to na przepływ genów pomiędzy obecnie izolowanymi stadami żubrów w Puszczy Białowieskiej i Knyszyńskiej. Rozprzestrzenianiu się żubrów sprzyjać będzie również tworzenie nowych miejsc dokarmiania na terenie całej Puszczy. Lokalizacja korytarzy ekologicznych będzie określona na podstawie wyników audytu ekologicznego i zostanie następnie przedstawiona właściwym władzom w celu ujęcia korytarzy ekologicznych w planach zagospodarowania przestrzennego oraz planach ochrony. Większość działań projektu jest nakierowana na poprawę bazy żerowej i dostępności wody. Ma to zachęcić żubry do rozprzestrzeniania się oraz zmniejszyć ich zależność od dokarmiania zimowego.

Stare drzewa

Martwy już obecnie pomnikowy dąb Król Nieznanowa o typowym dla białowieskich drzew strzelistym pokroju

Wiekowe drzewa w Puszczy Białowieskiej często osiągają rzadko spotykane gdzie indziej rozmiary oraz przybierają bardzo specyficzny pokrój z potężnymi, strzelistymi pniami i niewielkimi koronami. Maksymalne odnotowane na terenie Białowieskiego Parku Narodowego wysokości oraz obwody pnia (na wysokości 130 cm) wybranych gatunków drzewiastych to dla świerka 51,8 m (484 cm), dębu szypułkowego 43,6 m (741 cm), lipy drobnolistnej 37,2 m (585 cm), jesionu wyniosłego 44,4 m (531 cm), a dla sosny 43,2 m (360 cm). Potężne, nieraz nawet wyższe lub grubsze od wymienionych drzewa rosną jednak również poza granicami Parku Narodowego. Ponad 1100 z obecnych na terenie puszczy okazałych lub mających znaczenie historyczne drzew objęto ochroną jako pomniki przyrody. Niektóre z nich to np. Dąb Maciek, Dąb Wielki Mamamuszi, Dąb Król Nieznanowa, Dąb Imperator Południa, Dąb Imperator Północy, Dąb Krzyż Południa, Dąb Kongresowy, Dąb Strażnik Zwierzyńca, Dąb Beczka, Dąb Car, Dąb Jagiełły i Dąb Małgosi.

Znaczenie starych drzew Puszczy Białowieskiej przekracza jednak ich wartość dydaktyczną i estetyczną. Ze względu na fakt że do 1888 roku nie stosowano tu żadnych form sztucznych odnowień drzewostanów uznaje się, że drzewa o wieku ponad 150 lat są rodzimego pochodzenia i reprezentują lokalną pulę genową, ukształtowaną na drodze trwającej tysiące lat naturalnej selekcji. Pozyskany z nich wysokiej jakości materiał szkółkarski może mieć duże znaczenie przy zakładaniu lasów w regionie oraz całej Polsce, mogą one też posłużyć do określenia standardu genetycznego potrzebnego do selekcji sadzonek pochodzących z innych źródeł. Na terenie puszczy zinwentaryzowano ponad dwa tysiące drzew różnych gatunków, spełniających istotną rolę w ochronie zasobów genowych, znaczna ich część została objęta ochroną jako pomniki przyrody. Jednak ze względu na powolne zamieranie najstarszych okazów, pochodzących z okresu przed wprowadzeniem nowoczesnej gospodarki leśnej, taka ochrona jest niewystarczająca. Obecnie dla dwóch gatunków, świerka pospolitego i sosny, prowadzi się „archiwa klonów” – specjalistyczne hodowle szczepionych zrazów pobranych od wartościowych drzew puszczańskich.

Zanikanie bioróżnorodności

Mimo kompleksowej ochrony Puszczy Białowieskiej, wskutek zmian klimatycznych, hydrologicznych i antropogenicznych, nastąpiły i następują zmiany w ekosystemach puszczy. Do niekorzystnych, postępujących zmian należy ubożenie bioróżnorodności. Charakteryzuje się ono powolnym zanikiem poszczególnych populacji zwierząt, aż do ich wymarcia.

Sytuacja taka miała miejsce np. z żubrem, który ocalał wysiłkiem człowieka. Abstrahując tu od wymarcia tura i tarpana w przeszłości, to na przestrzeni ostatnich 15 lat (1995 – 2010) na obszarze Puszczy Białowieskiej nie gnieżdżą się już: bączek, orlik grubodzioby, pustułka, sokół wędrowny, głuszec, puszczyk mszarny, sowa błotna, kraska, dzierlatka. Czyli w okresie 15 lat zanikło 3,4% awifauny Puszczy Białowieskiej. W podobnym tempie (1,7%-4,5%) zanika liczebność najbardziej zagrożonych gatunków ptaków (szczegóły na diagramie obok). Maleją też populacje dużych ssaków takich jak np. ryś, wilk i łoś, gdzie np. szacuje się, że populacja rysia w Puszczy spadła o ok. 30-40%. W przypadku ptaków, w okresie 15 lat liczebność bociana czarnego spadła o 68%, dzięcioła trójpalczastego – 56%, orlika krzykliwego – 51%, dzięcioła czarnego – 47%, kropiatki – 46%, muchołówki białoszyjej – 41%, bociana białego – 41%, dzięcioła białogrzbietego – 39%, muchołówki szarej – 33%, derkacza – 26%^{potrzebne źródło}.

Katalog zagrożeń

Zrąb w okolicach Białowieży. Zbyt intensywna gospodarka leśna może być jednym z zagrożeń Puszczy Białowieskiej

Złożone ekosystemy Puszczy Białowieskiej zagrożone są zarówno z powodu bezpośredniej ingerencji człowieka (np. zbyt intensywne pozyskiwanie drewna) jak i pośrednich efektów jego działalność na samym obszarze jak i na terenach przyległych (np. zanieczyszczenia, odwadnianie z powodu melioracji i prostowania dolin rzecznych). Niektóre elementy bioróżnorodności, takie jak gatunki związane z siedliskami łąkowymi wymagają jednak obecnie zachowania tradycyjnej gospodarki, w tym ekstensywnego koszenia i spasania polan śródleśnych. Do głównych zagrożeń Puszczy Białowieskiej mających wpływ na stan flory i fauny oraz kondycje siedlisk przyrodniczych zalicza się między innymi:

• presję urbanizacyjną na polany puszczańskie oraz otulinę puszczy
• obniżanie się poziomu wód gruntowych, zwłaszcza w dolinach rzecznych
• zarastanie dolin rzecznych wskutek ich osuszenia i wstrzymania koszeń
• izolacje kompleksu względem innych dużych obszarów leśnych (brak korytarzy ekologicznych)
• zmniejszanie się powierzchni i rozdrobnienie starych drzewostanów oraz pozyskiwanie drewna w drzewostanach bagiennych
• usuwanie martwych i zamierających drzew oraz niedostateczna ilość żywych drzew dziuplastych
• usuwanie próchnowisk lub ich konserwacja przy pomocy środków chemicznych
• zaniechanie koszenia łąk oraz wypasu na polanach śródleśnych (w konsekwencji ich zarastanie) lub zbyt intensywna gospodarki łąkarska, w tym nawożenie i podsiewanie łąk mieszankami traw
• zarastanie płatów świetlistej dąbrowy
• zalesianie naturalnie powstających luk w drzewostanach
• zacienianie stanowisk sasanki otwartej
• zarastanie otwartych powierzchni ze szczodrzeńcem oraz śródleśnych składnic drewna
• możliwość przypadkowego niszczenia roślinności przy zrywce lub innych pracach leśnych
• grodzenie upraw leśnych siatką drucianą (fragmentacja siedlisk większych ssaków)
• potencjalne nadmierna eksploatacja łowiecka populacji sarny, jeleni i dzików oraz kłusownictwo
• potencjalny odłów w celach kolekcjonerskich zagrożonych i chronionych gatunków owadów
• inwazyjne metody i niewłaściwe oznakowanie powierzchni prac badawczych
• zanieczyszczenie wód Leśnej i Narewki przez ścieki i nawozy, zarastanie starorzeczy lub ich przekształcanie w stawy rybne
• osuszanie się i zarastanie miejsc rozrodu traszki grzebieniastej i kumaka nizinnego
• przebudowa lub likwidacja piwnic ziemnych we wsiach puszczańskich (utrata kryjówek dziennych i zimowych mopka) oraz uszczelnianie wież obiektów sakralnych (utrata miejsc lęgowych płomykówki i pójdźki)

Dzieje puszczy

Powstanie puszczy

Stan przejściowy pomiędzy tundrą a tajgą

Z końcem plejstocenu, a początkiem holocenu (11 tys. lat temu) obszary dzisiejszej Puszczy Białowieskiej wyglądały jak dzisiejsze tereny przejściowe pomiędzy tundrą a tajgą. Wówczas Puszczę Białowieską porastała roślinność zimnolubna: wierzba zielna (Salix herbacea), brzoza karłowata (Betula nana), dębik ośmiopłatkowy (Dryas octopetala), bylice (Arthemisia), trawy, mchy i porosty. W tym okresie na tych obszarach żyły: mamut włochaty (Mamuthus primigenius) nosorożec włochaty (Coleodonta antiqitatis) piżmowół (Ovibos moschatus) niedźwiedź jaskiniowy (Ursus spelaeus) jeleń olbrzymi (Megaloceros giganteus).

Mamuty w plejstocenie – rekonstrukcja

Z końcem epoki lodowcowej i ustąpieniem lodu przed 10.000 lat, zniknęli również olbrzymi roślino- i mięsożercy. Niedługo potem obszar ten objęły gatunki roślin, mogące się przystosować nawet do bardzo wymagających warunków, głównie drzewa iglaste: świerki, sosny, sosny limby, jodły syberyjskie, modrzewie, lecz także – najczęściej drobnolistne – liściaste: brzozy, osiki, olsze, jarzęby, które dzięki swojej niewrażliwości na zimno oraz symbiozie z porostami i grzybami mogły współżyć na tym początkowo jałowym podłożu. W ciągu kolejnych pięciu tysiącleci pojawiły się dodatkowo takie gatunki jak wiązy, dęby, jesiony, graby i lipy. Te drzewa są i dziś charakterystyczne dla Puszczy Białowieskiej i mają znaczący wpływ na jej dzisiejszy kształt. I dzisiaj lasy puszczy są przekształcane wskutek warunków klimatycznych i hydrologicznych. Charakteryzuje się to powolnym zanikiem lasów o charakterze syberyjskim na korzyść lasów środkowoeuropejskich.

Ślady człowieka w Puszczy

Plik:Anthropos - pravěcí lidé.JPG

Człowiek z plemienia wędrownego

Przypuszcza się, że po ustąpieniu zlodowacenia (8-10 tys. lat temu) niewielkie, wędrowne łowieckie plemiona, przemierzały dawne obszary tworzącej się Puszczy Białowieskiej dolinami niedawno powstałych rzek Narwi i Narewki. W okresie wioseno-letnim wędrowały one na północ, natomiast jesienią zmierzały w kierunkach południowych. Najstarsze ślady obecności człowieka już osiadłego, uprawiającego rolę w Puszczy Białowieskiej i jej okolicach pochodzą z neolitu, czyli sprzed około 4500 lat. Świadczą o tym odnalezione tu proste narzędzia z krzemienia, toporki kamienne oraz resztki naczyń. Z neolitu pochodzą także dwie osady, odkryte w 1923 roku w pobliżu wsi Rudnia oraz pomiędzy miejscowościami Krynica i Kupicze.

Rekonstrukcja ciałopalenia

W okresie od II-I wieku p.n.e. do IV-V wieku n.e. na terenie puszczy istniały osady noszące ślady mieszanych wpływów kultur ceramiki kreskowanej i przeworskiej, a następnie kultury wielbarskiej. Jedna z takich osad, pochodząca z przełomu I wieku p.n.e. i I wieku n.e., została znaleziona na polanie łowieckiej „Berezowo” (Nadleśnictwo Białowieża). Odkryto tam także pozostałości dymarek do wytopu żelaza z rudy darniowej, zabytki żelazne i ceramiczne oraz kości bydła domowego i jeleni. Wskazuje to na to, że oprócz łowiectwa i hodowli, ludność tego terenu zajmowała się lokalnym pozyskiwaniem rudy oraz wypalaniem węgla drzewnego niezbędnego do wytopu żelaza. Doprowadziło to do nieznacznego ubytku w powierzchni lasów, jednakże po okresie starożytnym nastąpiła przerwa w osadnictwie, co umożliwiło ich odnowę. Z tego okresu pochodzą dwa znalezione do tej pory puszczańskie cmentarzyska pozostawione przez przedstawicieli kultury wielbarskiej. Pierwsze z nich to odosobniony grób szkieletowy dziecka z III-IV wieku, znaleziony w żwirowni na uroczysku „Hajduk”i, przy drodze z Białowieży do Narewki. Może być to jednak tylko fragment cmentarzyska, które zostało zniszczone podczas wykopywania piasku. Drugie znalezisko to cmentarzysko ciałopalne z III-V wieku, znalezione na terenie uroczyska „Wielka Kletna” w samym Białowieskim Parku Narodowym. Prawdopodobnie zawiera ono 60-70 grobów płaskich rozmieszczonych na dawnej śródleśnej polanie. W pobliżu Puszczy Białowieskiej znajdują się jeszcze trzy inne cmentarzyska kultury wielbarskiej, zawierające ciałopalne groby kurhanowe lub płaskie. Duża ilość przedmiotów obcego pochodzenia znaleziona w grobach może świadczyć o istniejącej wówczas sieci dróg, z kolei stały, kilkuprocentowy udział pyłków roślin rosnących na terenach otwartych (głównie traw) oraz antropogennych (związanych z człowiekiem) z I-IV wieku, wskazuje na niewielki stopień jej odlesienia w tamtym okresie. Oznacza to że na terenie Puszczy Białowieskiej i w jej okolicach, w tamtym okresie, istniały pojedyncze niewielkie plemiona. Już w czasach Chrystusa doliny rzek Narwi, Leśnej i Narewki były na stałe zamieszkiwane przez plemiona Neurach, o których pisał historyk i pisarz rzymski Pliniusz Starszy (23-79) oraz historyk rzymski Tacyt (55-120).

Wyodrębnianie terenów puszczy

Jeden z kurhanów w kwartale 387C

We wczesnym średniowieczu, do XIII wieku, Puszcza Białowieska nie stanowiła wyodrębnionego kompleksu leśnego i łączyła się z puszczami okolic Grodna i Polesia. Docierało tam rozproszone osadnictwo z Litwy, Mazowsza (np. mazowieckie wsie Termiski i Budy) i prawdopodobnie Jaćwingowie, o czym mogą świadczyć zachowane do dziś niektóre bałtyckie nazwy miejscowe. W XV wieku dokonano podziału puszcz, przydzielając je do dworów książęcych. Obecna Puszcza Białowieska została rozdzielona między dwory w Bielsku, Kamieńcu i Wołkowysku. Stąd też pojawiły się nazwy: Puszcza Bielska, Kamieniecka i Wołkowyska. Północny fragment Puszczy Kamienieckiej zaczęto nazywać Puszczą Białowieską (od nazwy dworu Białowieży). Rozwój osadnictwa spowodował zagładę Puszczy Bielskiej (jedyna jej pozostałością jest obecna, mała Puszcza Ladzka). Puszcza Wołkowyska rozpadła się na mniejsze jednostki: (m.in.) Puszczę Świsłocką, Mścigobowską i Jałowską. Puszcza Jałowska przestała istnieć w wyniku osadnictwa, a prywatną Puszczę Świsłocką (należącą do rodziny Tyszkiewiczów ze Świsłoczy) przyłączono w 1832 do Puszczy Białowieskiej.

Tak więc obecna Puszcza Białowieska składa się z ocalałych fragmentów dawnych puszcz Białowieskiej, Ladzkiej i Świsłockiej.

Początkowo Puszcza Białowieska należała do województwa trockiego. W 1513 znalazła się w granicach nowo utworzonego województwa podlaskiego, z którego w 1566 wydzielono województwo brzesko-litewskie. Po unii lubelskiej (1569) województwo podlaskie przyłączono do Korony. Tak więc zachodnim skrajem Puszczy Białowieskiej biegła granica między Polską a Wielkim Księstwem Litewskim.

W czasach panowania króla Zygmunta III Wazy w roku 1589, po rozdzieleniu dóbr królewskich od publicznych, Puszczę Białowieską zaliczono do tzw. królewskich dóbr stołowych.

Puszcza w rękach królewskich

Polowanie i osiedlanie się w puszczy było zabronione dla miejscowej ludności, a możliwość korzystania z jej zasobów takich jak np. drewno opałowe czy owoce runa leśnego była ograniczona i odpłatna. Dla szlachty i duchowieństwa korzystanie z dóbr puszczy (np. barci, siana z polan, drewna) wymagało zdobycia specjalnego przywileju zwanego prawem wchodów. Od XV wieku istniała specjalna służba leśna zwana osoką strzegąca lasów i kontrolująca wchody.

Pierwszą pisaną wzmianką o Puszczy Białowieskiej jest opis polowania Władysława Jagiełły z 1409 roku

Już na początku XV wieku w Puszczy Białowieskiej istniał królewski dwór myśliwski a sama puszcza prawdopodobnie wielokrotnie była miejscem łowów Władysława Jagiełły. Dwa z tych polowań zostały opisane w „Kronikach Sławnego Królestwa Polskiego” Jana Długosza. Pierwsze z nich miało miejsce w grudniu 1409 roku, kiedy to król przybył do Białowieży z Brześcia gdzie uczestniczył w naradzie wojennej z wielkim księciem Witoldem, podkanclerzem koronnym Mikołajem Trąbą i chanem tatarskiej Złotej Ordy Tochtamyszem. Celem ośmiodniowych łowów było zdobycie zapasów żywności na potrzeby planowanej wojny z Zakonem Krzyżackim, a pozyskaną tu dziczyznę solono w beczkach i spławiano do Płocka. Prawdopodobnie wyłapywano też wtedy tarpany, służące potem jako konie bojowe w wojskach litewskich. Drugie udokumentowane polowanie Jagiełły w Puszczy Białowieskiej odbyło się w styczniu 1426 roku, kiedy król wraz z królową Zofią ukrywali się tu przed panującą w Polsce epidemią dżumy. Według przekazu Długosza podczas tego pobytu siedemdziesięcioletni wtedy Jagiełło złamał nogę w trakcie polowania na niedźwiedzia.

Za czasów Zygmunta Starego zbudowano nowy dwór myśliwski, w którym król przebywał w drodze na koronację z Wilna przez Krynki i Rudnię do Krakowa przez Mielnik w grudniu 1506 roku. W 1538 król ten wydał specjalne prawo dotyczące organizacji polowań królewskich i zabraniające wszelkich innych łowów w Puszczy Białowieskiej. Wchodząc do puszczy nie wolno było mieć ze sobą psa ani broni. Za zabicie grubej zwierzyny groziła kara śmierci.

Zygmunt August, ostatni z Jagiellonów, polował w Puszczy Białowieskiej w 1546 roku

Królewicz Zygmunt August przebywał w Puszczy Białowieskiej w dniach od 18 do 27 stycznia 1546 przyjeżdżając tu z Wilna drogą przez Wołkowysk i Mścibów. Początkowo prowadził w białowieskim dworze ożywioną działalność kancelaryjną, następnie przez kilka dni polował w otoczonych ostępach zwanych kletnami, jako pierwszy z polskich władców używając do polowań broni palnej. Po zakończonych łowach rozkazał wysłać na Wawel w prezencie dla swoich rodziców króla Zygmunta Starego i królowej Bony Sforzy trzydzieści pięć beczek solonej dziczyzny. Powrócił do Wilna kierując się przez Rudnię do Krynek drogą Browską.

Król Stefan Batory przebywał w puszczy od 6 do 10 stycznia 1581, do której przybył jadąc przez Krynki, Kołodzieżną, Narewkę i odjechał drogą w kierunku na Kleszczele. Batory przebywał w puszczy także we wrześniu 1584 roku, ponieważ wtedy napisał list do kanclerza, w którym jako miejsce wystawienia wymieniono Białowieżę. Źródła historyczne wspominają też, że w puszczy polował hetman Jan Zamoyski, który otrzymał na to specjalne jednorazowe zezwolenie.

Brak jest dokumentów jednoznacznie potwierdzających polowania króla Władysława IV Wazy w Puszczy Białowieskiej, jednak jego urzędnicy wydali zakaz dalszego powiększania polany białowieskiej oraz nakazali jej częściowe zalesienie aby utrzymać dogodne do polowań ostępy w bezpośredniej bliskości dworu myśliwskiego.

Za czasów Jana Kazimierza, z powodu toczących się wojen nastąpiło osłabienie ochrony puszczy i znacznie nasiliło się kłusownictwo. W 1663 roku doszło do starcia grupy kłusowników i służb leśnych w wyniku czego zginał jeden z osoczników Nazar Hołoskowicz. Najazdy wojsk, głód i epidemia dżumy doprowadziły do wyludnienia okolicznych wsi i zarastania lasem pół uprawnych. Zniszczono również w tym okresie znajdujący się w Białowieży dwór myśliwski Wazów.

Po objęciu władzy przez Jana III Sobieskiego należące do króla grunty rolne na terenie puszczy przekazano w dzierżawę młynarzom z Białowieży, co miało zapobiec ich zarastaniu. Również w tym okresie pierwszy raz rozpoczęto przemysłowe wykorzystanie zasobów puszczy. W 1675 roku Jan Sobieski podpisał kontrakt z sędzią Piotrem Przebędowskim zezwalając mu na wyrąb sosen, dębów i jesionów oraz produkcje smoły drzewnej i potażu w dowolnym zakresie – „według upodobania swego...”, z wyłączeniem jednak z użytkowania najlepiej zachowanych ostępów zwierzynnych. Zezwolono też na pozyskanie ptactwa, drobnej zwierzyny i sześciu jeleni rocznie. W 1678 roku kontrakt przedłużono o trzy lata, jednak ze względu na poczynione przez Przebędowskiego zniszczenia ograniczono wytwarzany asortyment do smoły drzewnej, potażu oraz dębiny na beczki, a obszar działalności obejmował tylko siedem ostępów wskazanych przez leśniczego. W 1691 roku król zawarł też z Bartłomiejem Sardim trzyletni kontakt umożliwiający wyrąb sosen i wypalanie potażu. Ponadto Radziwiłłom oraz podstolemu brzeskiemu Stanisławowi Tyszkowskiemu potwierdził wcześniej istniejące lub nadał nowe wchody rębne.

August II Mocny

Do tradycji wielkich królewskich polowań i ochrony puszczy powrócono w czasach saskich. W 1701 roku August II Mocny ponownie objął puszcze ochroną wyłączając ja całkowicie z użytkowania gospodarczego oraz czynił starania aby unieważnić przywileje wchodowe, w szczególności te umożliwiające wycinkę drzew. W Puszczy zakazano wypasu bydła, tworzenia nowych koloni, palenia ognia i ścinania żywych drzew. Zwiększono również kompetencje służb leśnych walczących z kłusownictwem oraz odbudowano dwór myśliwski w Jamnie. Z okresu panowania Augusta II pochodzą pierwsze wzmianki o przeznaczeniu części łąk puszczański na produkcję paszy zimowej dla żubrów. Legenda głosi, że August II chadzał w pojedynkę na niedźwiedzia i w 1705 omal nie zginął podczas takiej „przechadzki” po lesie.

August III Sas przyjeżdżał na łowy do Puszczy Białowieskiej wraz z dużą świtą i gośćmi z zagranicy. Rozbudował dwór myśliwski na terenie dzisiejszego Parku Pałacowego i założony przez Stefana Batorego zwierzyniec. Kontynuował on też politykę ochrony puszczy – utworzył pięć nowych wsi osockich oraz sprowadził do niej strzelców. Ponadto w czasach Augusta III próbowano dokonać w Saksonii reintrodukcji żubrów na bazie osobników z Puszczy Białowieskiej. Świadectwem jednego z wielkich polowań tego okresu jest obelisk z 1752 o treści:

Obelisk z piaskowca upamiętnia jedno z największych polowań królewskich w Puszczy Białowieskiej, które odbyło się 27 września 1752 roku. Uczestniczył w nim król August III Sas wraz z rodziną i dworem.

„Dnia 27 Septembra 1752 Najaśniejsze Państwo August III Król Polski Elektor Saski, z Królową Jeymością i Królewiczem ichmościem Xawerem i Karolem tu mieli polowanie żubrów i zabili:

42 żubry, to jest

11 wielkich, z których nayważniejszy ważył 14 cetnarów 50 funtów

7 mniejszych

18 żubrzyców

6 młodych

13 łosiów, to jest

6, z których nayważniejszy ważył 9 cetnarów 75 funtów

5 samic

2 młodych

2 sarn

Suma 57 sztuk”

Za czasów Stanisława Poniatowskiego, w latach 1765-1780, administratorem puszczy był słynny Antoni Tyzenhauz. Znacznie rozwinął on przemysł puszczański i zwiększył ilość spławianych towarów, m.in. wybudował on kanał łączący Narew i Narewkę. Ścinano wtedy w puszczy i spławiano do Gdańska drzewa, produkowano węgiel drzewny, potaż, dziegieć i smołę. Sprowadzono z Mazowsza robotników leśnych – budników i osadzono ich w wioskach zakładanych wewnątrz puszczy. Zmniejszono też liczbę wsi osockich kierując ich mieszkańców do prac leśnych oraz przywrócono pańszczyznę w należących do króla dobrach. Tyzenhauz został odwołany ze stanowiska zarządcy dóbr królewskich w 1780 roku, m.in. z powodu nierentowności niektórych z jego przedsięwzięć.

W dniach od 30 sierpnia do 2 sierpnia 1784 roku w dworze w Białowieży przybywał król Stanisław August Poniatowski. Przybycie króla poprzedzone było starannymi przygotowaniami, a jego bratanek podskarbi wielki litewski Stanisław Poniatowski wyremontował z tej okazji istniejący dwór i dobudował dwie oficyny. Do Białowieży poza orszakiem królewskim przybyli liczni goście, w tym siostra króla Izabela Branicka, książę Stanisław Poniatowski i arcybiskup Giovanni Archetti. Łowy odbyły się 31 sierpnia i 1 września, w obu przypadkach w odgrodzonych kletnach. Myśliwy rozlokowani w specjalnie w tym celu wybudowanych altanach położyli łącznie cztery żubry, dwa niedźwiedzie i jednego łosia. Było to ostatnie królewskie polowanie w Puszczy Białowieskiej.

Puszcza w rękach carskich

Po rozbiorach cesarzowa Katarzyna II i jej następca Paweł I zaczęli rozdawać dobra puszczańskie dygnitarzom, którzy eksploatowali je rabunkowo. Ale następni carowie, uświadomiwszy sobie rozmiar strat spowodowany paroletnim rosyjskim zarządem, w 1802 zaczęli odnawiać służbę osoczniczą. W 1820 wydano zakaz polowań na żubry i wstrzymano wyręby. W 1811 znaczną część lasu zniszczył szalejący 4 miesiące pożar. Katastrofy dopełnił przemarsz wojsk napoleońskich, podczas którego rozgrabiono dwory królów polskich.

Podczas powstania listopadowego do walki włączyła się niemal cała służba leśna. Oddziały puszczańskie liczyły ponad 500 ludzi i przeprowadziły kilka udanych akcji. Podczas powstania styczniowego w puszczy działał oddział Walerego Wróblewskiego.

Car Aleksander III podczas polowiania na żubry

Pałac myśliwski Romanowów w Białowieży

Mniej więcej od połowy XIX wieku w puszczy rozpoczyna się okres nowoczesnej gospodarki leśnej. Wznowiono wyręby. W latach 1843-1846 cały las podzielono na regularne kwadratowe oddziały leśne o długości 1 wiorsty (1066,8 m) rozdzielone później przecinkami (pododdziałami). Wtedy też puszczą ponownie zainteresowali się carowie. W 1860 zorganizowano pierwsze wielkie polowanie carskie. W 1888 puszcza przeszła z zarządu państwowego do zarządu dóbr carskich. W 1894, dla wygody carów wybudowano linię kolejową z Hajnówki do Białowieży. Pod koniec XIX wieku sprowadzono z Syberii i Kaukazu oraz Europy ogromne ilości zwierzyny: łosi, danieli i jeleni, zamieniając puszczę w olbrzymi zwierzyniec. Odbiło się to niekorzystnie na stanie lasu i przyniosło zmiany zauważalne przez leśników do dziś. Ostatnie carskie łowy odbyły się w 1912.

XX wiek

I wojna światowa przyniosła największe chyba w historii straty dla puszczy. Wojska niemieckie, wchodzące w skład 12 armii dowodzonej przez gen. Maximiliana von Gallwitza, wkroczyły do Białowieży i Puszczy w dniu 17 sierpnia 1915 roku. Okupacja niemiecka tego terenu trwała do grudnia 1918 roku. Pod okupacją niemiecką puszcza przeszła okres rabunkowej gospodarki na wielką skalę (z szacowanej zasobności Puszczy – 32 mln m³ drewna wycięto 5 mln m³). Niemcy wybudowali ponad 300 km torów kolejki leśnej by ułatwić wywóz drewna. Wzniesiono wielkie tartaki w Hajnówce, Białowieży i Gródku. Wojsko niemieckie przetrzebiło też zwierzynę.

Po wycofaniu się z puszczy niemieckich władz wojskowych w grudniu 1918 w lasach pozostało wielu żołnierzy maruderów, natchnionych rewolucją w Rosji i nie podlegających żadnej władzy. Polowali oni bez umiaru. Grabili też fabryki i tartaki, których wyposażenie zazwyczaj wykupywali żydowscy kupcy z Białegostoku. Okres anarchii wykorzystywali też miejscowi. Na przełomie 1918 i 1919 strzały w puszczy było słychać dniem i nocą. W kilka miesięcy żubry (ostatni padł w kwietniu 1919) i łosie zostały całkowicie wytępione (przed wojną było ponad 700 żubrów). Przeżyły nieliczne jelenie. W lutym 1919 Puszczę Białowieską zajęły wojska polskie. Na dobre polska administracja objęła puszczę we wrześniu 1920, po wojnie bolszewickiej.

Jedna z linii kolejek wybudowana przez firmę „Century” celem wywozu drewna z puszczy

Uporządkowanie lasu trwało 3 lata. W 1924 administracja puszczy zawarła dziesięcioletni kontrakt z angielską firmą „ Century” na eksploatację drewna. Jednak Anglicy bezlitośnie wycinali lasy, co spowodowało zerwanie z nimi umowy w 1929. W tymże roku rozpoczęto proces restytucji żubra (okazy zakupiono w ogrodach zoologicznych w Niemczech, w Szwecji, a także przywieziono z Pszczyny). W 1939 w puszczy było 16 żubrów, które przetrwały szczęśliwie II wojnę światową.

Podczas wojny obronnej Polski w 1939 roku, po walkach w rejonie Domanowa w rejon Puszczy weszły oddziały Podlaskiej Brygady Kawalerii i Suwalskiej Brygady Kawalerii, które 18 września dotarły do Białowieży. Następnie jej oddziały zbierały się w rejonie wsi Eliaszuki i Doktorce. 20 września w okolicach Białowieży gen. Zygmunt Podhorski ps. „Zaza” powołał ze zgromadzonych oddziałów Suw.BK i Podl.BK improwizowaną jednostkę kawalerii Dywizję Kawalerii „Zaza” złożoną z Brygady Kawalerii „Plis” pod dowództwem płk. Kazimierza Plisowskiego i Brygady Kawalerii „Edward” pod dowództwem płk. Edwarda Milewskiego. Część oddziałów przeszła później na południe tworząc SGO „Polesie”, walcząc później pod Kockiem, a część w kierunku Wołkowyska walcząc później w obronie Grodna.

Kolejna wojna przyniosła podobne straty dla puszczy jak wcześniejsza. Władza radziecka wywiozła na wschód całą polską ludność, zastępując ją lojalnymi, ale niedoświadczonymi pracownikami leśnymi. Z kolei po 1941 roku władze niemieckie chciały wysiedlić całą ludność puszczy (z obawy o partyzantkę). Z inicjatywy Göringa powstał projekt utworzenia wielkiego rezerwatu – państwowego obszaru łowieckiego. Dokonywano także pacyfikacji wsi puszczańskich. W lipcu-sierpniu 1941 roku niemiecki 322 batalion policji wysiedlił mieszkańców około 40 wsi, w większości paląc je całkowicie i rabując inwentarz, plony i cały dobytek. Wycinano sady i zasypywano studnie. Łącznie wysiedlono 7036 osób, a 601 zamordowano. Wysiedlono następujące wsie: Bernacki Most, Budy, Grodzisk, Gruszki, Guszczewina, Janowo, Leśna, Lewkowo Nowe, Masiewo, Masiewo Nowe, Minkówka, Mikłaszewo, Olechówka, Płatna, Pogorzelce, Skupowo, Stoczek, Teremiski, Zabłotoczyzna, Zabrody.

Od lipca 1941 w lesie działały grupy partyzanckie, przeważnie radzieckie (wśród nich wyróżniała się grupa Nikora). Dopiero wiosną 1944 roku Niemcy zaczęli odnosić pierwsze sukcesy w walce z partyzantami. W Białowieży umieszczono specjalny sztab do zwalczania partyzantki. W licznych egzekucjach mordowano mieszkańców podejrzanych o pomoc „leśnym żołnierzom”.

W lipcu 1944 puszczę zajęły oddziały Armii Czerwonej. Wycofujący się hitlerowcy zdążyli jeszcze wysadzić w powietrze pałac w Białowieży. Decyzję o pozostawieniu części Puszczy Białowieskiej w Polsce podjął osobiście Stalin po dyskusji z delegacją PKWN. Wedle anegdoty początkowo chciał zagarnąć całą puszczę, ale polscy komuniści przekonali go argumentem „Ale gdzie my będziemy teraz polować?!”. Od wiosny 1945 roku w Puszczy Białowieskiej operowała 5 Wileńska Brygada AK prowadząc działania przeciwko Armii Czerwonej, NKWD i MO.

Puszcza Białowieska: stan danych przyrodniczych – listopad 2010 r.

Zobacz też

• Gospodarka leśna w Puszczy Białowieskiej
• Klasyczny dąb białowieski

Bibliografia

1. Bazyluk W. 1976. Karaczany i Modliszki (Blattodea et Mantodea). Katalog Fauny Polski. 17(1): 37-65. BirdLife International/European Bird Census Council. 2000. Europaean bird populations: estimates and trends. BirdLife Inter. Cambridge (BirdLife Conservation). 10.
2. Błeszyński S. 1966. Motyle – Lepidoptera, Miernikowce – Geometridae, podrodzina Selidoseminae. Klucze do Ozn. Owadów Polski. 27,46c: 1-121.
3. Borowski S., Lewartowski Z., Piotrowska M., Wołk K. 1985. Wyniki inwentaryzacji gniazd bociana białego w Puszczy Białowieskiej w latach 1976-1979. Studia Naturae, ser. B. 28: 71-76.
4. Borowski S., Okołów C. 1988. The birds of the BiałowieSa Forest. Acta Zool. Cracov. 31(2).
5. Buprecht A.L. 1989. Nowe stwierdzenie Żółwia błotnego Emys orbicularis (Linnaeus, 1758) w zachodniej części Puszczy Białowieskiej. Przegl. Zool. 33(1): 125-128.
6. Burakowski B. 1976. Chrząszcze – Coleoptera. Zagłębkowate – Rhysodidae. Klucze do Ozn. Owadów Polski. 19,4: 37691.
7. Burakowski B., Mroczkowski M., Stefanska J. 1986. Chrząszcze Coleoptera. Dermestoidea, Bostrichoidea, Cleroidea,
8. Lymexyloidea. Katalog Fauny Polski. 42,23(11): 1-243. Burakowski B., Mroczkowski M., Stefańska J. 1990. Chrząszcze (Coleoptera) Stonkowate – Chrysomelidae, część I. Katalog Fauny Polski. 49,(16): 1-279.
9. Buszko J. 1983. Motyle – Lepidoptera. Sówki – Noctinidae. Klucze do Ozn. Owadów Polski. 27,53e: 1-170.
10. Buszko J. 1997. Atlas rozmieszczenia motyli dziennych w Polsce (Lepidoptera: Papilionoidea, Hesperiodea) 1986-1995. Wyd. Turpress, Toruń.
11. Cieśliński S., Tobolewski Z. 1988. Porosty Puszczy Białowieskiej i jej zachodniego przedpola. Phytocoenosis. 1.
12. Dąbrowski J.S., Krzywicki M. 1982. Ginące i zagroSone gatunki motyli (Lepidoptera) w faunie Polski. Cz. I. Studia Natura B. 31: 3-171.
13. Domaszewicz A., Ruprecht A., Szwagrzak A. 1992. Włochatka, Aegolius Funereus. (W:) Głowaciński Z. Polska Czerwona Księga Zwierząt. Warszawa: PWRiL. 206-208., 1992. ISBN 83-09-01520-8.
14. Domaszewicz A. 1993. Sowy Puszczy Białowieskiej. Polskie Towarzystwo Ochrony Pierwotnej Przyrody. 1-52.
15. Domaszewicz A., Pugacewicz E. 1995. Mapa przyrodnicza Puszczy Białowieskiej, 1:50 000. Polskie Towarzystwo Ochrony Pierwotnej Przyrody.
16. Domaszewicz A. 1997. Sóweczka, Glaucidium passerinum w Białowieskim Parku Narodowym – jej siedliskia, rozmieszczenie i liczebność.. Warszawa: Notatki Ornitologiczne 38(1): 43-50, ISSN 0550-0842.
17. Faliński J.B. (red.). 1968. Park Narodowy w Puszczy Białowieskiej. PWRiL, Warszawa. s. 503.
18. Faliński J.B. 1967. Przegląd zbiorowisk roślinnych Puszczy Białowieskiej i jej najbliSszych okolic. Zakł. Fitosoc. Stos. UW 20: 1-22.
19. Faliński J.B. 1986. Vegetation dynamics in temperate lowland primeval forests. Geobotany. 8.
20. Faliński J.B. 1986. Vegetation dynamics in temperete forests. Ecological Studies in BiałowieSa Forest. Junk Publ. Dordrecht.
21. Faliński J.B. 1990-91. Mapa VIII-25 Rozmieszczenie zbiorowisk leśnych w Białowieskim Parku Narodowym. Kartogr.Geobot. PPWK, Warszawa-Wrocław. 1-3.
22. Faliński J.B., Hereźniak J. 1977. Puszcza Białowieska. Nasza Księgarnia, Warszawa.
23. Głowaciński Z. (red.). 2001. Polska czerwona księga zwierząt. Kręgowce. PWRiL, Warszawa.
24. Grimmett R.F.A., Jones T.A. (red.). 1989. Important Bird Areas in Europe. ICBP, Cambridge.
25. Gromadzki M., Błaszkowska B., Chylarecki P., Gromadzka J., Sikora A., Wieloch M., Wójcik B. 2002. Sieć ostoi ptaków w Polsce. WdraSanie Dyrektywy Unii Europejskiej o Ochronie Dzikich Ptaków. OTOP, Gdańsk.
26. Gromadzki M., Dyrcz A., Głowaciński Z., Wieloch M. 1994. Ostoje ptaków w Polsce. OTOP, Bibl. Monitor. Środ., Gdańsk.
27. Gromadzki M., Gromadzka J., Sikora A., Wieloch M. 2002. Wielkość populacji i trendy liczebności wybranych gatunków ptaków lęgowych w Polsce w latach 1991-2002. ZO PAN, Gdańsk. Msc.
28. Gutowski J.M., Jaroszewicz B. (red.). 2001. Katalog fauny Puszczy Białowieskiej. IBL, Warszawa.
29. Heath M.F., Evans M.I. (red.). 2000. Important Bird Areas in Europe: Priority sites for conservation, Northen Europe. BirdLife Inter., Cambridge (BirdLife Conservation). 1.
30. Hedemann Otton. 1939. Dzieje Puszczy Białowieskiej w Polsce przedrozbiorowej (w okresie do 1798 roku)
31. IOP PAN red. 2006-2007 Monitoring gatunków i siedlisk przyrodniczych ze szczególnym uwzględnieniem specjalnych obszarów ochrony siedlisk Natura 2000 msc, GIOŚ, Warszawa
32. Jędrzejewska B., Jędrzejewski W. 2001. Ekologia zwierząt drapieżnych Puszczy Białowieskiej. PWN, Warszawa.
33. Korbel J. 2009. Puszcza Białowieska – czarno na białym. Białowieża 2009, ISBN 978-83-925199-4-2.
34. Krzywicki M. 1986. Stan fauny motyli dziennych Leipdoptera, Diruna Puszczy Białowieskiej. Parki Nar. Rez. Przyr. 7,1: 69-76.
35. Kwiatkowski W. 1994. Krajobrazy roślinne Puszczy Białowieskiej (mapa, skala 1:50 000). Phytocoenosis. 6.
36. Liro A., Dyduch-Falniowska A. 1999. Natura 2000 – Europejska Sieć Ekologiczna. MOŚZNIL, Warszawa. s. 93.
37. Matuszkiewicz W. 1952. Zespoły leśne Białowieskiego Parku Narodowego. Ann. UMCS, sec. C, Suppl. 6: 1-218.
38. Nowacki J., Szpor R. 1989. Apamea illyria (Freyer 1852) nowy dla fauny Polski oraz kilka rzadkich gatunków sówkowatych (Lepidoptera, Noctuidae). Przegl. Zool. 33(1): 101-104.
39. Osieck E. 2000. Guidance notes for the selection of important Bird Areas in Europaean Union Memeber States and EU accession countries. Draft IBA Workshop Brussels, 30 March-2Apr.2000. Msc.
40. Pucek Z., Głowaciński Z. 2001. Bison bonasus (Linne, 1758) Subr. Polska czerwona księga zwierząt. Kręgowce. Red. Z. Głowaciński. wyd. 2, s. 100-105.
41. Pucek Z., Raczyński J. (red.). 1983. Atlas rozmieszczenia ssaków w Polsce. PWN, Warszawa. 1,2.
42. Pugacewicz E. 1994. Stan populacji bociana czarnego (Ciconia nigra) na Nizinie Północnopodlaskiej w latach 1985-1994. Not. Orn. 35, 3-4: 297-308.
43. Pugacewicz E. 1995. Stan populacji puchacza (Bubo bubo) na Nizinie Północno-podlaskiej w latach 1984-1994. Not. Orn. 36, 1-2: 119-134.
44. Pugacewicz E. 1996. Lęgowe ptaki drapieżne Puszczy Białowieskiej. Not. Orn. (37) 3-4: 173-224.
45. Pugacewicz E. 1997. Ptaki lęgowe Puszczy Białowieskiej. PTOP, Białowieża.
46. Pugacewicz E. 2002. Stan populacji dzięcioła białogrzbietego Dendrocopos leucotos (Bechstein, 1803) na Nizinie Północnopodlaskiej w latach 1984-2000. Chrońmy Przyr. Ojcz. 58, 1: 5-24.
47. Sokołowski A. W. 1966. Fitosocjologiczna charakterystyka borów iglastych ze związku Dicrano-Pinion w Puszczy Białowieskiej.

Linki zewnętrzne

• Białowieski Program Rozwoju
• Ochrona Puszczy Białowieskiej
• Białowieski Park Narodowy
• Puszcza Białowieska. Ponad podziałami
• Puszcza Białowieska – Dęby
• Białowieski Park Narodowy – Drzewa
• Encyklopedia Puszczy Białowieskiej

Zobacz też

• Bałachowcy
• Nowe siedem cudów natury
• The Century European Timber Corporation
• Oddziały Armii Krajowej w Puszczy Białowieskiej
• Budnicy

Nieprawidłowe parametry: {52.701118|N|23.808662|E|type:forest_dim:59km}{{Współrzędne}} Nieznane pola: 3, 4 oraz 5.