Bitwa pod Grunwaldem

Bitwa pod Grunwaldem

Wielka wojna
Bitwa pod Grunwaldem, obraz Matejki z 1878
Czas	15 lipca 1410
Miejsce	pola między Grunwaldem, Stębarkiem i Łodwigowem
Wynik	zwycięstwo wojsk polsko-litewskich
Strony konfliktu
Państwo krzyżackie Posiłki: rycerze goście Zakonu z całej Europy (głównie z Czech, z wielu księstw śląskich, z Pomorza Zachodniego oraz innych państewek Rzeszy) Korona Królestwa Polskiego Wielkie Księstwo Litewskie Lennicy: Hospodarstwo Mołdawskie, Księstwo Mazowieckie, księstwo płockie, księstwo bełskie, Podole i litewskie lenna na Rusi Pozostali uczestnicy: najemnicy z Czech, Moraw i księstw śląskich; uciekinierzy ze Złotej Ordy
Dowódcy
Ulrich von Jungingen† Kuno von Lichtenstein† Fryderyk von Wallenrode† Władysław II Jagiełło Witold Kiejstutowicz Dżalal ad-Din, Lingwen
Siły
51 chorągwi, ok. 21 tys. konnego rycerstwa (w tym ok. 230 braci zakonnych), 6 tys. pieszych i artylerzystów 50 chorągwi polskich (z królestwa, Mazowsza, Płocka, Bełzu, Podola, Mołdawii oraz najemnicy czescy), 40 chorągwi litewskich (Litwini i Rusini z Wielkiego Księstwa, Tatarzy Dżalal ad-Dina, prywatna chorągiew Lingwena); ok. 29 tys. żołnierzy (2/3 z nich to rycerze polscy)
Straty
8 tys. zabitych 14 tys. pojmanych od 2 do 3 tys. zabitych
Położenie na mapie województwa warmińsko-mazurskiego miejsce bitwy
Położenie na mapie Polski miejsce bitwy
53°29′N 20°06′E

Władysław Jagiełło i Witold modlący się przed bitwą (Jan Matejko)

Bitwa pod Grunwaldem. Diebold Schilling, miniatura (XV wiek)

Bitwa pod Grunwaldem – jedna z największych bitew w historii średniowiecznej Europy (pod względem liczby uczestników), stoczona na polach pod Grunwaldem 15 lipca 1410, w czasie trwania wielkiej wojny między siłami zakonu krzyżackiego, wspomaganego przez rycerstwo zachodnioeuropejskie (głównie z Czech, z wielu państewek na Śląsku, z Pomorza Zachodniego i z pozostałych państewek Rzeszy), pod dowództwem wielkiego mistrza Ulricha von Jungingena, a połączonymi siłami polskimi i litewskimi (złożonymi głównie z Polaków, Litwinów i Rusinów) oraz niewielkich wojsk tatarskich wspieranymi lennikami obu tych krajów (Hospodarstwo Mołdawskie, Księstwo Mazowieckie, księstwo płockie, księstwo bełskie, Podole i litewskie lenna na Rusi) oraz najemnikami z Czech, Moraw i z państewek ze Śląska oraz uciekinierami ze Złotej Ordy i chorągwiami prywatnymi (między innymi chorągiew z Nowogrodu Wielkiego księcia Lingwena Semena), pod dowództwem króla Polski Władysława II Jagiełły i wielkiego księcia litewskiego Witolda.

Bitwa ta zakończyła się zwycięstwem wojsk polsko-litewskich i pogromem sił krzyżackich, nie została jednak wykorzystana do całkowitego zniszczenia zakonu. Nie zdobyto Malborka – stolicy Zakonu – ponieważ wygasał rozejm Witolda z inflancką gałęzią Zakonu na północy (korzystny w czasie bitwy) i wojska litewskie rozpoczęły odwrót, niepewna była także sytuacja na południowych granicach Królestwa, zagrożonych atakiem przez ówczesnego sojusznika Zakonu, węgierskiego króla Zygmunta Luksemburczyka. Pomimo poddawania się wojskom królewskim przez pruskie miasta (Olsztynek, Morąg, Dzierzgoń, Główne Miasto Gdańsk, Stare Miasto Toruń, Chełmno, Elbląg), obrońca Malborka, komtur Świecia Henryk von Plauen, miał w dyspozycji jeszcze ponad 200 czynnych braci rycerzy oraz 362 komturie zakonne rozsiane po całej Europie, do których słał listy o pomoc. Marsz wojska dowodzonego przez Jagiełłę na Malbork był powolny. Do 22 lipca 1410 roku – kiedy to pod Malbork dotarły pierwsze oddziały armii polsko-litewskiej – zamek w Malborku był już gotowy do obrony, a jego oblężenie okazało się nieskuteczne. Okres ten kończy zwycięska bitwa rycerstwa polskiego pod Koronowem i I pokój toruński.

Podłoże

„Przed bitwą pod Grunwaldem", Feliks Sypniewski (1852).

Na początku XIII wieku książęta Władysław Odonic, Konrad mazowiecki, Mściwój I gdański, Leszek Biały i Henryk Brodaty prowadzili akcję chrystianizacyjną na terenach pogańskich Prus. Akcję misyjną prowadził opat zakonu cystersów w Łeknie i zakon rycerski braci dobrzyńskich, powołany w tym celu przez księcia Konrada. Akcje te – podobnie jak akcja biskupa Chrystiana w oparciu o fundację dobrowską – nie przyniosły jednak spodziewanych efektów.

W tej sytuacji w 1226 roku książę mazowiecki Konrad zaprosił, za namową Jadwigi Śląskiej, na swoje ziemie zakon krzyżacki, oddając mu w dzierżawę ziemię chełmińską, gdzie zakon znalazł dogodną bazę do walk z plemionami Prusów, które zagrażały ciągłymi najazdami północnym rubieżom Mazowsza. Cesarz Fryderyk II oraz papież Grzegorz IX oficjalnie zezwolili zakonowi założyć swoje własne księstwo na terenach odebranych Prusom. Formalnie Księstwo to miało stać się częścią Świętego Cesarstwa Rzymskiego i jednocześnie lennem książąt mazowieckich.

Oprócz napływania kolejnych braci i kolonistów niemieckich, zakon otrzymał wsparcie papieża – wyprawy przeciw Prusom zyskały rangę krucjat, w których brali udział także polscy książęta. W 1235 do Krzyżaków przyłączyli się bracia dobrzyńscy, a w 1237 zakon kawalerów mieczowych zawarł z nimi sojusz polityczno-militarny, będący właściwie unią tych dwóch zakonów.

W XIII wieku stosunki polsko-krzyżackie były dobre, lecz wiek XIV – wraz ze wzrostem potęgi zakonu – przyniósł zmianę. Będąc królem Polski, Wacław II Czeski zawarł z Brandenburczykami umowę, na mocy której miał oddać Pomorze Gdańskie w zamian za Nową Marchię. Ostatecznie do zamiany nie doszło z powodu śmierci króla, jednak w 1308 Brandenburgia postanowiła skorzystać ze słabości państwa Władysława Łokietka i zajęła Pomorze. Książę zmuszony był zwrócić się o pomoc do Krzyżaków, którzy wyparli najeźdźców. Za swoją pomoc zażądali jednak wysokiej zapłaty, przewyższającej wartość odbitych ziem. Wobec odmowy zapłaty przez Władysława zagarnęli całe Pomorze Gdańskie w 1309 roku. Osłabiona w tym czasie Polska, podzielona wciąż na dzielnice, nie była w stanie natychmiast przeciwstawić się agresji, co spowodowało utratę tych ziem na długie lata.

W 1320 roku królem Polski został Władysław I Łokietek, który wygrał proces z Krzyżakami przed sądem papieskim w Inowrocławiu. Wyrok z 1321 roku nakazał im zwrot Pomorza Gdańskiego Polsce, ale zakon, mimo polskich akcji dyplomatycznych i orzeczeń sądów papieskich, nie zamierzał zwrócić tych ziem.

W 1331 doszło do zawarcia groźnego dla Polski sojuszu Jana Luksemburskiego z Krzyżakami. Ci ostatni, licząc na wspólną akcję pod Kaliszem, najechali kraj od północy. Łokietek postanowił zaatakować część ich sił. 27 września 1331 roku doszło do starcia pod Płowcami na Kujawach. Bitwa nie została jednoznacznie rozstrzygnięta, lecz to strona polska zrealizowała swój cel – kampania Krzyżaków na ziemiach polskich została przerwana. Jednak już 9 kwietnia 1332 roku zakon ponownie napadł na Polskę, zagarniając Kujawy i ziemię dobrzyńską.

25 kwietnia 1333 na tronie polskim zasiadł syn poprzedniego króla, Kazimierz. Okazał się władcą niezwykle sprawnie poruszającym się w świecie dyplomacji. W 1335 doprowadził do I Zjazdu Wyszehradzkiego, na którym za cenę 20 tysięcy kop groszy praskich oraz uznanie zwierzchności Jana Luksemburskiego nad Śląskiem, król Czech zrzekł się wszelkich praw do korony polskiej. Oznaczało to ostateczne przekreślenie sojuszu czesko-krzyżackiego. Ponadto usiłowano rozstrzygnąć sprawę utraconych przez Polskę ziem – jednak ponieważ rezultaty nie zadowalały króla polskiego, zdecydował się on na oddanie sprawy pod sąd papieski. Wyrok z 16 września 1339 nakazywał zwrot Kujaw, ziemi dobrzyńskiej i Pomorza Gdańskiego. Był to już drugi wygrany przez stronę polską proces, ale Krzyżacy ponownie nie zgodzili się na oddanie zagrabionych ziem.

Tymczasem zmarł książę Rusi Halickiej Bolesław Jerzy II, który przed śmiercią uczynił swym sukcesorem Kazimierza, co postawiło przed polską polityką zagraniczną nowe wyzwanie. Król musiał dokonać wyboru, gdyż Polska nie była wówczas na tyle silna, by podjąć się walki na dwóch frontach.

Kazimierz Wielki uznał, że lepszym nabytkiem dla Korony byłoby uzyskanie terenów księstwa ruskiego, w związku z czym spór z zakonem należało załagodzić. W tych warunkach doszło w roku 1343 do zawarcia pokoju w Kaliszu, dzięki któremu zapewniony został rozejm, a Polska odzyskała Kujawy i ziemię dobrzyńską. Poza tym Kazimierz Wielki zachował tytuł władcy Pomorza Gdańskiego, co w przyszłości mogło stanowić podstawę do ewentualnych roszczeń ze strony polskiej.

W 1397 na ziemiach zakonu powstała organizacja mająca bronić interesów lokalnego społeczeństwa przed uciskiem krzyżackim: Związek Jaszczurczy. Początkowo swoim zasięgiem obejmował jedynie ziemię chełmińską, z czasem jednak się rozrósł i stał się podstawą dla kolejnej struktury: Związku Pruskiego.

Kolejny kryzys we wzajemnych stosunkach nastąpił w 1401, tuż po zawarciu przez Królestwo Polskie i Wielkie Księstwo Litewskie unii wileńsko-radomskiej. Młodszy brat króla Władysława Jagiełły, Świdrygiełło, przeciwnik porozumienia polsko-litewskiego, stanął na czele buntu przeciw Witoldowi. Postanowił także poszukać wsparcia u Krzyżaków, którzy byli zainteresowani osłabieniem Litwy – jednak znów udało się zapobiec wojnie i w 1404 roku strony zawarły pokój w Raciążku, gdzie Witold przedstawił także polskie postulaty dotyczące kwestii utraconych ziem. Polska odkupiła ziemię dobrzyńską.

Tymczasem powrócił problem Santoka i Drezdenka, gdy w 1402 roku zakon krzyżacki nabył Nową Marchię. Podporządkowanie sobie tych grodów przez państwo zakonne doprowadziło do utwardzenia stanowiska Polski w kwestiach krzyżacko-litewskich. Gdy wielkim mistrzem został zwolennik konfrontacyjnej polityki wobec Polski, Ulrich von Jungingen, wybuch wojny stał się już tylko kwestią czasu.

Źródła

Jedno z zachowanych źródeł dotyczących bitwy odkryte przez Szwedzkiego historyka Svena Ekdahla. Anonimowy list datowany między rokiem 1411 a 1413.

Istnieje kilka zachowanych źródeł dotyczących Bitwy pod Grunwaldem i większość z nich zachowało się w polskich źródłach. Najważniejszym z nich jest tzw. „Kronika konfliktu” (łac. Cronica conflictus Wladislai regis Poloniae cum Cruciferis anno Christi 1410), która została napisana przez naocznego świadka w roku, w którym bitwa się odbyła. Przypisywana jest ona podkanclerzemu Królestwa Polskiego Mikołajowi Trąbie, późniejszemu arcybiskupowi gnieźnieńskiemu lub sekretarzowi królewskiemu Zbigniewowi Oleśnickiemu późniejszemu kardynałowi i biskupowi krakowskiemu. Kolejnym źródłem jest Kronika Historiae Polonicae spisana przez Jana Długosza w latach (1415–1480), który batalii grunwaldzkiej poświęcił kolejne dzieło manuskrypt pt. Banderia Prutenorum zawierający obrazy oraz łacińskie opisy flag Krzyżackich zdobytych pod Grunwaldem. Niemieckim źródłem jest Kronika Johanna von Posilga.

Przyczyny

Kronika konfliktu (1410–1411) opisująca wielką wojnę z zakonem krzyżackim.

Wiosną 1409, dzięki zabiegom wielkiego księcia litewskiego Witolda, wybuchło antykrzyżackie powstanie na Żmudzi. Wielki mistrz zakonu, Ulrich von Jungingen, wystąpił do króla Polski, Władysława Jagiełły, o zachowanie neutralności Polski w konflikcie Zakonu z Litwą popierającą Żmudź. Król odmówił. W konsekwencji wielki mistrz zmienił kierunek ataku i w pierwszych dniach sierpnia 1409 roku oddziały zakonne przekroczyły granice Polski, zajęły ziemię dobrzyńską i najechały Kujawy i Wielkopolskę. Jagiełło szybko odzyskał Kujawy i odbił Bydgoszcz, ale działania militarne kampanii 1409 roku na tym zakończono. 8 października 1409 roku pod zamkiem bydgoskim zawarto rozejm, który miał obowiązywać „do dnia św. Jana” – 24 czerwca 1410 roku. W umowie pośredniczyli książęta śląscy przysłani przez króla czeskiego Wacława: wrocławski, świdnicki i oleśnicki. Na mocy rozejmu ziemia dobrzyńska pozostała w rękach krzyżackich, a spór miał rozstrzygnąć król czeski. Zapisy rozejmu, z pozoru bardzo korzystne dla strony krzyżackiej, dawały Jagielle czas na zorganizowanie wyprawy wojennej w roku następnym. W Krakowie i Malborku rozpoczęto przygotowania do decydującego starcia. Obie strony położyły nacisk na działania dyplomatyczne. Krzyżacy już w grudniu 1409 roku zawarli sojusz z królem węgierskim, Zygmuntem Luksemburskim, który usiłował rozbić unię polsko-litewską. Po stronie Zakonu opowiedzieli się książęta Pomorza Zachodniego, którzy jednak wkrótce się podzielili: książęta szczecińscy pozostali po stronie Zakonu, a Kazimierz V wziął udział w bitwie po stronie krzyżackiej, natomiast książę słupski Bogusław VIII Magnus przeszedł na stronę Polski i posiłkował stronę polską pod Grunwaldem. Pospieszyli też liczni rycerze z zachodniej Europy. Państwa Unii zawarły pokój z Wielkim Księstwem Moskiewskim oraz przymierze z Mołdawią. Gotowość pomocy zaoferował pretendent do tronu tatarskiego, lennik Wielkiego Księcia Witolda, chan Złotej Ordy Dżalal ad-Din, syn Tochtamysza. Wszystkie strony dokonały zaciągu rycerzy. Polacy prowadzili werbunek w Czechach (stąd przybyło niemal 3000 zaciężnych pod wodzą Jana Sokoła).

Planowanie

Szczegółowy polski plan wojenny kampanii 1410 roku zaplanowano prawdopodobnie w Brześciu Litewskim w grudniu 1409, podczas narady króla Jagiełły z Witoldem, z udziałem podkanclerzego koronnego Mikołaja Trąby. Główne natarcie postanowiono skierować na Malbork z zamiarem zmuszenia Zakonu do podjęcia walnej rozprawy. Jako miejsce ostatecznej koncentracji wojsk wybrano Czerwińsk nad Wisłą.

Przygotowania militarne

Mapa kampanii grunwaldzkiej latem 1410 roku

Zakon był świadom przygotowań strony polsko-litewskiej i spodziewał się dwukierunkowego ataku – Polaków na Pomorze Gdańskie i Litwinów w kierunku Żmudzi. By odeprzeć to zagrożenie, Ulrich von Jungingen skoncentrował część swych sił pod Świeciem, pozostawiając jednocześnie znaczną część swej armii w zamkach na wschodzie – w Ragnecie w pobliżu Giżycka i Memelu (Kłajpeda). Polacy i Litwini nadal ukrywali swoje intencje, organizując kilka rajdów głęboko na terytorium wroga. Ulrich von Jungingen poprosił o przedłużenie rozejmu do 4 lipca, by mogli przybyć zaciężni z zachodniej Europy. Strona polsko-litewska miała wystarczająco dużo czasu, żeby zebrać siły.

30 czerwca 1410 oddziały z Wielkopolski i Małopolski przekroczyły pod Czerwińskiem Wisłę, po moście pontonowym, i 2 lipca połączyły się z siłami z Mazowsza i Litwy. Połączone wojska dzień później podjęły marsz, pozorując atak na zajętą przez Krzyżaków w roku poprzednim ziemię dobrzyńską, ale po tygodniu wkroczyły na terytorium zakonu krzyżackiego, kierując się wprost na stolicę zakonu w Malborku. Krzyżacy zostali całkowicie zaskoczeni.

5 lipca doszło do potyczki wojska pod dowództwem Janusza Brzozogłowego, który pokonał krzyżacką załogę Świecia. Następnie do Jagiełły przybyli posłowie Zygmunta Luksemburczyka, którzy proponowali przeprowadzenie sądu polubownego z udziałem króla Węgier. Jagiełło postawił jednak twarde warunki w przewidywaniu, że Krzyżacy je odrzucą. (W obecności posłańców węgierskich, 6 lipca, Witold przeprowadził przegląd wojsk.) Ulrich von Jungingen odpowiedział, że uczyni wszystko, by zniszczyć siły przeciwnika. 7 lipca wojska polsko-litewskie zajęły Bądzyn, ujawniając tym samym, iż zmierzają w głąb terytorium państwa krzyżackiego. Pod Bądzynem zatrzymały się na dwa dni, po czym kontynuowały marsz i 9 lipca weszły na terytorium Prus. Po przebyciu granicy po raz pierwszy podniesiono wszystkie chorągwie i odśpiewano Bogurodzicę. 10 lipca sprzymierzeni wyruszyli ze swojego obozu pod Lidzbarkiem, pozostawiając w nim część sił. Po dwóch milach marszu podjazd polski natknął się na spore siły nieprzyjaciela, które obsadziły przeprawę nad Drwęcą. Okazało się, że Ulrich von Jungingen rozpoczął pospieszną koncentrację swoich wojsk przez wycofanie ich spod Świecia i zdecydował się zorganizować linię obrony na rzece Drwęcy.

Brody przez rzekę były ufortyfikowane przy pomocy palisad, a pobliski zamek w Kurzętniku wzmocniony. Po naradzie z powołaną radą wojenną Jagiełło postanowił ominąć zastawioną pułapkę i obejść wojska zakonne od wschodu. Wojska unii wycofały się 11 lipca spod Kurzętnika i następnie przez Lidzbark Welski i Działdowo (a ich część, prawdopodobnie oddziały litewskie i tatarskie, również przez Nidzicę) kontynuowały marsz w kierunku Malborka. 13 lipca siły sprzymierzonych dotarły do miasta (i zamku) Dąbrówna, które zostało zdobyte, splądrowane i spalone. Po jednodniowym postoju pod Dąbrównem wojska polsko-litewskie ruszyły, przed świtem 15 lipca, wszystkimi drogami w kierunku Ulnowa i jeziora Lubień na wschód od Grunwaldu, gdzie rozłożyły się obozami. Tymczasem wojska krzyżackie, po odejściu wojsk polsko-litewskich znad Drwęcy, pomaszerowały przez Bratian i Lubawę w kierunku Grunwaldu i Stębarka, z zamiarem przecięcia drogi wojskom królewskim.

Pole bitwy

Okolice wiosek Grunwald, Łodwigowo i Stębark to teren pofałdowany, przecięty sporym strumieniem i obfitujący w jeziora, o wzgórzach sięgających nawet 200 m, ale łagodnych w spadku i przedzielonych rozległymi dolinami. Teren był częściowo zalesiony, a wzdłuż dróg ze Stębarku do Łodwigowa rosły rozłożyste dęby. Szata roślinna, w roku 1410 znacznie bogatsza niż obecnie, jak również uformowanie terenu, nie pozwalały zorientować się co do jakości i ilości wojsk przeciwnika, których po prostu nie było widać. Ulrich von Jungingen wybrał więc pole bitwy dobrze, gdyż znakomicie nadawało się ono do przygotowywania zasadzek i niespodziewanych manewrów. Jednak teren nieprzejrzysty dla Polaków i Litwinów nie stawał się przejrzystszym dla Krzyżaków – pojął to również Jagiełło, który z Witoldem i towarzyszącymi im rycerzami objeżdżał okolicę rankiem 15 lipca.

Przebieg bitwy

Kamień Jagiełły

Zawisza Czarny z Garbowa na obrazie Matejki

Ruiny kaplicy wzniesionej w miejscu pochówku poległych w czasie bitwy

Witold w wyobrażeniu Jana Matejki. Na obłoku przedstawiony jest święty Stanisław

Rankiem 15 lipca 1410 roku obie armie stanęły naprzeciw siebie. Wojska polskie i litewskie rozlokowane były na wschód od Łodwigowa i Stębarka, na skraju i częściowo w lasach, w pobliżu jeziora Lubień. Lewe skrzydło tworzyły główne siły polskie, pod dowództwem marszałka Zbigniewa z Brzezia i składały się w większości z ciężkiej jazdy. Prawe skrzydło wojsk koalicji tworzyło rycerstwo z Wielkiego Księstwa Litewskiego, pod dowództwem wielkiego księcia Witolda, składające się w większości z lekkiej kawalerii. Wśród sił prawego skrzydła były chorągwie z całej Litwy, jak również posiłkowe oddziały Tatarów, prowadzone przez chana Dżalal ad-Dina, oddziały mołdawskie przysłane przez hospodara Aleksandra Dobrego oraz prawdopodobnie oddziały serbskie. Centrum stanowiły zaciężne rycerstwo z Czech i Śląska oraz trzy chorągwie smoleńskie. Całością wojsk unii dowodził król Władysław Jagiełło.

Jak podaje Jan Długosz, przed rozpoczęciem batalii trzystu najemnych żołnierzy czeskich wycofało się bez wiedzy króla z pola bitwy. Zawrócili jednak, gdy podkanclerzy Królestwa Polskiego, Mikołaj Trąba, napotykając ich na swojej drodze, wypomniał im strach przed wojskami zakonnymi. Mimo to podczas bitwy najemnicy z Czech i Moraw z chorągwi św. Jerzego prawdopodobnie ponownie opuścili plac boju, za namową swojego chorążego Jana Sarnowskiego. Również tym razem dostrzegł ich Mikołaj Trąba i oskarżył Jana o zdradę.

Bitwa rozpoczęła się około południa. Naprzeciw wojsk wielkiego mistrza – ...a dzieliła ich nawzajem od siebie odległość jednej strzały – stały ukryte w lasach armie sprzymierzonych. Długie wyczekiwanie w pełnym słońcu sprowokowało wielkiego mistrza do wysłania emisariuszy z prowokacyjnym podarunkiem: dwoma nagimi mieczami. Długosz tak opisuje ten fakt: Wielki mistrz pruski Ulryk posyła tobie i twojemu bratu... dwa miecze, ku pomocy, byś z nim i z jego wojskiem mniej się ociągał i odważniej, niż to okazujesz, walczył, a także żebyś dalej się nie chował i, pozostając w lasach i gajach, nie odwlekał walki. Niedługo potem całe wojsko królewskie zaśpiewało donośnym głosem ojczystą pieśń Bogurodzicę, a potem wznosząc kopie rzuciło się do walki. Aby w ferworze walki można było rozpoznać się na polu bitwy, ustalono hasła, które brzmiały: Kraków, Wilno.

W przebiegu bitwy można wyróżnić pięć faz:

• na początku bitwy lekka jazda litewska i tatarska uderzyła na artylerię i piechotę krzyżacką. Artyleria zakonu zdołała oddać dwie salwy i nie wzięła udziału w dalszej części bitwy.
• II faza bitwy rozpoczęła się atakiem jazdy krzyżackiej na prawe i lewe skrzydło armii polsko-litewskiej i zderzeniem się ciężkiej jazdy obu stron. W efekcie powstały dwa ośrodki walki: prawe skrzydło wojsk litewsko-rusko-tatarskich przeciwko Krzyżakom w okolicach Stębarku i lewe skrzydło wojsk polskich i zaciężnych przeciw krzyżackim siłom głównym. Ta faza bitwy trwała około godziny.
• III faza bitwy powstała, kiedy jazda krzyżacka odepchnęła w zażartej walce wojska litewskie (40 chorągwi) pod wodzą księcia Witolda w kierunku lasu i w efekcie nastąpiło załamanie się skrzydła litewskiego. Ta tzw. ucieczka Litwinów (według niektórych źródeł początkowo pozorowana) związała w pościgu poważne siły zakonne. Oddziały te wróciły na główne pole bitwy, przekonane o zwycięstwie zakonu, gdy wojska polskie na lewym skrzydle brały górę nad zakonnymi. W tej fazie bitwy Krzyżacy nieomal zdobyli wielką chorągiew królestwa i zaczęli nawet śpiewać pieśń zwycięstwa („Chrystus zmartwychwstał”, niem. Christ ist erstanden). Wówczas ...walczący pod nią rycerze podnieśli ją natychmiast... i pragnąc zetrzeć haniebną zniewagę, w najzaciętszy sposób atakują wrogów i rozbijają ich kompletnie. Faza ta trwała 2-3 godziny.
• w IV fazie nastąpił atak odwodu 16 chorągwi wielkiego mistrza oraz walka w centrum i na lewym skrzydle polskim. Z kolei atak odwodów polskiej jazdy rozerwał zasadniczy korpus sił krzyżackich oraz umożliwił przeprowadzenie decydującego ataku odwodów lekkiej jazdy ukrytej w zaroślach. Nastąpiło okrążenie i klęska wojsk krzyżackich. Faza ta trwała od 1 do 2 godzin.
• V fazą było zdobycie taborów i obozu krzyżackiego oraz bój pościgowy z uciekającymi wojskami krzyżackimi.

Bój trwał ponad sześć godzin i skończył się przed zachodem słońca. Przewagę na placu boju miały praktycznie cały czas (oprócz fazy III, kiedy nieco zaskoczone siły polsko-litewskie dały się zepchnąć do defensywy) wojska dowodzone przez króla Polski.

Znaczenie bitwy

Gotycki relikwiarz wykonany w Elblągu w 1388 dla komtura krzyżackiego Dagistra von Loricha, zdobycz wojenna króla Władysława Jagiełły po bitwie pod Grunwaldem ofiarowana katedrze w Gnieźnie

Rycerz Niklosz zobowiązuje się wobec króla Władysława Jagiełły zapłacić wykup z niewoli, do której trafił w czasie bitwy pod Grunwaldem (dokument przechowywany w AGAD).

Wynik bitwy miał istotny wpływ na ówczesne stosunki polityczne, ponieważ wyniósł dynastię jagiellońską do rangi najważniejszych w Europie. Według niektórych badaczy (np. Stefan Maria Kuczyński, Paweł Jasienica), zwycięstwo odniesione głównie siłami polskimi, spowodowało pewien kryzys w stosunkach polsko-litewskich i miało wpływ na postawę króla, który obawiając się dalszego wzrostu znaczenia Korony w Unii miał opóźniać pościg za niedobitkami wojsk zakonu krzyżackiego i nie zdobył Malborka. Nowością było wykorzystanie przez wojska królewskie w przeprawie przez Wisłę średniowiecznego odpowiednika mostu pontonowego. Wielu zaproszonych przez zakon rycerzy miało odmówić udziału w bitwie widząc dysproporcję sił i przeczuwając jego porażkę.

Wiadomo, że król Władysław Jagiełło polecił odnaleźć zwłoki wielkiego mistrza Ulricha von Jungingena i co ważniejszych braci zakonnych, aby odesłać je z honorami do Malborka. Trofeami wojennymi było przede wszystkim 51 chorągwi krzyżackich. Szczegółowy ich opis wraz z ilustracjami podał Jan Długosz w swoim dziele Banderia Prutenorum, spisanym w XV wieku. Część z nich została przyznana księciu Witoldowi, te zaś, które trafiły do wawelskiej katedry zostały w 1797 wywiezione przez Austriaków do Wiednia i ślad po nich zaginął. W 1937, na podstawie opisów z dzieła Długosza, chorągwie zostały zrekonstruowane i umieszczone na Wawelu. Podczas okupacji niemieckiej hitlerowcy wywieźli je do zamku malborskiego. Kolejnym trofeum były słynne dwa nagie miecze ofiarowane Jagielle przez Krzyżaków (przechowywane były w wawelskim skarbcu, później trafiły do kolekcji Izabeli Czartoryskiej w Puławach, lecz w 1853 zostały wywiezione do Rosji i ślad po nich zaginął).

W bibliografii niemieckiej bitwa pod Grunwaldem występuje jako bitwa pod Tannenbergiem (Schlacht bei Tannenberg). Obecna nazwa tej miejscowości to Stębark.

Pole bitwy dotychczas nie doczekało się systematycznego przebadania pod względem archeologicznym. Istnieją dziewiętnastowieczne doniesienia o różnych przypadkowych odkryciach – np. w kościele w Stębarku przechowywano kilka kamiennych kul armatnich i elementy zbroi, a w zamku w Dąbrównie znaleziono siekierę bitewną i inne fragmenty zbroi. Polskie badania archeologiczne rozpoczęły się w 1958 i trwały do lat 90., lecz objęły niewielką część pobojowiska, m.in. nie odnaleziono wspomnianego przez kronikarzy miejsca pochówku kilkuset znaczniejszych rycerzy obu stron w okolicach stębarskiego drewnianego kościoła i nie przebadano pobliskich bagien, gdzie podobno zginęło wielu uciekinierów z pola walki. Odnaleziono kilka zbiorowych mogił w pobliżu ruin kaplicy wzniesionej przez Krzyżaków po bitwie. Szkielety nosiły ślady po ciosach zadanych mieczem, toporem lub po trafieniach bełtami z kuszy.

• 
  "Bitwa pod Grunwaldem" Feliks Sypniewski, (1848)
• Artur Orlonow, Chorągiew lwowska w bitwie pod Grunwaldem
  Artur Orlonow, Chorągiew lwowska w bitwie pod Grunwaldem
• 
  Grunwald autorstwa Wojciecha Kossaka. Obraz namalowany specjalnie dla Muzeum Narodowego w Warszawie
• 
  Bitwa pod Grunwaldem na obrazie Tadeusza Popiela

Uczestnicy bitwy pod Grunwaldem

Strona polska

Rycerstwo polskie zorganizowane było w 50 chorągwiach, wśród których znajdowali się także zaciężni Czesi (Jan Žižka), Morawianie (Jan Sokol z Lamberka), Ślązacy, Szwajcarzy i lennicy polscy (Hospodarstwo Mołdawskie, Księstwo Mazowieckie, księstwo płockie, księstwo bełskie, Podole). Spośród tych wojsk szczególnie wyróżniła się Chorągiew Białego Niedźwiedzia z Chełma, która miała znaczący udział w bitwie (została za to wyróżniona przez Króla Polski Władysława Jagiełłę, który ufundował kościół pw. Rozesłania Apostołów w tym mieście). Litwa przysłała 40 chorągwi, które składały się z oddziałów litewskich i lenników litewskich na Rusi. W ramach wojsk litewskich walczyły także chorągwie złożone z Tatarów, którzy uciekli ze Złotej Ordy oraz oddziały przyprowadzone przez Lingwena z Republiki Nowogrodu oraz z Republiki Pskowskiej. Wśród uczestników tej bitwy, po stronie Królestwa wymieniani są m.in. rycerze: Zyndram z Maszkowic, oboźny wojsk polskich i dowódca wielkiej chorągwi ziemi krakowskiej, Marcin z Wrocimowic, chorąży chorągwi ziemi krakowskiej, Zawisza Czarny i jego brat Jan Farurej z Garbowa, wojewoda krakowski Jan z Tarnowa, Florian z Korytnicy, Paweł Złodziej z Biskupic, Mikołaj Powała z Taczewa, Jarand z Grabia, Dobiesław z Oleśnicy, Spytek I Jarosławski oraz Lingwen Olgierdowicz, Zygmunt Korybut, Jerzy Mścisławski, Petulin z Zimnej Wódki.

Wojska koronne (wraz z lennikami)

Chorągwie główne i dworskie

Herb	Nazwa	Pochodzenie	Dowódcy i rycerze
	Wielka chorągiew Ziemi Krakowskiej	Małopolska, ziemia krakowska. Jednostka elitarna	pod dowództwem Zyndrama z Maszkowic, chorąży Marcin z Wrocimowic z rodu Półkoziców. Rycerze przedchorągiewni: Zawisza Czarny z Garbowa herbu Sulima, Jan Farurej z Garbowa herbu Sulima, Florian z Korytnicy herbu Jelita, Domarat z Kobylan z rodu Grzymalitów, Jakub Skarbek z Góry z domu Habdank, Paweł Złodziej z Biskupic z rodu Niesobia, Jan Warszowski z rodu Nałęcz, Stanisław z Charbinowic z rodu Sulima, Jaksa z Targowiska z domu Lisów.
	Chorągiew gończa	Dworska chorągiew pościgowa	pod dowództwem Andrzeja z Brochowic, herbu Ossorya. Rycerze przedchorągiewni: Jan Sumik z Nabroża, Bartosz i Jarosz z Płomykowa z rodu Pomian, Dobiesław Okwia z domu Wieniawa, Czech Zygmunt Pikna
	Chorągiew przyboczna	Chorągiew dworska rycerzy przybocznych, inaczej chorągiew nadworna (cubiculariorum)	Andrzej Ciołek z Żelechowa herbu Ciołek i Jan ze Sprowy herbu Odrowąż. Rycerze przedchorągiewni: Mszczuj ze Skrzynna z rodu Łabędziów, Aleksander Gorajski z rodu Korczaków, Mikołaj Powała z Taczewa z domu Powałów, Sasin z Wychucza także z domu Powałów, Mikołaj Kiełbasa, Przedpełk z Kopydłowa herbu Dryja, Przyboczni króla Jagiełły: Siemowit Młodszy, książę mazowiecki, syn Siemowita Starszego, rodzony siostrzeniec króla; stryjeczni bracia króla, książę litewski Fieduszko, czyli Teodozjusz, mający nie do pogardzenia oddział spośród krewnych. Również podkanclerzy Królestwa Polskiego, późniejszy arcybiskup gnieźnieński Mikołaj z domu Trąba; Zbigniew z Oleśnicy herbu Dębno (jeszcze nie pasowany), późniejszy biskup krakowski i kardynał; Jan Mężyk z Dąbrowy herbu Wadwic, późniejszy wojewoda lwowski; Bieniawa z Białej; Bieniasz Wierusz z Białej, szambelan, senior pokojowców królewskich z domu Wieruszów, późniejszy podskarbi Królestwa Polskiego; Henryk (Hincza) z Rogowa, herbu Działosza; Zbigniew Czajka z Nowego Dworu herbu Dębno, który niósł włócznię królewską; Dziwisz Marzacki, któremu powierzono w opiekę heroldów krzyżackich, którzy przynieśli dwa nagie miecze przed bitwą; Dobiesław Kobyła, starosta pobiedziski; Mikołaj Morawiec z Kunaszówki, herbu Powała (dzierżył proporzec królewski); Daniłko z Rusi (łuk i strzały nosił za królem); Wołczek Rokuta; Jan Solawa, pan czeski z rodu Towaczów; Piotr Medolański z domu, który ma w herbie dwa lemiesze połączone ze sobą szczytami na niebieskim polu; Czech Jan Sokół i wielu innych.
	Chorągiew Świętego Jerzego	Zaciężni rycerze z Czech, Moraw i inni	Jan Sokol z Lamberka i Zbislávek, chorąży Czech Jan Sarnowski, Zygmunt Rakowiec z Rankowa.

Chorągwie regionalne

Herb	Nazwa	Pochodzenie	Dowódcy i rycerze
	Chorągiew ziemi poznańskiej	województwo poznańskie
	Chorągiew ziemi sandomierskiej	województwo sandomierskie
	Chorągiew kaliska	województwo kaliskie
znak, w którego jednej połowie znajdowało się pół białego orła na czerwonym polu, a w drugiej połowie pół ognistego lwa na białym polu	Chorągiew ziemi sieradzkiej	województwo sieradzkie
znak jelenia z rozłożystymi rogami na czerwonym polu	Chorągiew ziemi lubelskiej	ziemia lubelska
znak mieścił połowę czarnego orła i połowę białego lwa z koronami na głowach na żółtym polu	Chorągiew ziemi łęczyckiej	województwo łęczyckie
znak, na którym w jednej połowie było pół czarnego orła na żółtym polu, a w drugiej połowa białego lwa na czerwonym polu z koronami na głowach	Chorągiew kujawska	województwo brzesko-kujawskie i województwo inowrocławskie
	Chorągiew lwowska	ziemia lwowska
	Chorągiew wieluńska	ziemia wieluńska	rycerze wieluńscy, żołnierze najemni ze Śląska i Czech, Maćko z Prudnika
	Chorągiew przemyska	ziemia przemyska
znak na żółtym polu twarz starego człowieka widoczną aż do ramion z głową w koronie z rogami, które nadawały jej surowości.	Chorągiew dobrzyńska	ziemia dobrzyńska
	Chorągiew chełmska	ziemia chełmska
	Chorągwie podolskie	Podole	Podzielona na trzy chorągwie ze względu na liczebność rycerzy
	Chorągiew halicka	ziemia halicka

Chorągwie książąt mazowieckich

Herb	Nazwa	Pochodzenie	Dowódcy i rycerze
	Chorągiew księcia mazowieckiego Siemowita	Mazowsze, głównie Księstwo płockie oraz ziemia rawska, gostynińska i wiska	Książę mazowiecki Siemowit IV Stanisław Grad herbu Dołęga, wojewoda płocki, pan na Śrzeńsku, Sokołowie pod Gostyninem i Staroźrzebach; Jędrzej z Golczewa herbu Prawdzic, kasztelan płocki; Jędrzej Wydżga z Ostrów chorąży płocki, Paweł kasztelan gostyński, Mściszek z Kossobud herbu Pobóg, podsędek i starosta płocki i inni.
	Chorągiew księcia mazowieckiego Janusza	Mazowsze, głównie Księstwo czerskie (Warszawa, Czersk, Łomża, Liw, Ciechanów, Wyszogród, Zakroczym)	Książę Janusz I Starszy Pietrz Plikowic Rogala, Wojewoda Mazowiecki, kasztelanowie: Sławiec ze Świdna czerski, Staśko liwski, Mikołaj wyszegrodzki, Jakusz z Radzonowa ciechanowski, brat jego warszewski, chorążowie: Jaśko Plik Rogala czerski, Wigand z Powsina koło Warszewy warszewski, Nadbór z Opinogóry ciechanowski, Bogorzowie (Bogorja) z Gorzy i Krzu, Baczewski herbu Dołęga, Grzymalici Grzymała i Zaleski, Suski herbu Pomian, herbu Prawdzic: Paszko Radzanowski i jego potomstwo, o nazwiskach: Czebnowski, Kargoszyński, Porycki, Izbiński; Pilchowski herbu Rola, herbu Ślepowron: Gawkowski, Sipniewski, Grochowarski, herbu Trzaska (de Tyszki) Ponikiewski, Srzednicki herbu Wieniawa, Białobrzeski herbu Wierzbowa, herbu Gozdawa Gozdawici ze Zdziar, Sądkowam Ostrzykowa, Boleścice albo Jastrzębczyki herbu Jastrzębiec z Przedpełec, Falęcina i Starczewa, Pobożanie ze Starczewa Pobodzem, Sulimczyki z Szawłowa, Bończe z Łubków, Rogalici z Płoni i Pilchowa, Modzelewski (Modzele) i inni.

Chorągwie prywatne

Herb	Nazwa	Pochodzenie	Dowódcy i rycerze
	Arcybiskupa gnieźnieńskiego Mikołaja Kurowskiego	Wielkopolska herb Szreniawa
	Biskupa poznańskiego Wojciecha Jastrzębca	herb Jastrzębiec	Jarand z Grabia
	Kasztelana krakowskiego Krystyna z Ostrowa	herb Rawicz
	Wojewody krakowskiego Jana Tarnowskiego	herb Leliwa
	Wojewody poznańskiego Sędziwoja Ostroroga	herb Nałęcz
	Wojewody sandomierskiego Mikołaja z Michałowa	herb Poraj
	Wojewody sieradzkiego Jakuba z Koniecpola	herb Pobóg
	Kasztelana śremskiego z Jana (Iwana) z Obiechowa	herb Wieniawa
	Wojewody łęczyckiego Jana Ligęzy z Bobrku	herb Półkozic
	Kasztelana wojnickiego Andrzeja z Tęczyna	herb Topór
	Marszałka Królestwa Polskiego Zbigniewa z Brzezia	herb Zadora
	Podkomorzego krakowskiego Piotra Szafrańca z Pieskowej Skały	herb Starykoń
	Kasztelana wiślickiego Klemensa z Moskorzewa	herb Pilawa
	Kasztelana śremskiego i starosty generalnego Wielkopolski Wincentego z Granowa	herb Leliwa
	Dobiesława z Oleśnicy	herb Dębno
	Spytka z Jarosławia	herb Leliwa
	Cześnika kaliskiego Marcina ze Sławska	herb Zaremba
	Dobrogosta Świdwa z Szamotuł	herb Nałęcz
	Kasztelana sądeckiego Krystyna z Kozichgłów	herb Lis
	Cześnika koronnego Jana Mężyka z Dąbrowy	herb Wadwicz
	Podkanclerzego Królestwa Polskiego Mikołaja Trąby	herb Trąby
	Mikołaja Kmity z Wiśnicza	herb Szreniawa
	braci i rycerzy rodu Gryfów	herb Gryf	podsędek krakowski, rycerz Zygmunt z Bobowej
	Mikołaja Zakliki Korzekwickiego	herb Syrokomla
	braci i rycerzy rodu Koźlerogi	herb Jelita	kasztelan wiślicki i starosta przedecki Florian z Korytnicy
	Jana Jenczykowica z Moraw	ochotnicy z Moraw	pod rozkazami Morawianina Helma
	Podstolego krakowskiego Gniewosza z Dalewic	Podstoli krakowski Gniewosz z Dalewic	Zaciężni z Czech, Moraw, Śląska

Wojsko litewskie (wraz z lennikami z Rusi)

Chorągwie ziemskie

Herb	Nazwa	Pochodzenie	Dowódcy i rycerze
	Chorągiew trocka
	Chorągiew wileńska
	Chorągiew grodzieńska
	Chorągiew kowieńska
	Chorągiew lidzka
	Chorągiew miednicka
	Chorągiew smoleńska		Lingwen Semen
	Chorągiew smoleńsko-orszańska
	Chorągiew smoleńsko-mścisławska
	Chorągiew połocka
	Chorągiew witebska
	Chorągiew kijowska
	Chorągiew pińska
	Chorągiew drohicka
	Chorągiew mielnicka
	Chorągiew nowogródzka
	Chorągiew brzeska
	Chorągiew wołkowyska
	Chorągiew krzemieniecka
	Chorągiew starodubowska

Litewskie chorągwie prywatne

Herb	Nazwa	Pochodzenie	Dowódcy i rycerze
	Chorągwie wielkiego księcia Witolda (prawdopodobnie 10 chorągwi)
	Chorągiew księcia Zygmunta Korybuta
	Chorągiew księcia Lingwena Semena	Republika Nowogrodu, Republika Pskowa
	Chorągiew księcia Jerzego Lingwenowicza

Chorągwie złożone z uciekinierów ze Złotej Ordy

Herb	Nazwa	Pochodzenie	Dowódcy i rycerze
	Chorągwie tatarskie (prawdopodobnie 7)		Dżalal ad-Din, Najman-beg

Wojska krzyżackie

Zakon krzyżacki wystawił 51 chorągwi (w tym dwie wielkiego mistrza), wśród których znajdowali się również goście zakonu z Anglii, Francji, Luksemburga, Niemiec, Szwajcarii, Śląska, Pomorza, Czech, Moraw, Węgier oraz Inflant. Udział w bitwie po stronie zakonnej wzięli m.in. Fryderyk von Wallenrode, Konrad Lichtenstein, Thomas von Morheim, Wilhelm von Helfenstein, Heinrich von Schwelborn, Godfryd von Hatzlfeld, Burchard Wobeke, Arnold von Baden, Arnold Stapil, Markward von Salzbach i Werner Tettingen. Według niektórych badaczy samych braci-rycerzy krzyżackich było pod Grunwaldem tylko około 250, resztę stanowili goście i zaciężni. Według najnowszych badań, po stronie krzyżackiej walczyli również Słowianie (z Prus, Pomorza oraz Śląska m.in. książę oleśnicki Konrad VII Biały), a także Prusowie i Litwini zamieszkali na terenie Prus Zakonnych.

Herb	Nazwa	Pochodzenie	Dowódcy i rycerze
	Chorągiew Wielkiego Mistrza większa	Znakomitsi rycerze zakonni i dworzanie Zakonu.	Ulrich von Jungingen
	Chorągiew Wielkiego Mistrza mniejsza (gończa)	Znaczniejsi rycerze zakonni, niektórzy rycerze zaciężni z różnych krajów Niemiec, niektórzy dworzanie i pokojowcy Wielkiego Mistrza.	Albrecht von Schwarzburg, Stanisław z Bolemina, Leopold von Kökeritz z Łużyc i inni.
	Chorągiew Zakonu Krzyżackiego (wszystkie niemieckie)	Rycerze zakonni z Prus Zakonnych i innych terytoriów zakonnych.	Marszałek Wielki Prus Friedrich von Wallenrode. Rycerze z rodów Belliere, Bretagne, Audrehem, Breteuil, Beaufort i inni.
	Chorągiew księcia oleśnickiego Konrada Białego	Rycerze z księstwa wrocławskiego i ze Śląska. Księstwo oleśnickie, Księstwo wrocławskie	Konrad VII Biały Rycerze Unruch, Biberstein, von Baruth, Albrecht von Kolditz, Lebno(Wczele), Kizinek, Glaubicz, Drogosław, Brochwicz II, Wieże, Przerowa, Kotficz, Napiwon, Kornic, Kietlicz i inni.
	Chorągiew Świętego Jerzego	Goście Zakonu i rycerze najemni z różnych krajów.	Krzysztof von Gersdorf (Kerzdorff), dowodził chorągwią św.Jerzego. Mikołaj de Gara, Ścibor ze Ściborzyc. Rycerze z rodów m.in. FitzAlan (Ang), Stafford (Ang), Lovell (Ang), Beauchamp (Ang), Crequy (Fra), Fauquembergues (Fra), Auxerre (Fra), Luksemburczycy, von Daun-Densborn (Luks), Rakonczay (Węg), Plantagenet (Ang), Holland (Ang), Warwick (Ang), Offemont (Fra), Preaux (Fra), Bacqueville (Fra), de la Marche (Fra), Luxembourg (Luks), von Schleiden (Luks), Hungary (Węg)
	Chorągiew miasta Chełmna		Chorąży Mikołaj zwany Niksz ze Szwabii. Jej dowódcami byli rycerze: Janusz Orzechowski i Konrad z Robkow (Robakowa)
	Chorągiew Podskarbiego Zakonu		Skarbnik krzyżacki, Tomasz Moerheym (Merheim)
	Chorągiew biskupstwa i biskupa pomezańskiego	Rycerze z biskupstwa pomezańskiego oraz rycerze ziemscy, zaciągnięci przez biskupa pomezańskiego.	Markward von Reszemburg (Reschemburg). Łopacki herbu Kotwica, Cygański herbu Dołęga, Jaromierski herbu Samson, Pawłowski herbu Gwiazda (z Pomezanii), Aurszwald herbu własnego, Łążyński herbu Ramułt, Gałczewski herbu Jezierza, Gardyński herbu Drogomir, Kręski herbu własnego, Jaworski herbu Sas pruski i inni.
	Chorągiew Komturstwa i miasta Grudziądza	Rycerze i mieszczanie, osiedli wokół Grudziądza i w nim samym, poddani Zakonu i zaciężni.	komtur Wilhelm von Ellfenstein (Helfenstein).
	Chorągiew komturstwa i miasta Bałgi		komtur Bałgi
	Chorągiew komturstwa i miasta Kowalewa		komtur Niklosz Viltz (Wylcz)
	Chorągiew miasta Królewiec		Wicemarszałek zakonu, Wicekomtur królewiecki
	Chorągiew komturstwa starogrodzkiego		komtur Eberhard von Ippinburg (poległ w bitwie)
	Chorągiew biskupa i biskupstwa sambijskiego		Henryk, hrabia z Kamieńca w Miśni
	Chorągiew komturstwa i miasta Tucholi		komtur tucholski, Heinrich von Schwelborn
	Chorągiew Wielkiej Komturii		Wielki Komtur, Kuno von Lichtenstein z Malborka.
	Choragiew zamku i komturstwa nieszawskiego		komtur Gotfryd von Hatzfeld (nie Konrad)
	Chorągiew zaciężnych rycerzy z Westfalii
	Chorągiew wójtostwa i miasta Rogóźna		wójt Rogóźna, Fryderyk von Wenden
	Chorągiew komturstwa i miasta Elbląga		komtur Werner von Tettingen (Thetinger)
	Chorągiew komturstwa i miasta Pokrzywna (Engelsberg)		komtur Burchard Vobeke (Barkard Wobecke)
	Chorągiew komturstwa i miasta Brodnicy		Balidemin Stoll
	Chorągiew biskupstwa i biskupa chełmińskiego	właściwie Prabut (Riesenburg)	Teodoryk z Sonnenburga (Teodoryk von Sowemburg)
	Chorągiew zamku Bratian i Nowego Miasta		wójt Jan von Redern (Johann von Redere)
	Chorągiew miasta Braniewa (Brunsberg)
	Chorągiew zaciężnych rycerzy niemieckich
	Chorągiew szwajcarskich rycerzy zaciężnych
	Druga chorągiew komturstwa i miasta Elbląga		wicekomtur elbląski
	Chorągiew komturstwa żuławskiego i miasta Łasin (Leszken) (właściwie Laski na Żuławach).		Konrad von Kunseck (prawdopodobnie Koenigsegg lub Koenigsbeck)
	Chorągiew mieszczan elbląskich
	Chorągiew komturstwa i miasta Człuchowa.	Niektórzy bracia zakonni stanu rycerskiego i ziemianie oraz rycerze i mieszczanie okręgu i miasta Człuchowa.	komtur Arnold von Baden
	Chorągiew miasta Bartoszyc
	Chorągiew komturstwa i miasta Ostródy		komtur Konrad von Pinzenau
	Chorągiew komturstwa i miasta Szczytna (Ortelsburg)		komtur Albrecht von Schwarzburg (Eczbor)
	Chorągiew komturstwa i miasta Nieman (Ragneta)		Fryderyk von Zollern, komtur Ragnety
	Chorągiew Starego Miasta Królewca
	Chorągiew rycerzy inflanckich i nadreńskich
	Chorągiew wójtostwa i miasta Tczewa		Mathias von Bebern
	Chorągiew miasta Olsztyna „nazywanego Melzak”	właściwie chorągiew kapituły warmińskiej, rycerze z komornictw olsztyńskiego, melzackiego i być może fromborskiego oraz oddział najemny	wójt olsztyński
	Chorągiew rycerzy zaciężnych z Miśni
	Chorągiew miasta Brandenburg		Marquard von Salzbach
	Chorągiew Kazimierza V, księcia szczecińskiego		Kazimierz V Szczeciński
	Chorągiew rycerstwa ziemi chełmińskiej		komtur Johannes hrabia von Sayn (Saym), Mikołaj Ryński, Hans (Hanusz) z Pułkowa brat Mikołaja, Mikołaj I von Pfeilsdorf
	Chorągiew miasta Gdańska	Chorągiew „miejska”, ok. 500 ludzi.	Składała się z mieszczan (raczej uzbrojonej piechoty) i pewnej ilości marynarzy.
	Chorągiew komturstwa gdańskiego	Rycerstwo komtura Gdańska – ok. 400 ludzi	Johann Schonenfhelt (Schönenfeld) Składała się z braci i półbraci Krzyżaków i ich pocztów oraz pewnej ilości spośród miejscowego rycerstwa.
	Chorągiew biskupstwa warmińskiego i Lidzbarka	Rycerstwo z terenu Warmii z komornictw biskupich
	Chorągiew komturii i miasta Torunia		komtur toruński Johann hrabia von Sayn, wicekomtur toruński, Johann von der Merse, burmistrz Starego Miasta Torunia Albrecht Rothe
	Druga chorągiew komturstwa gdańskiego
	Chorągiew miasta Gniewu (Mewe)	Szlachta i mieszczanie okręgu gniewskiego oraz rycerze z Frankonii	komtur gniewski, Jan hrabia von Wenden
	Chorągiew miasta Święta Siekierka (Heiligenbeil)
	Chorągiew miasta Brunszwiku	Bracia zakonni stanu rycerskiego, ziemianie i mieszczanie okręgu i miasta Brunszwik w Dolnej Saksonii (Braunschweig, dolnosaks. Brunswiek).
	Proporzec Henryka von Plauen	Chorągiew nie brała udziału w walce, pozostawiona w odwodzie dla obrony przed Januszem Brzozogłowym, starostą bydgoskim	Henryk von Plauen
	Chorągiew komturstwa świeckiego	Chorągiew nie brała udziału w walce, pozostawiona w odwodzie dla obrony przed Januszem Brzozogłowym, starostą bydgoskim

Sprawy niewyjaśnione

„Powrót Litwinów”. Ilustracja Michała Elwiro Andriollego do „Konrada Wallenroda”

Liczebność wojsk obu stron

W literaturze podawane są różne – dość rozbieżne – szacunki liczebności wojsk (mówi się niekiedy nawet o sumie do 38 tys. wojsk zakonnych i do 43 tys. sprzymierzonych), ale przez większość historyków i badaczy są one podawane w wątpliwość. Przewaga liczebna wojsk unii nie jest kwestionowana, za to w wielu źródłach kwestionuje się poważne zagrożenie dla głównego obozu Jagiełły wskutek straceńczej szarży lekkozbrojnej jazdy krzyżackiej – wątek opisany przez Sienkiewicza.

Czyny Zbigniewa Oleśnickiego

Kolejnym niejasnym zagadnieniem są czyny Zbigniewa Oleśnickiego. W najstarszym opisie bitwy (Cronica conflictus) znajduje się tylko opis, że Zbigniew Oleśnicki dobił pokonanego przez Jagiełłę rycerza Leopolda von Kökeritz. Z kolei w późniejszej Kronice Długosza Oleśnicki ma wpierw na rozkaz Jagiełły obawiającego się o siebie próbować ściągnąć na pomoc chorągiew nadworną (dowodzący nią Mikołaj Kiełbasa nie wykonuje rozkazu, ponieważ spowodowałoby to zamieszanie w polskim szyku), a potem zwalić z konia za pomocą złamanej kopii atakującego króla rycerza Leopolda von Kökeritz (król ma uderzyć kopią już pokonanego przeciwnika), a jeszcze później odmówić przyjęcia pasa rycerskiego, ponieważ „woli walczyć zawsze dla Chrystusa niż dla ziemskiego i śmiertelnego króla”. Opis Długosza wydaje się mało wiarygodny, ponieważ głównym źródłem Długosza był sam Oleśnicki (w młodości Długosz był sekretarzem Oleśnickiego), który mógł chcieć przedstawić swoją osobę w jak najkorzystniejszym świetle. Ponadto w opisie Długosza występują sprzeczności dotyczące zachowania króla – najpierw jest on tak przestraszony, że wysyła Oleśnickiego po pomoc do chorągwi nadwornej, a później (przed atakiem Leopolda von Kökeritz) z trudem daje się powstrzymać od osobistego udziału w walce. Dlatego obecnie historycy (np. Nadolski w pozycji „Grunwald 1410”) przyjmują powszechnie, że wiarygodny jest opis z Kroniki Konfliktu dotyczący walki z Leopoldem von Kökeritz. Podobnie można rozpatrywać jazdę Oleśnickiego do chorągwi nadwornej, o ile taki fakt w ogóle miał miejsce. Jagiełło dysponował gońcami do przekazywania jego rozkazów, a w najważniejszych przypadkach posyłał osoby pełniące ważne urzędy i z racji tego cieszące się autorytetem. Dlatego też Jagiełło z pewnością był świadomy tego, że posyłanie nieznanego młodego kancelisty z rozkazem do chorągwi nadwornej byłoby bezcelowe, bo polecenia tego kancelisty i tak zostałyby zignorowane. W takiej sytuacji posłany zostałby goniec, albo ktoś znaczniejszy ze świty królewskiej, co jednak nie nastąpiło. Możliwe wytłumaczenie przyczyn jazdy Oleśnickiego (i jego późniejszego zachowania) to to, że na widok odwodu Wielkiego Mistrza uległ on panice i przestraszony pojechał do najbliższej chorągwi (chorągwi nadwornej); rycerze tej chorągwi mogli go wyśmiać, więc zawstydzony wrócił do świty królewskiej, gdzie także mógł zostać wyśmiany z powodu ucieczki, a następnie, chcąc się zrehabilitować za to, zaatakował już pokonanego Leopolda von Kökeritz.

Okoliczności śmierci dostojników Zakonu

Inną sprawą niewyjaśnioną są okoliczności śmierci dostojników Zakonu. W bitwie wzięło udział 250 braci zakonnych (prawie wszyscy bracia przebywający na terenie Państwa Zakonnego w Prusach), z których zginęło 203. Dla odmiany w armii polskiej według Długosza zginęło tylko 12 znaczniejszych rycerzy. Kronika Jana Posilgego opisująca bitwę od strony krzyżackiej podaje, że „wróg szczególnie godził w braci”. Istotne jest także to, że Długosz nie podaje nazwisk polskich rycerzy, którzy mieli pokonać poszczególnych dostojników (pewien wyjątek jest czyniony dla Mszczuja ze Skrzynna, ale nawet w tym wypadku nie jest podawane jednoznacznie, że zabił on Wielkiego Mistrza). Możliwe wyjaśnienia:

• dostojnicy Zakonu polegli z rąk osób spoza stanu rycerskiego (np. chłopskich piechurów);
• dostojnicy Zakonu byli zabijani w celu ich likwidacji z naruszeniem obyczajów rycerskich;
• dostojnicy Zakonu nie dorównali swojej sławie.

W XIX wieku pojawiła się teza o udziale piechoty chłopskiej po stronie polskiej, którą bardzo popierał Kuczyński. Zgodnie z tą hipotezą dostojnicy Zakonu mieli paść z rąk tych piechurów. Obecnie jednak uważa się, że w bitwie w ogóle nie uczestniczyła piechota chłopska, co eliminuje tę hipotezę. Można przyjąć także, że niektórzy zakonnicy polegli z rąk członków świty polskich rycerzy, ale osoby te przeważnie też należały do stanu rycerskiego, więc giermek, który pokonałby krzyżackiego komtura, byłby uhonorowany np. natychmiastowym pasowaniem na rycerza.

Tezę o likwidacji z kolei wspiera Nadolski. Aczkolwiek takie działania są możliwe w pojedynczych przypadkach, to raczej dotyczyłyby sytuacji już po walce (np. zabicie Markwarda von Salzbacha na rozkaz Witolda – oficjalnie za obrazę matki Wielkiego Księcia, a faktycznie w celu uniemożliwienia mu ewentualnego wyjawienia konszachtów Witolda z Krzyżakami, w których to konszachtach zabity grał ważną rolę) i nie miało charakteru masowego, co wspiera kronika Posilgego, gdzie nie ma wzmianek o naruszeniu obyczaju rycerskiego, a także to, że później Zakon nie próbował wykorzystać takiej sprawy w wojnie dyplomatycznej z Polską i Litwą.

Ostatnia hipoteza opiera się na tym, że do bitwy pod Grunwaldem bracia zakonni byli postrzegani jako doskonali wojownicy i niezrównani szermierze, co wywodziło się z ich działań na początku podboju Prus i tego, że potem bracia incydentalnie walczyli osobiście (nikt zatem nie mógł zweryfikować tej legendy). Oczywiście świeżo wstępujący bracia mogli być doskonałymi rycerzami, to jednak bracia mieszkający w Prusach szybko otrzymywali różne stanowiska administracyjne (około 250 osób musiało zarządzać całym państwem), które wiązały się z obciążeniami czasowymi uniemożliwiającymi częste i długie ćwiczenia rycerskie. Podczas bitwy Polacy i Litwini mieli jednak dalej wierzyć w opowieści o niezrównanych szermierzach i stosownie do tego atakować braci zakonnych. W rezultacie atak, który mógłby zostać odparty przez wyszkolonego rycerza, bywał zabójczy dla rzadko ćwiczącego się w rzemiosle rycerskim wyższego urzędnika – większość ocalałych braci to młodsi zakonnicy, którzy jeszcze nie otrzymali funkcji administracyjnych. W takiej sytuacji Długosz nie chciał umniejszać rangi zwycięstwa przez dezawuowanie obrazu braci zakonnych, więc pominął opis ich śmierci.

Tradycja bitwy grunwaldzkiej

Inscenizacja bitwy pod Grunwaldem, 2007

Odwoływanie się do bitwy pod Grunwaldem stanowiło istotne narzędzie polityki i propagandy Władysława Jagiełły, ale w kolejnych wiekach pamięć o starciu stopniowo zanikała, ustępując zmitologizowanej wizji bitwy pod Płowcami. Zgodnie z wolą wszystkich stanów duchownych i świeckich król Władysław Jagiełło polecił, aby dzień 15 lipca był obchodzony jako święto narodowe. Każdego roku ze wszystkich kościołów Krakowa w dniu tym wyruszały procesje – najbardziej okazała z katedry wawelskiej – udając się wspólnie do kościoła św. Jadwigi na Stradomiu. Świątynia ta związana była z kultem królowej Jadwigi jako tej, która przepowiedziała załamanie się potęgi krzyżackiej i której orędownictwu współcześni przypisywali grunwaldzkie zwycięstwo. Zachował się dokładny opis takiej procesji z czasów króla Jana III Sobieskiego. Na jej czele szła milicja miejska i żołnierze, dalej postępowali żacy ze sztandarami, prowadzeni przez bakałarzy i seniorów, za nimi górnicy z żup wielickich i członkowie licznych bractw kościelnych z chorągwiami i muzyką. Również z chorągwiami i muzyką, a także z czeladzią uzbrojoną w muszkiety i rusznice, szły cechy krakowskie, a za nimi kongregacje kupieckie z orkiestrą. Magistraty Krakowa, Kazimierza, Kleparza i Piasków kroczyły każdy pod swoją chorągwią. Z 14 klasztorów krakowskich szło 600 mnichów z relikwiarzami, dalej 200 przedstawicieli duchowieństwa świeckiego i kanonicy katedralni. Za profesorami Akademii Krakowskiej z rektorem na czele i pedelami niosącymi insygnia władz akademickich postępowali członkowie kapituły krakowskiej z opatami mogilskim i tynieckim, a za nimi celebrujący biskup pod baldachimem niesionym przez sześciu rajców miejskich. Na końcu w otoczeniu dygnitarzy państwowych szedł król. Kres uroczystościom grunwaldzkim położyło wejście Prusaków do Krakowa w dniu 15 czerwca 1794 roku. Później, w czasach rządów austriackich, zniszczono też kościół św. Jadwigi, przerabiając go na kamienicę i składy wojskowe. Odrodzenie kultu zwycięstwa grunwaldzkiego nastąpiło po prawie stu latach, za sprawą obrazu „Bitwa pod Grunwaldem” Jana Matejki i powieści „Krzyżacy” Henryka Sienkiewicza. Na wskrzeszenie obchodów istotny wpływ miał też Marian Karol Dubiecki, który na łamach „Czasu” zamieścił w grudniu 1901 roku artykuł przypominający genezę uroczystości, ich przebieg i tradycję. Działania te zaowocowały pamiętnymi krakowskimi obchodami 500-lecia zwycięstwa pod Grunwaldem, które miały miejsce w 1910 roku. Wtedy to odsłonięto Pomnik Grunwaldzki. W publikacjach z I połowy XIX wieku wciąż jest to potyczka przedstawiana jako wydarzenie o pomniejszej wadze. Różni autorzy mylili nawet datę bitwy, przesuwając ją na 1409 lub 1411 rok. Także jej nazwa wciąż była płynna – poza Grunwaldem i Tannenbergiem występowało wiele form obocznych (np. Grinwald, Grünevald). Wykorzystywano też inne nazwy topograficzne (Ruda, Dąbrówno). Wzrost popularności tematu grunwaldzkiego przypada dopiero na drugą połowę stulecia i splata się z rozwojem sentymentów antyniemieckich w społeczeństwie polskim.

W 2010 przypadła 600 rocznica bitwy pod Grunwaldem. W związku z obchodami wiele instytucji państwowych i społecznych postanowiło upamiętnić to ważne z punktu widzenia historii Europy Środkowo-Wschodniej wydarzenie. List intencyjny w sprawie wspólnej organizacji obchodów 600. rocznicy bitwy pod Grunwaldem, podpisali 15 marca 2010 Vytautas Umbrasas i Piotr Żuchowski, odpowiednio wiceminister obrony kraju Republiki Litewskiej oraz sekretarz stanu w Ministerstwie Kultury i Dziedzictwa Narodowego RP. Porozumienie dotyczyło wspólnych działań informacyjnych oraz wspólnej kampanii promocyjnej najważniejszych projektów kulturalnych związanych z tą inicjatywą. Organizatorami ze strony polskiej zostało Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego wraz z Narodowym Centrum Kultury.

Ciekawostki

Herb Pilzna z wielbłądem

• Po bitwie pod Grunwaldem Władysław II Jagiełło podarował wielbłąda czeskim rycerzom przybyłym z posiłkami wojskom polskim; stał się on później elementem herbu Pilzna.
• Ważniejsi jeńcy krzyżaccy wzięci do niewoli w 1410 byli przetrzymywani w oczekiwaniu na okup na zamku Tenczyn pod Krakowem.
• Powrót Jagiełły do stolicy nastąpił dopiero w szesnaście miesięcy po bitwie, gdyż król kontynuował działania wojenne oraz oczekiwał orzeczenia słuszności prowadzonej wojny z zakonem od papieża Jana XXIII (później uznanego za antypapieża). Pomyślny wyrok Rzymu zastał monarchę w Niepołomicach, gdzie natychmiast przystąpiono do przygotowania uroczystego wjazdu władcy do Krakowa. Miał on mieć charakter pielgrzymki. W dniu 25 listopada 1411 roku Jagiełło wyruszył pieszo z Niepołomic i szedł przez Wieliczkę i Kazimierz, otoczony wyższym duchowieństwem i rycerstwem. Przed procesją niesiono zdobyte pod Grunwaldem krzyżackie chorągwie. Na Kazimierzu wstępowano po drodze do tamtejszych kościołów. Następnie zatrzymano się na dłużej na Skałce, aby oddać hołd św. Stanisławowi – patronowi Polski. Później orszak królewski udał się na Wawel, gdzie podczas uroczystości kościelnych zawieszono zdobyczne chorągwie wokół grobu św. Stanisława na ścianach nawy głównej katedry wawelskiej. Ceremonia ta zakończyła krakowskie uroczystości ku czci zwycięstwa, które dały początek tradycji obchodów grunwaldzkich.

Upamiętnienie

Walki rycerzy polskich i litewskich pod Grunwaldem zostały po 1990 upamiętnione na Grobie Nieznanego Żołnierza w Warszawie napisem na jednej z tablic: „GRUNWALD 15 VII 1410”.

Inscenizacje bitwy

Król Jagiełło wraz z rycerzem na tle wojsk polskich, inscenizacja z 2003

Co roku, w rocznicę bitwy, członkowie bractw rycerskich z całej Europy odgrywają pod Grunwaldem wydarzenia z 15 lipca 1410. Spektakl zawsze przyciąga kilkudziesięciotysięczne rzesze widzów. Charakter inscenizacji nie zawsze jest jednak zgodny z realiami historycznymi.

Zobacz też

• bitwa pod Tannenbergiem
• bitwa pod Koronowem
• pomnik Grunwaldzki w Krakowie
• Order Krzyża Grunwaldu
• Panorama bitwy pod Grunwaldem – obraz Rozwadowskiego i Popiela
• wiersze o bitwie pod Grunwaldem

Bibliografia

• Jan Herburt: Chronica sive historiae Polonicae compendiosa, Basileae 1571, stron 338, zawiera m.in. opis bitwy pod Grunwaldem
• Max Oehler: Der Krieg zwischen dem Deutschen Orden und Polen-Littauen 1409–1411, Elbing 1910
• Jan Stanisław Kopczewski, Mateusz Siuchniński: Grunwald. 550 lat chwały, PZWS, Warszawa 1960
• Stefan Maria Kuczyński: Wielka Wojna z Zakonem Krzyżackim w latach 1409–1411, Wydawnictwo MON, Warszawa 1960 (opis w katalogu NUKAT)
• LeszekL. Podhorodecki LeszekL., Chanat krymski i jego stosunki z Polską w XV-XVIII w., Warszawa: Książka i Wiedza, 1987, ISBN 83-05-11618-2, OCLC 834841480 . Brak numerów stron w książce
• Marian Biskup: Grunwaldzka bitwa, Warszawa 1990, ISBN 83-223-2533-9.
• Stefan M. Kuczyński: Wielka wojna z Zakonem Krzyżackim w latach 1409–1411, Warszawa 1987 (wydanie V), ISBN 83-11-07355-4.
• Andrzej Nadolski: Grunwald. Problemy wybrane, Olsztyn 1990 opis w katalogu NUKAT)
• MarianM. Biskup MarianM., GerardG. Labuda GerardG., Dzieje Zakonu Krzyżackiego w Prusach, Gdańsk: Wydaw. Morskie, 1986, ISBN 83-215-7220-0, OCLC 831220291 . Brak numerów stron w książce
• AndrzejA. Nadolski AndrzejA., Grunwald 1410, [Nowy wyd.], Warszawa: Dom Wydawniczy Bellona, 2003, ISBN 83-11-09658-9, OCLC 55589979 . Brak numerów stron w książce
• Stefan M. Kuczyński: Spór o Grunwald, Warszawa 1972 (opis w katalogu NUKAT)
• Konstanty Górski: Bitwa pod Grunwaldem (dnia 15-go lipca 1410), Warszawa 1888
• Henryk Sienkiewicz: Krzyżacy, 1900.
• Dariusz Gałązka, Leszek Marks: Bitwa pod Grunwaldem w 1410 r. – oczami geologa, w: Przegląd Geologiczny (2007-01) tom 55, wyd. Minister Środowiska, red. Państwowy Instytut Geologiczny, s. 26-28, 2007, ISSN 0033-2151 – opis bitwy wraz ze szkicem terenowym (w tym mapy i ilustracje).
• Andrzej Klein, Nicholas Sekunda, Konrad A. Czernielewski: Banderia apud Grunwald cz. 1 – Chorągwie polskie pod Grunwaldem. wyd. Alekxander, Łódź, 2000, ISBN 83-912334-0-5.
• AndrzejA. Klein AndrzejA., PiotrP. Nowakowski PiotrP., Banderia apud Grunwald cz. 2 – Chorągwie krzyżackie pod Grunwaldem, Łódź: wyd. Alexander, 2000, ISBN 83-912334-1-3, OCLC 749183825 . Brak numerów stron w książce
• Norbert Kasparek: O bitwie pod Grunwaldem w pierwszej połowie XIX wieku, [w:] Krajobraz grunwaldzki w dziejach polsko-krzyżackich i polsko-niemieckich na przestrzeni wieków. Wokół mitów i rzeczywistości, ElSet 2009, s. 153-164, ISBN 978-83-61602-61-3.

Linki zewnętrzne

• Rozbudowany opis bitwy pod Grunwaldem – strona "Historyczne Bitwy"
• Wirtualny Grunwald – panoramy wirtualne z pól grunwaldzkich
• Cronica conflictus Wladislai regis Poloniae cum cruciferis, Anno Christi 1410 Hrsg. Z. Celichowski, Poznań 1911
• Jan Długosz: Bitwa Grunwaldzka: (z historii Polski)
• Jan Długosz Dzieje Polskie. Rok Pański 1410 (przekład Karola Mecherzyńskiego). Ks. XI. 1869; (33-38)
• Jan Długosz Dzieje Polskie. Rok Pański 1403, 1408 (przekład Karola Mecherzyńskiego). Ks. X. 1868; (518, 537)
• Jan Długosz Bitwa grunwaldzka - fragmenty Roczników przekład J. Mrukówna
• Jan Długosz: Banderia Prutenorum. [zarchiwizowane z tego adresu].
• Tadeusz Korzon Grunwald: ustęp z dziejów wojennych Polski (1910)
• Dzieła Jana Długosza - wersja cyfrowa na Polona.pl