Podlasie: Różnice pomiędzy wersjami
[wersja przejrzana] | [wersja przejrzana] |
Wycofano ostatnią zmianę treści (wprowadzoną przez 2A00:F41:1C3B:6002:E0E9:4BDC:62E6:49DD) i przywrócono wersję 57898621 autorstwa Bo Ytterby |
→Architektura: drobne redakcyjne |
||
Linia 82: | Linia 82: | ||
== Architektura == |
== Architektura == |
||
Architektura Podlasia jest odzwierciedleniem położenia w [[I Rzeczpospolita|I Rzeczypospolitej]]. W okresach panowania Piastów był to jeden z najsłabiej rozwiniętych regionów, położony peryferyjnie względem przodujących dzielnic: [[Małopolska|Małopolski]], [[Wielkopolska|Wielkopolski]] czy [[Śląsk]]a oraz głównych ośrodków państwa, takich jak [[Kraków]], [[Wrocław]], [[Poznań]], [[Płock]] czy [[Sandomierz]]. W średniowieczu nie rozwinęły się znaczące centra władzy państwowej czy kościelnej, ani większe ośrodki mieszczańskie, przez co region nie jest bogaty w [[Architektura romańska|architekturę romańską]] czy [[Architektura gotycka|gotycką]], spotykaną w dzisiejszej zachodniej, centralnej i południowej Polsce, a nieliczne przykłady, także [[Architektura renesansu|renesansowe]] (np. [[zamek w Drohiczynie]] czy [[dwór królewski w Knyszynie]]), często nie przetrwały do naszych czasów. Zachowanym zabytkiem renesansowym jest np. [[Bazylika archikatedralna Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Białymstoku|Stary Kościół Farny w Białymstoku]]. W przedrozbiorowej architekturze szlacheckiej i kościelnej dominuje [[Architektura baroku|barok]]. W XVIII wieku zaczęto także budować kościoły i pałace [[Architektura klasycystyczna|klasycystyczne]] (np. [[Bazylika Narodzenia Najświętszej Maryi Panny i św. Mikołaja w Bielsku Podlaskim]] czy pałac w [[Mordy|Mordach]]). W czasie zaborów w krajobrazie Podlasia liczniej pojawiały się [[Kamienica (architektura)|kamienice]] oraz cerkwie prawosławne, także w [[Styl neorosyjski|stylu bizantyjsko-rosyjskim]], oraz powstawały zabudowania i pałace fabrykanckie (głównie w części północnej), dworce kolejowe czy nawet twierdze (w [[Twierdza Brzeska|Brześciu]] i [[Twierdza Osowiec|Osowcu]]). W architekturze kościelnej w XIX wieku pojawiły się [[neogotyk]], [[Architektura neobarokowa|neobarok]] i [[Eklektyzm (architektura)|eklektyzm]], a w XX wieku także [[Modernizm (architektura)|modernizm]]. |
Architektura Podlasia jest odzwierciedleniem położenia w [[I Rzeczpospolita|I Rzeczypospolitej]]. W okresach panowania Piastów był to jeden z najsłabiej rozwiniętych regionów, położony peryferyjnie względem przodujących dzielnic: [[Małopolska|Małopolski]], [[Wielkopolska|Wielkopolski]] czy [[Śląsk]]a oraz głównych ośrodków państwa, takich jak [[Kraków]], [[Wrocław]], [[Poznań]], [[Płock]] czy [[Sandomierz]]. W średniowieczu nie rozwinęły się znaczące centra władzy państwowej czy kościelnej, ani większe ośrodki mieszczańskie, przez co region nie jest bogaty w [[Architektura romańska|architekturę romańską]] czy [[Architektura gotycka|gotycką]], spotykaną w dzisiejszej zachodniej, centralnej i południowej Polsce, a nieliczne przykłady, także [[Architektura renesansu|renesansowe]] (np. zamki [[Zamek w Tykocinie|w Tykocinie]] i [[zamek w Drohiczynie|Drohiczynie]] czy [[dwór królewski w Knyszynie]]), często nie przetrwały do naszych czasów. Zachowanym zabytkiem renesansowym jest np. [[Bazylika archikatedralna Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Białymstoku|Stary Kościół Farny w Białymstoku]]. W przedrozbiorowej architekturze szlacheckiej i kościelnej dominuje [[Architektura baroku|barok]]. W XVIII wieku zaczęto także budować kościoły i pałace [[Architektura klasycystyczna|klasycystyczne]] (np. [[Bazylika Narodzenia Najświętszej Maryi Panny i św. Mikołaja w Bielsku Podlaskim]] czy pałac w [[Mordy|Mordach]]). W czasie zaborów w krajobrazie Podlasia liczniej pojawiały się [[Kamienica (architektura)|kamienice]] oraz cerkwie prawosławne, także w [[Styl neorosyjski|stylu bizantyjsko-rosyjskim]], oraz powstawały zabudowania i pałace fabrykanckie (głównie w części północnej), dworce kolejowe czy nawet twierdze (w [[Twierdza Brzeska|Brześciu]] i [[Twierdza Osowiec|Osowcu]]). W architekturze kościelnej w XIX wieku pojawiły się [[neogotyk]], [[Architektura neobarokowa|neobarok]] i [[Eklektyzm (architektura)|eklektyzm]], a w XX wieku także [[Modernizm (architektura)|modernizm]]. |
||
<gallery mode="packed" widths="140" heights="120" caption="Wybrane kościoły z okresu przedrozbiorowego:"> |
<gallery mode="packed" widths="140" heights="120" caption="Wybrane kościoły z okresu przedrozbiorowego:"> |
||
Linia 112: | Linia 112: | ||
<gallery mode="packed" widths="125" heights="105" caption="Wybrane cerkwie prawosławne sprzed rozbiorów Polski:"> |
<gallery mode="packed" widths="125" heights="105" caption="Wybrane cerkwie prawosławne sprzed rozbiorów Polski:"> |
||
Plik: |
Plik:Cerkiew św. Michała Archanioła w Żurobicach 05.jpg|[[Cerkiew św. Michała Archanioła w Żurobicach]] |
||
Plik: |
Plik:Cerkiew Świętych Apostołów Piotra i Pawła w Sobiatynie 03.jpg|[[Cerkiew Świętych Apostołów Piotra i Pawła w Sobiatynie]] |
||
Plik: |
Plik:Cerkiew w Topolanach front side 2.jpg|[[Cerkiew Przemienienia Pańskiego w Topolanach]] |
||
Plik:Czyże - Church of St. Kosma and Damian.jpg|[[Cerkiew Świętych Kosmy i Damiana w Czyżach]] |
Plik:Czyże - Church of St. Kosma and Damian.jpg|[[Cerkiew Świętych Kosmy i Damiana w Czyżach]] |
||
Plik: |
Plik:Lewkowo Stare cerkiew Piotra i Pawła 13.07.2009 p2.jpg|[[Cerkiew Świętych Apostołów Piotra i Pawła w Lewkowie Starym]] |
||
Plik: |
Plik:2013 Orthodox church of the St. Mary's Birth in Bielsk Podlaski - 03.jpg|[[Cerkiew Narodzenia Najświętszej Maryi Panny w Bielsku Podlaskim]] |
||
Plik:Bielsk Podlaski - Church of The Lord's Resurrection 02.jpg|[[Cerkiew Zmartwychwstania Pańskiego w Bielsku Podlaskim]] |
Plik:Bielsk Podlaski - Church of The Lord's Resurrection 02.jpg|[[Cerkiew Zmartwychwstania Pańskiego w Bielsku Podlaskim]] |
||
Plik:Bielsk Podlaski Michael Archangel Orthodox Church.jpg|[[Cerkiew św. Michała Archanioła w Bielsku Podlaskim]] |
Plik:Bielsk Podlaski Michael Archangel Orthodox Church.jpg|[[Cerkiew św. Michała Archanioła w Bielsku Podlaskim]] |
||
Linia 130: | Linia 130: | ||
</gallery> |
</gallery> |
||
<gallery mode="packed" widths="125" heights="105" caption="Wybrane cerkwie prawosławne z czasów zaborów:"> |
<gallery mode="packed" widths="125" heights="105" caption="Wybrane cerkwie prawosławne z czasów zaborów:"> |
||
Plik: |
Plik:Białowieża Cerkiew marzec 2014.JPG|[[Cerkiew św. Mikołaja w Białowieży]] |
||
Plik:Białystok - cerkiew prawosławna p.w. św. Mikołaja, 1846.jpg|[[Sobór św. Mikołaja w Białymstoku]] |
Plik:Białystok - cerkiew prawosławna p.w. św. Mikołaja, 1846.jpg|[[Sobór św. Mikołaja w Białymstoku]] |
||
Plik:Kleszczele Cerkiew Zasniecie front-side view.jpg|[[Cerkiew Zaśnięcia Najświętszej Maryi Panny w Kleszczelach]] |
Plik:Kleszczele Cerkiew Zasniecie front-side view.jpg|[[Cerkiew Zaśnięcia Najświętszej Maryi Panny w Kleszczelach]] |
Wersja z 13:42, 16 gru 2019
| |||||
Państwa | |||||
---|---|---|---|---|---|
Stolica | |||||
Ważniejsze miejscowości |
{{{ważniejsze miejscowości}}} | ||||
Powierzchnia |
{{{powierzchnia}}} | ||||
Populacja ({{{rok}}}) • liczba ludności |
| ||||
• gęstość |
{{{gęstość zaludnienia}}} | ||||
Położenie na mapie {{{nazwa mapy}}} [[Plik:{{{mapa}}}|240x240px|alt=Mapa {{{dopełniacz nazwy}}}|{{{opis mapy}}}]] {{{opis mapy}}} | |||||
Położenie na mapie brak Brak mapy: {{{kod mapy}}} Brak współrzędnych Nieprawidłowe parametry: {{{{współrzędne}}}} | |||||
Położenie na mapie świata Brak współrzędnych Nieprawidłowe parametry: {{{{współrzędne}}}} | |||||
Nieprawidłowe parametry: {{{{współrzędne}}}|} |
Podlasie (albo Podlasze; biał. Падляшша, Padlaszsza, Padlašša, ukr. Підляшшя, Pidlaszszia, lit. Palenkė, łac. Podlachia) – historyczna kraina Polski leżąca na Nizinie Podlaskiej. Historyczne Podlasie obejmuje centralną i południową część województwa podlaskiego, północny wschód i północ województwa lubelskiego oraz wschodni skrawek województwa mazowieckiego[potrzebny przypis]. Zamieszkana jest głównie przez Podlasian, a także w niektórych regionach przez Podlaszuków.
Historyczną stolicą jest Drohiczyn.
Etymologia
Etymologia nazwy „Podlasie” do dziś nie jest jednoznaczna. Najprawdopodobniejsze są dwie wersje:
Pierwsza mówi o tym, że nazwa wzięła swój początek od olbrzymich niegdyś, a dziś tylko częściowo zachowanych, puszcz i kniei. Tezę tę potwierdza(ło) wielu historyków, m.in. polski językoznawca Bogumił Samuel Linde w swoim monumentalnym Słowniku języka polskiego. W haśle Podlasie, Podlasze, Polesie wywodził pochodzenie nazwy od położenia: „jako kraj bliski lasów podlesiem nazywany, albo, że nazwa Podlasia może pochodzić od gęstych lasów”[1]. Podobnie twierdzi współczesna regionalistka i folklorystka Podlasia – Anna Natalia Kozera[2].
Według drugiej Podlasie wzięło swą nazwę od Lachów, czyli Polaków zamieszkujących te tereny. Twierdził tak m.in. znawca etnografii Podlasia i etymologii – Zygmunt Gloger, który uważał, że „nazwa Podlasie nie powstała od lasów, jak nazwa Polesie, ale od Lachów (nazwa plemienia), przy granicy których ciągnęło się Podlasie. Było to zatem pod-lasze (...)”[3]. W tym przekonaniu popierał Glogera, także inny znany ówczesny regionalista Józef Mikulski, który pisał: „Mazurzy zwartą ławą osiedli ziemie od środkowej Wisły do Liwca. Za Liwcem natomiast przemieszali się z ludnością ruską, która z czasem, naturalnym biegiem rzeczy uległa ich kulturze, przyjmując kulturę polską jako swoją. Jednak kraj leżący za Liwcem długi czas zwano Podlasze tj. kraj «pod Lachami», co z czasem z mazurska przerobiono na Podlasie”[4]. Podobny wydźwięk ma litewska nazwa Palenkė.
Inna spotykana hipoteza to wskazywanie na genezę słowa „Podlasie” od nazwy sąsiedztwa z terenami zamieszkałymi przez Jaćwingów, których Polacy nazywali „Podlasianami” lub „Polesianami”.
Historia
Jednymi z najstarszych wczesnośredniowiecznych grodów na Podlasiu są grody w Zbuczu, Klukowiczach i Zajączkach, powstałe w końcu IX i w X wieku. Gród w Zbuczu stanowił we wczesnym średniowieczu centrum administracji lokalnej. Informacje zebrane podczas wykopalisk wskazują, że zespół tych grodów należy wiązać z „mazowiecką” falą zasiedlenia tych terenów[5]. W X – XI wieku tereny dzisiejszego Podlasia wchodziły w skład państwa polskiego pierwszych Piastów[6]. Tereny te znajdowały się pod panowaniem Bolesława Chrobrego (wyprawa w 1018 na Kijów).
Na skutek wewnętrznego kryzysu państwa polskiego po śmierci króla Mieszka II w 1034 roku, na Mazowszu powstało oddzielne państewko dawnego cześnika królewskiego Miecława, które obejmowało też dzisiejsze Podlasie. Upadło ono w 1047 roku na skutek działań Kazimierza Odnowiciela, wspieranego przez swojego szwagra Jarosława Mądrego[7]. Wtedy też zostały zniszczone przez wojska Jarosława Mądrego wyżej wymienione grody[5], który następnie przejął Podlasie od księcia Kazimierza Odnowiciela, w zamian za pomoc w stłumieniu buntu Miecława. Region ten znajdował się pod kontrolą Rusi Kijowskiej do czasów panowania króla Bolesława Śmiałego oraz w 1182 roku księcia Kazimierza Sprawiedliwego[doprecyzuj!]. W 1180 roku Drohiczyn otrzymał książę Leszek Mazowiecki (syn Bolesława Kędzierzawego) w zamian za pomoc zbrojną udzieloną Wasylowi Jaropełkowiczowi w wyprawie przeciw Włodzimierzowi Wołodarowiczowi. Kazimierz Sprawiedliwy przyłączył z powrotem do Polski ziemię drohiczyńską w 1192 roku[8]. W latach 1209–1227 ziemią drohiczyńską władał książę Leszek Biały[9], a w latach 1230–1238 książę Konrad I mazowiecki, który w 1237 roku sprowadził na Podlasie zakon rycerski braci dobrzyńskich. W 1325 roku mazowieccy książęta Siemowit II i Trojden I w liście do papieża określili wschodnią granicę swojego władania jako sięgającą 2 mile od Grodna (Oppidi quod dictur Grodno, ... a terrarum nostrorum ad duas lencas posit)[10].
Do XV wieku Podlasie stawało się terenem spornym między Mazowszem, Litwinami i książętami ruskimi. W 1382 roku, w czasie walk o władzę pomiędzy litewskimi książętami Kiejstutem i Jagiełłą, Podlasie (oprócz Brześcia) zajął książę mazowiecki Janusz I Starszy, jednak rok później odbił je Jagiełło, a następnie przekazał swojemu kuzynowi Witoldowi. W związku z tym, że wkrótce wybuchła wojna domowa między Jagiełłą i Witoldem, Jagiełło odebrał Witoldowi Podlasie i w 1390 roku już jako król Polski przekazał Podlasie dożywotnio księciu Januszowi I Starszemu mazowieckiemu, co potwierdził aktem wydanym w 1391 r. („terram nostram Drohiczensen, Melnyk, Surasz, Byelsko ac omnibus villis in eisdem districtubus”). Podlasie jednak w niedługim czasie później zajął ponownie książę Witold, czemu Jagiełło się nie sprzeciwił, ponieważ pogodził się z kuzynem[doprecyzuj!]. Po śmierci Witolda, nowy wielki książę litewski Zygmunt Kiejstutowicz zgodził się, żeby po jego śmierci Podlasie zajął wnuk Janusza Starszego książę Bolesław IV warszawski, co ten uczynił w 1440 roku za zgodą syna Zygmunta Michała Bolesława Zygmuntowicza. Bolesław IV szybko opanował całą dzielnicę dzięki poparciu starosty drohickiego i mielnickiego Nasuty oraz podlaskiego rycerstwa. Wywołało to oburzenie w Wielkim Księstwie Litewskim, w związku z czym w listopadzie 1441 roku zwołano zjazd do Parczewa, gdzie Litwini zażądali od Mazowszan zwrotu Podlasia, jednak nie doszło do kompromisu. Sprowokowało to akcję odwetową nowego wielkiego księcia Kazimierza Jagiellończyka, z ramienia którego wojewoda wileński Jan Gasztołd wyparł Nasutę z Mielnika i Drohiczyna. W związku z tym Bolesław IV zdecydował się na ustępstwa i w 1446 roku w Parczewie zrezygnował z Podlasia wraz z powiatem węgrowskim za 6 tys. kop groszy praskich i w ten sposób dzielnica ponownie weszła w skład Wielkiego Księstwa Litewskiego[11]. W 1453 r. Bolesław IV wystąpił ponownie z pretensjami do ziemi podlaskiej. W związku z twardym stanowiskiem króla Polski na zjeździe w Parczewie książę musiał jednak ostatecznie pogodzić się ze stratą. Od 1496 roku ziemia drohicka i ziemia mielnicka posługiwały się prawem polskim, a od 1501 roku także ziemia bielska. Na sejmie w Wilnie w 1566 wydzielono z Podlasia ziemię brzeską i ziemię kamieniecką, które wraz z księstwem kobryńskim utworzyły województwo brzeskie.
Za panowania Jagiellonów prawa miejskie otrzymały m.in. Suraż, Brańsk, Bielsk Podlaski, Wysokie Mazowieckie, Choroszcz, Boćki, Waniewo, Narew, Kleszczele, Knyszyn, Siemiatycze i Augustów, a z rąk piastowskich książąt mazowieckich m.in. Tykocin, Mielnik i Węgrów. W Mielniku w 1501 król Aleksander Jagiellończyk zatwierdził unię polsko-litewską (unia mielnicka) oraz wydał tzw. przywilej mielnicki.
W Rzeczypospolitej Obojga Narodów
Po podpisaniu unii lubelskiej w 1569 jako województwo podlaskie znalazło się w składzie Królestwa Polskiego na mocy aktu Przywilej przywrócenia ziemie Podlaskiej do Korony Polskiej. Podlasie wówczas składało się z ziem: drohickiej, mielnickiej i bielskiej. Przynależało do prowincji małopolskiej Korony. W 1574 Międzyrzec został odłączony od województwa podlaskiego i przyłączony do województwa brzeskiego.
W czasach I Rzeczypospolitej na Podlasiu miały posiadłości polskie rody magnackie: Braniccy, Kiszkowie, Radziwiłłowie, Jabłonowscy. Miastami królewskimi były m.in. Augustów, Bielsk Podlaski, Drohiczyn i Knyszyn.
Podczas potopu szwedzkiego Podlasie zostało częściowo obrabowane w październiku 1656 roku przez Tatarów Subchana Gazi agi, którzy przeszli przez Czarną pod Brańskiem, Bielsk i Kamieniec. W maju i czerwcu 1657 roku dzielnica została spustoszona podczas najazdu węgierskiego Jerzego II Rakoczego oraz przez wojska szwedzkie. Spalone zostały m.in. Brańsk, Bielsk Podlaski, Mielnik i Drohiczyn. Oblegana była także twierdza w Tykocinie.
W styczniu 1660 roku Podlasie zostało spustoszone przez wojska moskiewskie Iwana Chowańskiego, który 25 grudnia spalił Zabłudów (gdzie wymordowano mieszkańców w kościele), a 28 grudnia pod Krynkami rozbił pułk Jana Ogińskiego, po czym spustoszył dzielnicę po Węgrów, Białą Podlaską i Brześć. Spowodowało to kontrakcję Stefana Czarnieckiego, który ściągnął wojska z leż zimowych w Wielkopolsce.
W 1705 na zamku w Tykocinie król August II Mocny ustanowił najstarsze polskie odznaczenie państwowe – Order Orła Białego. W 1748 w Białymstoku powstał pierwszy stały teatr w Polsce – Komedialnia.
W lipcu 1769 roku na zgromadzeniu w Drohiczynie szlachta podlaska przystąpiła do konfederacji barskiej i rozpoczęła działania zbrojne przeciwko Rosjanom. Konfederaci stoczyli tu m.in. bitwę pod Białymstokiem. W 1794 roku podczas insurekcji kościuszkowskiej sformowano w Drohiczynie dywizję podlaską gen. Andrzeja Karwowskiego. Na Podlasiu rozegrano kilka potyczek insurekcji.
Okres zaborów i walk niepodległościowych
W 1795 roku podczas III rozbioru Polski Podlasie zostało podzielone wzdłuż Bugu między Prusy i Austrię. Pruską część zorganizowano w departamencie białostockim Prus Nowowschodnich. W zaborze rosyjskim znalazło się tylko kilka wschodnich miasteczek takich jak Narewka, Milejczyce, Jałówka i Krynki.
W 1807 większa część Podlasia przeszła do zaboru rosyjskiego jako obwód białostocki. Pozostałą zaś część w 1807 i 1809 włączono do Księstwa Warszawskiego jako departament łomżyński. Od 1815 część Podlasia, należąca uprzednio do Księstwa Warszawskiego, weszła w skład Królestwa Polskiego (Kongresowego). Wtedy też departament łomżyński przemianowano na województwo augustowskie ze stolicą w Suwałkach, odłączając przy okazji powiaty węgrowski i sokołowski.
Na Podlasiu toczyły się walki powstania listopadowego z zaborcą rosyjskim. Polacy odnieśli zwycięstwa m.in. pod Sokołowem Podlaskim, pod Rajgrodem i pod Międzyrzecem Podlaskim. Po powstaniu władze carskie w 1832 r. wprowadziły granicę celną między Królestwem Polskim i Rosją, co spowodowało przeniesienie wielu zakładów przemysłowych na teren obwodu białostockiego. W 1842 roku będący w zaborze rosyjskim obwód białostocki włączono do guberni grodzieńskiej.
W czasie powstania styczniowego w latach 1863–1865 były prowadzone walki z Rosjanami na terenie Puszczy Augustowskiej, Puszczy Białowieskiej oraz w lasach nad rzeką Biebrzą i rzeką Ełk. 3 lutego 1863 Polacy odnieśli jedno z pierwszych głośnych zwycięstw powstania w bitwie pod Węgrowem, a 6–7 lutego pod Siemiatyczami rozegrała się jedna z największych bitew powstania. Powstańczy oddział Stanisława Brzóski utrzymywał się na Podlasiu aż do 1865 roku. W ramach represji carskich po powstaniu praw miejskich pozbawiono m.in. Sokoły, Sterdyń, Mokobody, Konstantynów i Sarnaki.
W 1897 roku największymi miastami Podlasia (w granicach sprzed 1566) były kolejno: Białystok, Brześć, Międzyrzec, Biała, Augustów i Kobryń.
Po odzyskaniu niepodległości
W 1919 roku znalazło się w całości w granicach II Rzeczypospolitej. Administracyjnie było rozdzielone pomiędzy województwa białostockie, lubelskie oraz poleskie. 22 sierpnia 1920 w czasie wojny polsko-bolszewickiej została stoczona zwycięska dla Polaków bitwa białostocka.
Największymi miastami Podlasia (w granicach sprzed 1566) w 1931 były kolejno: Białystok, Brześć nad Bugiem, Biała Podlaska, Międzyrzec, Augustów i Kobryń.
We wrześniu 1939 na Podlasiu miało miejsce kilka potyczek kampanii wrześniowej: obrona twierdzy brzeskiej, obrona Hajnówki i bitwa pod Kobryniem. Region został podzielony między okupantów: ZSRR okupowało większość regionu z Białymstokiem i Brześciem, Niemcy zajęli południową część z Białą Podlaską. Po wojnie w 1945 wschodnia część Podlasia z Brześciem i Kobryniem została utracona przez Polskę na rzecz ZSRR.
Znani Polacy, urodzeni na Podlasiu (uwzględniając ziemie Podlasia w granicach sprzed 1566):
Architektura
Architektura Podlasia jest odzwierciedleniem położenia w I Rzeczypospolitej. W okresach panowania Piastów był to jeden z najsłabiej rozwiniętych regionów, położony peryferyjnie względem przodujących dzielnic: Małopolski, Wielkopolski czy Śląska oraz głównych ośrodków państwa, takich jak Kraków, Wrocław, Poznań, Płock czy Sandomierz. W średniowieczu nie rozwinęły się znaczące centra władzy państwowej czy kościelnej, ani większe ośrodki mieszczańskie, przez co region nie jest bogaty w architekturę romańską czy gotycką, spotykaną w dzisiejszej zachodniej, centralnej i południowej Polsce, a nieliczne przykłady, także renesansowe (np. zamki w Tykocinie i Drohiczynie czy dwór królewski w Knyszynie), często nie przetrwały do naszych czasów. Zachowanym zabytkiem renesansowym jest np. Stary Kościół Farny w Białymstoku. W przedrozbiorowej architekturze szlacheckiej i kościelnej dominuje barok. W XVIII wieku zaczęto także budować kościoły i pałace klasycystyczne (np. Bazylika Narodzenia Najświętszej Maryi Panny i św. Mikołaja w Bielsku Podlaskim czy pałac w Mordach). W czasie zaborów w krajobrazie Podlasia liczniej pojawiały się kamienice oraz cerkwie prawosławne, także w stylu bizantyjsko-rosyjskim, oraz powstawały zabudowania i pałace fabrykanckie (głównie w części północnej), dworce kolejowe czy nawet twierdze (w Brześciu i Osowcu). W architekturze kościelnej w XIX wieku pojawiły się neogotyk, neobarok i eklektyzm, a w XX wieku także modernizm.
-
Kościół Bożego Ciała w Surażu (neobarok)
-
Kościół Świętego Zygmunta w Łosicach (neogotyk)
-
Bazylika Wniebowzięcia NMP w Sokołach (neogotyk)
-
Kościół św. Zygmunta Burgundzkiego w Kleszczelach (neoklasycyzm)
-
Klasztor karmelitów w Bielsku Podlaskim
-
Kamienica w Tykocinie
-
Fabryka sukna i kortów w Choroszczy
Aż do XX wieku na podlaskiej wsi, a często także w małych miastach, dominowało budownictwo drewniane, dzięki czemu wykształcił się tu charakterystyczny sposób zdobienia domów.
- Zobacz też:
Miasta
Dawne przekształcenia administracyjne spowodowały duże zmiany w określaniu granic Podlasia. Po rozbiorach Polski i kongresie wiedeńskim Podlasiem zaczęto określać obszary, które nie znajdowały się w województwie podlaskim czasów I Rzeczypospolitej, szczególnie zaś obszar województwa, później guberni podlaskiej z czasów Królestwa Polskiego. Stąd też poniższy podział odróżnia miasta znajdujące się na Podlasiu właściwym (określonym granicami województwa podlaskiego I Rzeczypospolitej) od miast, które z powodu zmian administracyjnych po rozbiorach Polski zaczęły być określane jako również podlaskie.
Miasta Podlasia właściwego
Dawne miasta Podlasia właściwego
Miasta Podlasia do 1566 roku
Miasta leżące w obrębie Podlasia do 1566, następnie włączone do województwa brzeskolitewskiego, utożsamianego z Polesiem z podziałem na:
– leżące w obrębie województwa i guberni podlaskiej Królestwa Polskiego w l. 1816–1844 (współcześnie w granicach Polski, utożsamiane z Podlasiem Południowym):
– leżące poza województwem i gubernią podlaską w l. 1816–1844 (współcześnie w granicach Białorusi):
– dawne miasta współcześnie w granicach Polski:
Miasta poza Podlasiem właściwym
Poniżej znajdują się miasta nienależące do właściwego Podlasia. Te po lewej stronie Liwca bywają błędnie określane jako podlaskie z powodu przynależności do województwa podlaskiego w granicach utworzonego w 1809 r. departamentu siedleckiego. Miasta leżące na historycznej Grodzieńszczyźnie należały do 1795 roku do Wielkiego Księstwa Litewskiego – od 1569 jednej z dwóch części Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Obecnie są one uznawane za leżące na Podlasiu. W Wielkim Księstwie Litewskim położone były też miasta Suwalszczyzny (Lipsk, Sejny i Suwałki), należące do współczesnego województwa podlaskiego.
Uwagi
- ↑ Południowo-wschodnie Podlasie, znajdujące się poza województwem podlaskim od 1566 roku.
- ↑ Przez Augustów, jeziorem Necko i rzeką Nettą do 1795 biegła granica między Koroną Królestwa Polskiego a Wielkim Księstwem Litewskim. Południowa, najstarsza część miasta leżała w woj. podlaskim Korony, zaś obszar na północ od rzeki – w woj. trockim Wielkiego Księstwa[12].
- ↑ Dzisiejsza Hajnówka jest podzielona przez rzekę Leśna Prawa między Podlasie, czyli Koronę (prawy brzeg) a historyczne województwo brzeskie w WKL (lewy brzeg).
- ↑ Współcześnie osiedle Białegostoku.
- ↑ W granicach Podlasia do 1574, następnie włączony do woj. brzeskolitewskiego.
- ↑ a b c Osiedle typu miejskiego.
- ↑ Miejscowość zaliczana także do Małopolski, jako przynależna do niej do 1447 roku.
- ↑ Współcześnie część Międzyrzeca Podlaskiego.
Przypisy
- ↑ Bogumił Samuel Linde, Słownik języka polskiego, T. IV, Lwów 1858, s. 222 .
- ↑ Anna Maria Kozera , Z badań nad folklorem muzycznym Podlasia. Portrety muzyków ludowych, Białystok 2002 .
- ↑ Zygmunt Gloger, Geografia historyczna ziem dawnej Polski, Kraków 1900, s. 201 .
- ↑ Józef Mikulski, Powiat siedlecki: ziemia, wody, człowiek, Siedlce 1935, s. 79 .
- ↑ a b D. Krasnodębski , Badania Instytutu Archeologii i Etnologii PAN na terenie woj. białostockiego (podlaskiego) w latach 1990–2005, [w:] H. Karwowska, A. Andrzejewski, Stan badań archeologicznych na pograniczu Polsko-Białoruskim od wczesnego średniowiecza po czasy nowożytne, Białystok: Muzeum Podlaskie w Białymstoku, 2006, s. 66, 74, ISBN 83-87026-70-0 .
- ↑ Romaniuk Zbigniew (red.), Bielsk Podlaski. Studia i materiały do dziejów miasta, Bielsk Podlaski 1999, s. 5 .
- ↑ S. Alexandrowicz , Działania wojenne w XI – XIII wiekach, [w:] Z dziejów wojskowych ziem północno-wschodnich Polski, cz. 1, Białystok 1986, s. 15 .
- ↑ Piotr Bunar , Stanisław A. Sroka , Słownik Wojen, Bitew i Potyczek w Średniowiecznej Polsce, Kraków: Universitas, 2004, s. 42 .
- ↑ K. Kwiatkowski , Drohiczyn n. Bugiem jako miejsce stykania się wpływów rusko-bałtyjsko-polskich (XII – XIV w.), „Zeszyty Naukowe Studenckiego Koła Naukowego Historyków Uniwersytetu w Białymstoku”, Białystok 2003, s. 71 .
- ↑ Codex diplomaticus Prussicus, wyd. nr 134, tom 3, Królewiec: J. Voigt, 1848, s. 182 .
- ↑ Henryk Łowmiański, Polityka Jagiellonów, Poznań: Wydawnictwo Poznańskie, 1999, s. 164 .
- ↑ Jarosław Szlaszyński, Andrzej Makowski: Augustów. Monografia historyczna. Augustów: Urząd Miejski w Augustowie, 2007, s. 28, 30. ISBN 978-83-925620-0-9.
Bibliografia
- Podlasie, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. VIII: Perepiatycha – Pożajście, Warszawa 1887, s. 411 .
- Zygmunt Gloger, Geografia historyczna ziem dawnej Polski, Kraków 1903: województwo podlaskie i województwo trockie.