Bazylika katedralna Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Pelplinie
 nr rej. 889 z dnia 11 lipca 1984(zespół klasztorny cystersów)[1] | |||||||||||||||||||
| kościół parafialny, katedra, bazylika mniejsza | |||||||||||||||||||
.jpg) Bazylika katedralna w Pelplinie | |||||||||||||||||||
| Państwo | |||||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Województwo | |||||||||||||||||||
| Miejscowość | |||||||||||||||||||
| Adres |
pl. Mariacki 7 | ||||||||||||||||||
| Wyznanie | |||||||||||||||||||
| Kościół | |||||||||||||||||||
| Parafia katedralna | |||||||||||||||||||
| Bazylika mniejsza • nadający tytuł |
od 18 stycznia 1965 | ||||||||||||||||||
| Wezwanie |
Wniebowzięcia NMP, św. Bernarda, | ||||||||||||||||||
| Przedmioty szczególnego kultu | |||||||||||||||||||
| Relikwie |
św. Jana Pawła II | ||||||||||||||||||
| |||||||||||||||||||
| |||||||||||||||||||
Położenie na mapie Polski  | |||||||||||||||||||
Położenie na mapie województwa pomorskiego  | |||||||||||||||||||
Położenie na mapie powiatu tczewskiego  | |||||||||||||||||||
Położenie na mapie gminy Pelplin  | |||||||||||||||||||
Położenie na mapie Pelplina  | |||||||||||||||||||
 53°55′38,64″N 18°41′39,44″E/53,927400 18,694290
| |||||||||||||||||||
| Strona internetowa | |||||||||||||||||||
Bazylika katedralna Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Pelplinie – gotycki kościół, pierwotnie świątynia klasztoru cystersów, od 1824 siedziba miejscowego biskupa. Z dawnego zespołu klasztornego zachowały się katedra oraz część zabudowań zakonnych skupionych wokół czworobocznego wirydarza. Katedra jest jedną z największych świątyń gotyku ceglanego w Polsce (swego czasu druga w Polsce po bazylice Mariackiej w Gdańsku). Posiada bogaty wystrój z XV–XVIII wieku, m.in. monumentalny, 25-metrowy ołtarz główny[2], liczne ołtarze boczne, zespół stalli, ambonę, organy boczne.
Historia
[edytuj | edytuj kod]
Dawny zespół klasztorny, którego główną częścią jest katedra, jest rdzeniem obecnego miasta Pelplina. W 1258 książę Mszczuj II sprowadził z Doberanu cystersów do pobliskich Pogódek, a następnie w 1276 konwent został przeniesiony do Pelplina. Pierwotny niewielki kompleks budynków zastąpiono w XIV wieku obecnym, monumentalnym założeniem. Budowa opactwa rozpoczęła się w II ćwierci XIV wieku, trwała do około 1400 roku. Oprócz zabudowań skupionych wokół wirydarza w części zachodniej kompleksu wzniesiono zabudowania gospodarcze z browarem, w części wschodniej wzniesiono niewielki kościół Bożego Ciała. W XVII i XVIII nastąpiła gruntowna przebudowa świątyni, szczególnie jej wnętrza, które otrzymało barokowy charakter poprzez bogaty wystrój m.in. ołtarze, organy i ambonę. W XIX wieku wykonano nowe sterczyny większości szczytów, zbudowano obecne maswerki, wykonano witraże, wymieniono profile węgarkowe okien, gzymsy cokołowe i podokienne, zbudowano nowe parapety i daszki na przyporach[3]. Zmieniono część ościeży okiennych, wstawiając płyciny podokienne z namalowanymi przeźroczami, zbudowano nowe hełmy wieżyczek ze schodami oraz powiększono okna[3]. W 1823 miała miejsce kasata zakonu cysterskiego na tutejszych ziemiach, a rok później świątynia otrzymała status katedry poprzez ustanowienie w Pelplinie siedziby diecezji chełmińskiej, która z kolei po reformie w 1992 roku, zmieniła nazwę na pelplińską.
Cały zespół został gruntownie odnowiony i regotyzowany w latach 1894–1899.
Opaci pelplińscy
[edytuj | edytuj kod]W Pogódkach
[edytuj | edytuj kod]| Gerhard (od 1267) | Ludolf (do 1276) |
W Pelplinie
[edytuj | edytuj kod]Wolno obierani
[edytuj | edytuj kod]| Werner (1276-1292) | Jan z Byszewa (1292-1298) | Henryk z Hadersleben (1298-1305) | |
| Gotfryd z Elbląga (1305-1316) | Henryk ze Starogardu (1317-1323) | Jordan (1323-1329) | |
| Albert (1329-1331) | Eberhard z Elbląga (1331-1354) | Maciej (1354-1368) | |
| Piotr z Rogowa/de Roggow (1368) | Jan z Langnowa (1386-1402) | Piotr Honigfeld (1402-1436) | |
| Piotr Bielczyc z Pucka (1436-1440) | Mikołaj Engelken (1440-1447) | Andrzej z Rosenau (1447-1462) | |
| Jan Warnaw (1464-1466) | Paweł de Zullen (1466-1471) | Sander (1471-1475) | |
| Paweł de Zullen (1475-1489) | Michał Fischaw (1489-1502) | Jerzy Neuburgk z Nowego (1502-1504) | |
| Bartłomiej (1504-1522) | Jędrzej Stenord z Królewca (1522-1542) | Jodok Kron z Malborka (1542-1555) | |
| Szymon z Poznania (1555-1557) |
Wybierani kandydaci króla
[edytuj | edytuj kod]| Stanisław Żelisławski (1557-1563) | Leonard Rembowski I (1563-1590) | Mikołaj Kostka (1592-1610) | |
| Feliks Kos (1610-1618) | Leonard Rembowski II (1618-1649) | Jan Karol Czarliński (1649-1662) | |
| Jerzy Ciecholewski (1662-1673) | Aleksander Ludwik Wolff von Lüdinghausen (1673-1678) | ||
| Ludwig Aleksander Łoś (1679-1688) | Jerzy Skoroszewski (1689-1702) | Tomasz Franciszek Czapski (1702-1730) | |
| Walenty Aleksander Czapski (1730-1734) | Wojciech Stanisław Leski (1736-1747) | Ignacy Czapski (1747-1751) | |
| Hieronim Turno (1751-1759) | Izydor Tokarzewski (1759-1766) | Florian Gotartowski (1766-1779) |
Opaci komendatariuszowie
[edytuj | edytuj kod]| Karol von Hohenzollern (1779-1795) | Franciszek Ksawery Rydzyński (1795-1814) |
Architektura katedry
[edytuj | edytuj kod]
Zbudowana z cegły katedra jest trójnawową bazyliką na planie krzyża łacińskiego, z pięcioprzęsłowym korpusem nawowym, dwuprzęsłowym transeptem i czteroprzęsłowym, zamkniętym prostokątnie prezbiterium, które flankują nawy boczne. Ustawienie ołtarza głównego pomiędzy drugą od wschodu parą filarów tworzy iluzję ambitu. Transept ma układ halowy, składa się z dwóch naw; architektura ramion transeptu jest odmienna od reszty kościoła, za sprawą sieciowych sklepień; pozostałe części świątyni nakryte są sklepieniem gwiaździstym (sześcioramiennym w nawie głównej i prezbiterium, czteroramiennym w nawach bocznych). Sklepienia wspierają ośmioboczne w planie filary międzynawowe, które na wysokości ścian nawy głównej są częściowo wtopione w lico i tworzą ostrołukowe arkady. Strefa okien umieszczona jest wysoko ponad gzymsem; ponad którym ściany poszczególnych przęseł, przybierają ostrołukową formę. Częściowo zachowały się ceramiczne wsporniki sklepienne o motywach antropomorficznych (główki, popiersia, figurki atlantów) i zoomorficznych.
Na zewnątrz ściany są oszkarpowane, zachowały częściowo dekorację zendrówkową. Ściany wieńczą fryzy arkadkowe i fryzy z motywem czteroliścia. Ściany frontowe transeptu, oraz elewacji zachodniej i wschodniej (które mają wielkie, ostrołukowe okna na osi) są zwieńczone bogato zdobionymi szczytami schodkowymi; do ścian elewacji wschodniej i zachodniej przylegają niskie ośmioboczne wieże schodkowe, flankujące elewacje nawy głównej. Na skrzyżowaniu naw późnobarokowa wieżyczka na sygnaturkę.
Portale
[edytuj | edytuj kod]Do katedry prowadzą trzy wejścia, od stron zachodniej, północnej i południowej (od strony krużganków). Ostatnie dwa zachowały gotyckie portale. Portal południowy zachował część dekoracji rzeźbiarskiej z motywami roślinnymi w ościeżach i archiwoltach. Datowany na przełom XIV i XV wieku portal północnego ramienia transeptu charakteryzuje się bogatą dekoracją figuralną wykonaną ze sztucznego kamienia, którą tworzą półpostacie proroków w strefie kapitelowej, aniołki i święci w archiwoltach i głowa Chrystusa w kluczu arkady. Tympanon z przedstawieniem Maiestas Domini neogotycki z 1898.
Wnętrze i jego wystrój
[edytuj | edytuj kod]Ołtarze
[edytuj | edytuj kod]
W katedrze znajdują się dwadzieścia trzy[4] ołtarze rozmieszczone przy filarach międzynawowych oraz w nawach bocznych. Dwadzieścia z nich pochodzi z XVII i XVIII w., dwa są neogotyckie, jeden (posoborowy) powstał w 1971 r. Dziewiętnaście wykonano z drewna, dwa z marmuru i dwa ze stiuku. Wszystkie skonstruowane są w sposób klasyczny: na mensie spoczywa predella, na niej nastawa i zwieńczenie.
- Ołtarz główny – 1623-40
- Ołtarz św. Andrzeja – 1672
- Ołtarz św. Filipa i Jakuba Młodszego – 1672
- Ołtarz świętych Benedykta, Bernarda i Roberta – konsekr. 1757
- Ołtarz Niepokalanego Poczęcia NMP (srebrna i złocona blacha) – 1718
- Ołtarz Stygmatów św. Franciszka – XVIII w.
- Ołtarz Grobu Pańskiego – 1898
- Ołtarz Mariacki – 1619
- Ołtarz św. Jakuba Starszego – 1641
- Ołtarz Siedmiu Sakramentów – 1619
- Ołtarz św. Macieja – 1670
- Ołtarz Świętych Młodzianków – 1653
- Ołtarz św. Jana Nepomucena (stiuk) – 1741
- Ołtarz Zwiastowania NMP (marmur) – 1899
- Ołtarz św. Apostołów Piotra i Pawła – 1644
- Ołtarz św. Urszuli – 1623
- Ołtarz św. Marii Magdaleny – 1613
- Ołtarz Świętej Rodziny (czarny marmur) – 1675
- Ołtarz św. biskupów Wojciecha, Stanisława i Tomasza Becketa (stiuk) – konsekr. 1757
- Ołtarz św. Maurycego – konsekr. 1785
- Ołtarz św. Krzyża – pocz. XVII w.
- Ołtarz Najświętszego Sakramentu – 1898
- Ołtarz Ofiary – 1971
Ołtarz główny
[edytuj | edytuj kod]
Ołtarz główny, z 1623-24 ufundowany przez opata Leonarda II, tworzy sięgająca wysokości sklepień wielokondygnacyjna nawiązująca do form architektonicznych nastawa w stylu wczesnego baroku. Podzielony jest na pięć osi, z szerszą środkową, zwieńczony jest trzema ozdobnymi szczytami. Zdobi ją bogata dekoracja rzeźbiarska i malarska z obrazami pędzla Hermana Hana; Koronacją Marii (z 1623) i Wizją świętego Bernarda. W dolnej strefie znajdują się repozytoria na relikwie. W osiach bocznych nisze w których umieszczono rzeźby. Dekorację rzeźbiarską tworzą figury apostołów i patronów cystersów oraz liczne aniołki. Ponad Koronacją Marii w okrągłym kartuszu umieszczone zostało imię Boże w formie hebrajskiego tetragramu JHWH. Na szczytach figury Chrystusa Zmartwychwstałego w asyście aniołów z narzędziami Męki Pańskiej.
Malarstwo ołtarzowe
[edytuj | edytuj kod]
W ołtarzach zachowały się cenne dzieła malarstwa głównych przedstawicieli baroku gdańskiego i pomorskiego:
- Hansa Kriega – Przybycie Świętej Urszuli do Kolonii, Śmierć św. Urszuli
- Hermana Hana i jego uczniów (powstałe w latach 1613-25) – Święta Trójca, Pokłon pasterzy, Wniebowzięcie Najświętszej Marii Panny, Śmierć Marii Magdaleny, Święta Jadwiga Śląska, Święta Rodzina, Św. Elżbieta opatrująca chorego, Siedem Sakramentów (Fons Vitae), Uczta u Leviego
- Bartłomieja Strobla – Ścięcie Świętego Jakuba, Matka synów Zebedeuszowych przed Chrystusem, Św. Jakub Starszy jako zwycięzca Maurów w bitwie pod Clavijo
- Andrzeja Stecha z ok. 1670 – Powołanie Macieja na apostoła, Chrystus nad jeziorem Genezaret, Męczeństwo Świętego Andrzeja, Chrzest dworzanina etiopskiego, Wyznanie wiary Świętego Maurycego, Ukrzyżowanie, Droga do Emaus, Chrystus w koronie królewskiej, Męczeństwo Legii Tebańskiej
- Samuela Buchwalda – Ekstaza św. Bernarda, Św. Benedykt spisujący regułę
- Jana Peterhacke – Ostatnia Wieczerza
Stalle
[edytuj | edytuj kod]
W katedrze zachował się zespół późnogotyckich stalli z bogatą dekoracją snycerską – maswerkową, ornamentalną, roślinną i figuralną. Wykonane zostały w XV w. Zespół późnogotycki tworzą dwie pary stalli chórowych, tron celebransa, stalla przeora i stalla opacka. W korpusie nawowym znajdują się stalle manierystyczne z XVII wieku.
Pozostałe dzieła
[edytuj | edytuj kod]
Przy filarze w narożniku nawy głównej i transeptu (od strony południowej) znajduje się barokowa ambona, której podstawa przedstawiająca Samsona rozdzierającego paszczę lwa (będącego herbem rodowym Błędzkich) została w 1682 roku ufundowana przez rodzinę Błędzkich herbu Samson-Watta (ambona jest dziełem snycerza gniewskiego Mateusza Schollera). Dalej, na emporze organowej w południowym ramieniu transeptu, umieszczono monumentalny prospekt organowy z 1678-70, również dzieło Schollera. Instrument jest dziełem gdańskiego organomistrza Jana Jerzego Wulffa. W tej części świątyni znajdują się ponadto: epitafium wojewody Jana Kosa (+1622) oraz obrazy m.in. portrety książąt Sambora I i Mszczuja II oraz Darowanie Pogódek Cystersom przez Sambora II pędzla Andrzeja Stecha.
Dzwony
[edytuj | edytuj kod]W sygnaturce znajdują się 4 zabytkowe dzwony[5]:
| Imię: | Waga: | Ton: | Odlewnia: |
| 1. „Ignacy” | ok. 580 kg | gis' | Ioh Gotter Anthony-Gedan, 1751 |
| 2. (bezimienny) | ok. 350 kg | h' | H.P. Liebold-Gnadenfeld, 1861 |
| 3. „Maryja, Jan Chrzciciel” | ok. 190 kg | cis" | Michael Wittwerck-Gedani, 1717 |
| 4. (bezimienny) | ok. 150 kg | e" | Nieznana |
Dawne zabudowania klasztorne
[edytuj | edytuj kod]
Przylegający od strony południowej zespół zabudowań klasztornych jest zintegrowany krużgankiem otaczającym czworoboczny wirydarz. Skrzydło wschodnie krużganków (najstarsze) nakryte jest sklepieniem krzyżowo-żebrowym, pozostałe sklepieniem gwiaździstym. Zachowały się częściowo wsporniki kamienne i ceramiczne o motywach roślinnych i figuralnych. Z gotyckiego malarstwa ściennego zachowały się malowidło w południowym ramieniu krużganków przedstawiające Grupę Ukrzyżowania z postaciami proroków Izajasza i Jeremiasza oraz opata i mnicha, w niższej strefie scena Obmycia nóg apostołów, datowana na XIV wiek, przemalowana w XIX wieku, w latach 90. XX wieku konserwowana. W krużgankach zachowały się manierystyczne ławy z ozdobnymi zapleckami z 1609 r. W górnej strefie ścian zawieszono ostrołukowe obrazy, z których 17 jest dziełami Andrzeja Stecha i jego warsztatu, powstałe w latach 1689-96.
Do skrzydła wschodniego przylega kapitularz nakryty gotyckim sklepieniem wspartym na trzech filarach. Sklepienie to charakteryzuje się gwiaździstym układem w części środkowej, w skrajnych zastosowano układ trójdzielny. Kapitularz poprzedza sień, którą zdobią portal oraz wsporniki sklepienne z maskami. Na osi portalu sieni w obrębie kapitularza, na wprost wejścia do refektarza, znajduje się gotyckie lawatorium (za czasów cystersów pomieszczenie ze studnią) na planie sześcioboku, zrekonstruowane w 1899 r. na odkrytych fundamentach, które po odbudowie służyło przez jakiś czas jako kaplica pogrzebowa. Obok kapitularza mieści się wolno stojący XIII-wieczny budynek oratorium. Zabudowania wielokrotnie przebudowywano w XIX wieku na potrzeby Collegium Marianum utworzonego w 1836, które było jedyną w zaborze pruskim polską szkołą średnią. Obecnie w budynkach klasztornych mieści się m.in. Wyższe Seminarium Duchowne.
Malowidła w krużgankach
[edytuj | edytuj kod]- Krużganek północny
- Wskrzeszenie Łazarza
- Święci Paweł i Barnaba w Listrze
- Nawrócenie Szawła
- Bogacz i Łazarz
- Niewiasta chananejska prosi o wskrzeszenie córki
- Wypędzenie przekupniów ze świątyni
- Krużganek wschodni
- Zaślubiny Chrystusa z Kościołem
- Wizja apokaliptyczna: otwarcie księgi
- Alegoria Eucharystii
- Grosz czynszowy
- Gody w Kanie
- Cudowne rozmnożenie chleba
- Kazanie Chrystusa
- Ścięcie Jana Chrzciciela
- Krużganek południowy
- Wniebowzięcie i koronacja Matki Boskiej – malarz nieznany
- Alegoria przemijania (Pochód śmierci)
- Męczenicy na arenie
- Oślepienie króla Sedecjusza przez Nabuchodonozora
- Uczynki Miłosierdzia
- Obadiasz gości prześladowanych proroków (Pragnących napoić) – malarz nieznany
- Gościnność Abrahama (Głodnych nakarmić) – malarz nieznany
- Lot gości aniołów (Podróżnych w dom przyjąć) – malarz nieznany
- Dobre uczynki Hioba (Nagich przyodziać) – malarz nieznany
Bibliografia
[edytuj | edytuj kod]- Janusz Ciemnołoński, Janusz Stanisław Pasierb, Pelplin, Wrocław: Zakł. Nar. im. Ossolińskich, 1978 (Pomorze w Zabytkach Sztuki).
- Janusz Stanisław Pasierb, Katedra w Pelplinie. Pelplin: Wydawnictwo Diecezji Pelplińskiej „Bernardinum”, 1999, ISBN 83-87668-45-1
- Jerzy Z. Łoziński, Pomniki sztuki w Polsce, t. 2, cz. 1, Pomorze, Warszawa: Arkad, 1992, ISBN 83-213-3558-6
- Janusz Stanisław Pasierb, Pelplin i jego zabytki, Warszawa: Interpress; Pelplin: Wydawnictwo Diecezjalne, 1993, ISBN 83-223-2583-5 (Interpress), ISBN 83-85087-37-0 (Wydawnictwo Diecezjalne).
- Roman Ciecholewski, Skarby Pelplina, Pelplin: Wydawnictwo Diecezjalne, 1997, ISBN 83-85087-52-4, OCLC 749473805.
- Janusz Leszek Jurkiewicz, Pomorski Szlak Cystersów, Gdynia: Region; Pelplin: Bernardinum, 2006, ISBN 978-83-89178-66-4 (Region), ISBN 978-83-7380-396-1 (Bernardinum)
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ Rejestr zabytków nieruchomych – województwo pomorskie [online], Narodowy Instytut Dziedzictwa, 30 września 2024 [dostęp 2010-05-06].
- ↑ dla porównania: ołtarz Wita Stwosza w kościele mariackim w Krakowie ma 13 m wysokości
- ↑ a b Ewa Łużyniecka, Kilka uwag na temat rekonstrukcji rysunkowych w badaniach architektonicznych, Wydział Architektury, Politechnika Wrocławska, Oficyna Wydawnicza Politechniki Wrocławskiej, Wrocław 2017, s.25
- ↑ Niektóre źródła podają błędnie liczbę 28.
- ↑ Dzwony bazyliki katedralnej w Pelplinie. [dostęp 2022-08-06].
Linki zewnętrzne
[edytuj | edytuj kod]- Parafia katedralna w Pelplinie
- Informacje o katedrze
- Diecezjalne Centrum Informacji Turystycznej w Pelplinie
- Katedra w Pelplinie - Nowy Doberan
- Archiwalne widoki kościoła w bibliotece Polona
| Opactwa i klasztory cystersów istniejące współcześnie |
| ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Zachowane obiekty opactw i klasztorów nieistniejących |
| ||||||
| Opactwa niezachowane |
- Bazyliki w Polsce
- Klasztory cysterskie w Polsce
- Katedry rzymskokatolickie w Polsce
- Świątynie pod wezwaniem Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny
- Architektura gotyku w województwie pomorskim
- Zabytki nieruchome w Pelplinie
- Zabytkowe kościoły w powiecie tczewskim
- Zabytkowe klasztory katolickie w województwie pomorskim
- Kościoły rzymskokatolickie w Pelplinie
- Architektura I Rzeczypospolitej (województwo pomorskie)