Czerwińsk nad Wisłą

Artykuł	52°23′50″N 20°18′33″E
- błąd	38 m
WD	52°23'40"N, 20°18'34"E, 52°25'N, 20°19'E
- błąd	38 m
Odległość	327 m

Czerwińsk nad Wisłą

{{{rodzaj miejscowości}}}
Kościół romański
Państwo	mazowieckie
Powiat	płoński
Gmina	Czerwińsk nad Wisłą
Liczba ludności (2011)	1089
Strefa numeracyjna	24
Kod pocztowy	09-150
Tablice rejestracyjne	WPN
SIMC	0561885
Położenie na mapie gminy Czerwińsk nad Wisłą Czerwińsk nad Wisłą
Położenie na mapie Polski Czerwińsk nad Wisłą
Położenie na mapie województwa mazowieckiego Czerwińsk nad Wisłą
Położenie na mapie powiatu płońskiego Czerwińsk nad Wisłą
52°23′50″N 20°18′33″E
Strona internetowa

{{Polska miejscowość infobox}} Sugerowane pola (wstaw w kodzie): | miejscowość podstawowa = | rodzaj miejscowości = | alt zdjęcia = Nieznane pola: "flaga wsi", "herb wsi", "mapa wsi", "dopełniacz wsi" oraz "herb artykuł". Nieoczekiwana grafika: "województwo".

Czerwińsk nad Wisłą – wieś w Polsce położona w województwie mazowieckim, w powiecie płońskim.

Miejscowość jest siedzibą gminy Czerwińsk nad Wisłą oraz rzymskokatolickiej parafii Zwiastowania Najświętszej Maryi Panny. Znajduje się tutaj niewielka przystań żeglugi śródlądowej na Wiśle.

Historia

Historia Czerwińska przez stulecia nierozerwalnie jest związana z historią tutejszego klasztoru kanoników regularnych, powstałego w XII w. Pierwszy dokument wspominający o Czerwińsku, pochodzący z 1155 r., to bulla papieża Hadriana IV dotycząca właśnie klasztoru.

Adrian IV papież bierze pod opiekę klasztor w Czerwińsku

Konrad Mazowiecki potwierdza immunitet opactwa w Czerwińsku

Nie tylko jednak związek z klasztorem powodował rozkwit miejscowości – położona nad Wisłą, stanowiła ważny punkt na szlaku handlowym łączącym Pomorze z Mazowszem. Była też ważnym punktem obronnym podczas najazdów pruskich, jaćwieskich, litewskich.

W lipcu 1410 roku w okolicach Czerwińska wojska polskie Jagiełły przeprawiały się przez Wisłę po moście łyżwowym zbudowanym przez mistrza Jarosława, aby połączyć się z wojskami litewskimi i ruszyć na państwo zakonne. To jednak klasztor ściągał tutaj książąt mazowieckich, biskupów, to w klasztorze w 1419 r. toczono rokowania z posłami króla Eryka Pomorskiego. W lipcu 1422 r. Jagiełło kolejny raz będąc w Czerwińsku, wydał tu jeden ze swych przywilejów dla stanu szlacheckiego. W XV w. odbywały się tutaj sejmy mazowieckie, a także synod diecezjalny.

Prawa miejskie Czerwińsk uzyskał w dwóch etapach, jako że osada podzielona była na dwie części – biskupią, wschodnią (gdzie biskupi płoccy posiadali dwór), i klasztorną, zachodnią. Część biskupia otrzymała prawa miejskie w 1373 r., zaś część klasztorna w 1582 r. (formalnie, bo z praw miejskich mieszkańcy części klasztornej faktycznie korzystali już wcześniej). W 1526 r. Czerwińsk został wcielony do ziem Królestwa Polskiego.

Od XVII w., choć popularności przysparzał miejscowości znajdujący się w klasztorze obraz Matki Boskiej Czerwińskiej, uznany za cudowny w 1647 r., postępował proces marginalizacji opactwa, stopniowo tracił znaczenie również sam Czerwińsk, zresztą niekorzystający specjalnie na spławie zboża Wisłą i często nawiedzany przez pożary i powodzie. Z około pół tysiąca domów istniejących w XVI w. po potopie szwedzkim pozostała połowa, a w końcu XVIII w. istniało zaledwie 40 domów. Gdy w 1795 r. włączono Czerwińsk do Prus, zamieszkiwało go niespełna 300 osób, nie było też żadnej szkoły. Kilkanaście lat później, w dobie Księstwa Warszawskiego mieszkańców było już tylko 150. W 1815 r. Czerwińsk znalazł się w granicach Kongresówki. W 1870 r. formalnie odebrano mu prawa miejskie i włączono do gminy Sielec.

Do 1954 roku siedziba wiejskiej gminy Sielec, w latach 1954–1972 gromady Czerwińsk nad Wisłą, a od 1 stycznia 1973 gminy Czerwińsk nad Wisłą. W latach 1975–1998 miejscowość położona była w województwie płockim.

Zespół klasztorny

Historia

Tradycyjna zabudowa małomiasteczkowa

Romański portal

Romański portal

Freski w kościele

Ołtarz główny

Nawa

Nawa

Kościół na przełomie XIX i XX w., widok od wschodu

Klasztor kanoników regularnych założony został w drugiej ćwierci XII w., a jego fundatorem był Aleksander z Malonne, biskup płocki w latach 1129–1156. Zapewne w fundacji uczestniczyli też książęta Bolesław Kędzierzawy i Henryk Sandomierski. Istnieje również podejrzenie, że w przygotowaniu fundacji mógł mieć udział Bolesław Krzywousty (wymieniony jest w przywileju Konrada mazowieckiego z 1222 r., także Spominki sochaczewskie wymieniają jako datę fundacji rok 1124). Pochodzenie sprowadzonych tu kanoników regularnych nie jest ostatecznie rozsądzone – być może pochodzili oni z opactwa św. Idziego w Leodium. Najstarszy dokument poświadczający istnienie klasztoru pochodzi z 1155 r., jest to bulla protekcyjna papieża Hadriana IV wystawiona na prośbę tutejszego przeora Gwidona, w której papież objął opiekę nad klasztorem i jego dobrami.

Kanonicy prowadzili działalność duszpasterską, a także charytatywną – w dokumentach z XIII w. wymieniany jest szpital przyklasztorny. Klasztor od początku dobrze uposażony prężnie się rozwijał pod względem ekonomicznym. Początkowo raczej nie podlegał żadnej kongregacji, jego przeor, a od końca XII w. opat podlegał faktycznie jedynie biskupowi płockiemu i zasiadał w płockiej kapitule katedralnej. W 1514 r. klasztor przyłączył się do kongregacji laterańskiej, co wynikało m.in. ze sporu, jaki toczył ówczesny opat Ambroży z biskupem Erazmem Ciołkiem na tle zarządzania podległymi parafiami (przyłączenie się do kongregacji laterańskiej oznaczało m.in. egzempcję, tj. wyjęcie klasztoru spod władzy miejscowego biskupa).

Klasztor pełnił ważne funkcje obronne, często bywali tu też dostojnicy kościelni i książęta mazowieccy. W 1361 r. przebywał tu Kazimierz Wielki. W lipcu 1410 r. Władysław Jagiełło po przeprawie przez Wisłę modlił się tu o powodzenie swej wyprawy przeciwko Krzyżakom, a po bitwie pod Grunwaldem ponoć ofiarował klasztorowi w podzięce swój hełm, który nosił w bitwie. W XV w. doszło też tutaj do wielu istotnych, wspomnianych wyżej wydarzeń politycznych (rokowania z królem Erykiem Pomorskim – 1419, przywilej czerwiński – 1422, sejmy mazowieckie).

XVI w. to początek okresu opatów komendatoryjnych, zajmujących się wyłącznie czerpaniem dochodów z dóbr opactwa (później, na mocy konkordatu wschowskiego z 1737 r. mianowanych przez królów Polski). Pierwszym z opatów komendatoryjnych był sekretarz królowej Bony Jan Lewicki, a wymienić tu można m.in. bratanka Stefana Batorego: Andrzeja Batorego, czy braci królewskich Karola Ferdynanda Wazę, Michała Poniatowskiego. Zjawisko to powodowało konflikty w zgromadzeniu, kilkakrotnie zakonnicy próbowali sprzeciwić się narzucaniu opatów, ale bezskutecznie – osiągnęli jedynie, że sprawami wewnętrznymi zgromadzenia miał kierować wyłącznie przeor i wydzielono dochód przypadający zgromadzeniu, a nie opatowi (stanowiący zaledwie ok. 1/5 całości dochodów opactwa). I choć popularności przysparzał klasztorowi uznany za cudowny obraz Matki Boskiej Czerwińskiej, często odwiedzany przez króla Jana Kazimierza, który uhonorował go składając tutaj chorągwie zdobyte na Kozakach, to postępował długotrwały proces marginalizacji opactwa.

Jego zwieńczeniem była kasata klasztoru, która miała miejsce w 1819 r. – decyzję tę podjął arcybiskup warszawski Franciszek Malczewski na dzień przed swoją śmiercią. Ostatni kanonik, pozostały tu dla obsługi parafii Onufry Barcikowski zmarł w 1833 r. Klasztor objęły norbertanki usunięte z Płocka. W 1902 r. i norbertanki odeszły z Czerwińska, w 1923 r. ich miejsce zajęli salezjanie, którzy podjęli się odbudowy zniszczonego przez okres niezamieszkania klasztoru.

Kościół

Kościół Zwiastowania Najświętszej Marii Panny, choć we właściwej swej bryle pochodzi z drugiej ćwierci XII w. i uznawany jest za bardzo cenny zabytek architektury romańskiej, nosi na sobie również piętno wielu przebudów, które spowodowały dodanie mu elementów gotyckich i barokowych oraz częściowe zatarcie romańskiego charakteru.

Kościół zbudowany został z ciosów granitowych jako trójnawowa bazylika z niskim transeptem i niewielkim prezbiterium. Od wschodu nawy boczne i prezbiterium zakończone były apsydami. Wnętrze nawy głównej nie posiadało stropu belkowego ani sklepienia – stropy miały być tylko w nawach bocznych. Nawa główna łączyła się z bocznymi poprzez półkoliste arkady, wsparte na ustawionych na zmianę kolumnach i filarach. Para arkad niskiego transeptu, najbliższych prezbiterium była szersza i wyższa od pozostałych. Od zachodu kościół zwieńczono dwiema wieżami czworokątnymi, posiadającymi biforia na trzech górnych kondygnacjach. Wewnątrz kościoła w przestrzeni między wieżami znajdowała się empora.

W połowie XIII w. wzniesiono prostokątną zakrystię burząc apsydę południowej nawy bocznej. Nawę tę zamknęła prosta ściana, na której wymalowano późnoromańską polichromię z historią Noego. Pierwsza poważniejsza przebudowa spotkała kościół po pożarze z 1328 r. Obniżono wówczas pierwszą parę arkad nawy. Kolejne przebudowy gotyckie miały miejsce w początkach XV i na przełomie XV i XVI w. – dokonano wtedy gotyzacji wnętrza, wydłużono prezbiterium ku zachodowi, w głąb kościoła, poprzez poprowadzenie ścian do wnętrza nawy i zamurowanie pierwszej pary arkad, oraz przebudowano fasadę zachodnią, wznosząc m.in. kruchtę z gotyckim szczytem. W tym okresie również dokonywano przebudów kaplic w apsydach.

W 1. połowie XVII w. dokonano barokizacji wnętrza kościoła. Romańskie kolumny i filary międzynawowe obmurowano cegłą i otynkowano. Zbudowano nowy chór muzyczny (w miejsce empory) i dobudowano nową kruchtę niszcząc romański portal. Powiększono większość otworów okiennych, zaś nawy pokryto sklepieniem kolebkowym z lunetami. W XVIII w. dobudowano do fasady zachodniej monumentalne skarpy. Gdy na początku XIX w. klasztor skasowano, kościół zachował się w niezłym stanie, pełnił cały czas funkcje parafialne. W 2. połowie XIX w. i na początku XX w. dokonano remontów wież – odnowiono romańskie biforia, położono na nowo dachy, a także podniesiono je odrobinę. Na początku XX w. restaurowano też resztę kościoła, pozyskując fundusze ze sprzedaży cegieł z rozebranego zrujnowanego zachodniego skrzydła klasztoru. Tuż przed I wojną światową Stefan Szyller dokonał częściowej rekonstrukcji portalu romańskiego, którego fragmenty wówczas odnaleziono – wymagało to podniesienia barokowego chóru muzycznego i przesklepienia przedsionka. Dalsze badania i prace przed i po wojnie pozwoliły odkryć i odnowić romańskie polichromie.

Portal

Portal romański znajdujący się w kruchcie (pierwotnie zaś w przedsionku otwartym) jest niezmiernie bogaty w dekoracje. Pochodzi z 1. połowy XII w., jego autor związany był najpewniej z włoskim warsztatem mistrza Wiligelma z Modeny. W dużym stopniu (i nie w całości) został on zrekonstruowany na początku XX stulecia.

Najciekawsza jest dekoracja kapiteli kolumn w uskokach portalu: na lewym jest antyczny heros ujarzmiający smoki, na prawym zaś maska z liśćmi. Są to symbole żywiołów ognia i wody. Dwie brakujące głowice zapewne nosiły symbole żywiołów ziemi i powietrza, tworząc w ten sposób symbolikę całości świata materialnego. Spośród archiwolt trzy są oryginalne: wewnętrzna z plecionką palmetową, środkowa z wałkiem spiralnym i zewnętrzna z wicią winorośli – najbardziej zewnętrzna archiwolta jest XX-wieczna. Istniejący portal nie posiada tympanonu i nadproża – wiemy jednak, że w nadprożu znajdował się rząd arkadek z figurami apostołów (zachowały się dwie, w lapidarium), zaś tympanon przedstawiał Chrystusa na majestacie w otoczeniu symboli czterech ewangelistów. Dekorację ościeży (w drugim, zewnętrznym, obecnie pustym uskoku) stanowiły też prostokątne nisze z umieszczonymi w nich półpostaciami.

W południowym portaliku bocznym zachowały się oryginalne drzwi z romańskimi okuciami. Znajdowała się na nich kołatka czy antaba, wykonana w 1. poł. XII w. – była to odlana z brązu głowa lwa, której z pyska wystawała ludzka główka. W 1939 r. zrabował ją niemiecki profesor Dagobert Frey.

Freski

W południowej kaplicy świątyni znajdują się niezmiernie cenne elementy dekoracji malarskiej kościoła.

Na jej ścianie południowej znajdują się pochodzące prawdopodobnie z 1. poł. XIII w. niewielkie fragmenty monumentalnego malowidła przedstawiającego Sąd Ostateczny. Odkryte ono zostało ponad barokowym sklepieniem i przeniesione tutaj w latach 50. XX w.

Na ścianie wschodniej znajdują się malowidła nieco innego charakteru, o grubym konturze. W dwóch górnych rzędach znajdują się sceny z Genesis, co dało asumpt do przypuszczenia, iż freski te wykonał jakiś lokalny skryptor – mogą być one powiększeniem iluminacji ze zdobionego kodeksu Genesis pochodzącego z 2. połowy XII w., przechowywanego niegdyś w bogatej bibliotece klasztornej. W trzech dolnych rzędach w prostokątnych kwaterach przedstawionych jest kilka innych scen staro- i nowotestamentowych: historia Noego (budowa arki), ofiarowanie Izaaka przez Abrahama, a także przedstawienia śś. Piotra, Pawła i Szczepana.

Na tej samej ścianie odkryto również fragmenty malowidła gotyckiego, z XV w., które przeniesione zostały na ścianę północną. Przedstawiało ono najprawdopodobniej pietę. Poza tym przy oknach kaplicy znajdują się renesansowe ornamenty arabeskowe z 1. połowy XVI w., a na ścianie północnej kaplicy znajdują się malowidła XVII-wieczne przedstawiające mękę pańską.

Freski znaleźć możemy również w innych częściach kościoła. W kaplicy północnej znaleźć można resztki malowidła z XV w., w kaplicy klasztornej znajduje się przedstawienie św. Krzysztofa (również XV w.), zaś w głównej apsydzie kościelnej znajdują się malowidła z 2. ćwierci XVI w. przedstawiające 12 apostołów wiązane z Hansem Dürerem.

Ołtarz

Ołtarz główny wykonany został w Krakowie ok. 1630 r. W jego centrum znajduje się obraz Matki Boskiej Czerwińskiej, uważany za cudowny, namalowany (lub być może tylko odnowiony) w 1612 r. przez Łukasza z Łowicza.

Klasztor

Zabudowania klasztorne, przylegające do świątyni od południa, pochodzą z XV-XVI w., przebudowane zostały w XVII w. Z XV w. pochodzą plebania i dzwonnica (tzw. Brama Opata Kuli), wtedy też sklepiono gwieździście kaplicę (być może dawny refektarz) w skrzydle południowym, dodano też tam portal gotycki. Obok dzwonnicy znajduje się figura Chrystusa postawiona tutaj w pięćsetlecie przeprawy Jagiełły przez Wisłę. W początku XX w. na plebanię zaadaptowano spichlerz z XVIII w. wobec ruiny innych budynków.

Zdarzenia i ludzie

• W Czerwińsku powstawały sceny do licznych filmów i seriali, m.in. filmu "Matura" Tadeusza Konwickiego, serialu "Wszystkie pieniądze świata", serialowej adaptacji powieści "Lalka", dwóch odcinków serialu "Kryminalni" ("Miasteczko" i "Świadek"), filmów "Bracia" z cyklu Magiczne Drzewo, "Domy z deszczu", "Głowy pełne gwiazd", "Cwał", "Rozdroże Cafe", "Szamanka", "Weselna Polka", "Być jak Kazimierz Deyna" czy serialu "Glina 2".
• 28 listopada 1928 roku urodził się tutaj Jan Fotek, polski kompozytor.
• 20 lipca 1911 roku urodziła się tutaj Loda Halama.

Zobacz też

• Bazylika Zwiastowania Najświętszej Marii Panny w Czerwińsku nad Wisłą
• Synagoga w Czerwińsku nad Wisłą
• Stary cmentarz żydowski w Czerwińsku nad Wisłą
• Nowy cmentarz żydowski w Czerwińsku nad Wisłą
• Dom przy placu Batorego 1

Bibliografia

• A. Bachulski, Założenie klasztoru kanoników regularnych w Czerwińsku, [w:] Księga pamiątkowa ku uczczeniu 25-letniej działalności naukowej prof. Marcelego Handelsmana, Warszawa 1929.
• A. Borkiewicz-Celińska, Osadnictwo ziemi ciechanowskiej w XV wieku (1370-1526), Wrocław-Warszawa-Kraków 1970.
• K. Dębski, Bazylika czerwińska, Płock 1988.
• K. Dębski, Sanktuarium Maryjne w Czerwińsku, Warszawa 1993.
• C. Deptuła, Kościelny krąg płocki w połowie XII w., "Roczniki Humanistyczne Towarzystwa Naukowego KUL", t. 8: 1959, z. 2.
• Dzieje klasztoru w Czerwińsku, red. E. Olbromski, Lublin 1997.
• Dzieje Mazowsza do 1526 roku, red. A. Gieysztor i H. Samsonowicz, Warszawa 1994.
• H. Folwarski, Poczet opatów klasztoru kanoników regularnych w Czerwińsku, "Nasza Przeszłość", t. 4: 1957.
• M. Gębarowicz, Mogilno – Płock – Czerwińsk. Studia nad organizacją Kościoła na Mazowszu w XI i XII w., [w:] Prace historyczne w 30-lecie działalności profesorskiej Stanisława Zakrzewskiego, Lwów 1934.
• Katalog zabytków sztuki w Polsce, t. X: Dawne Województwo Warszawskie, red. I. Galicka i H. Sygietyńska, z. 16: Płońsk i okolice, Warszawa 1979.
• J. Kłoczowski, Zakony na ziemiach polskich w wiekach średnich, [w:] Kościół w Polsce, t. 1: Średniowiecze, red. J. Kłoczowski, Kraków 1966.
• T. Mroczko, Czerwińsk romański, Warszawa 1972.
• S. Pazyra, Geneza i rozwój miast mazowieckich, Warszawa 1959.
• Z. Świechowski, Architektura romańska w Polsce, Kraków 2000.
• T. Żebrowski, Zarys dziejów diecezji płockiej, Płock 1976.

Linki zewnętrzne

• Czerwińsk (1), [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. I: Aa – Dereneczna, Warszawa 1880, s. 836 .
• Urząd Gminy Czerwińsk nad Wisłą
• Kościół w Czerwińsku – opis i galeria
• Sanktuarium Matki Bożej Czerwińskiej
• Artykuł o kościele romańskim w Czerwińsku
• Fundacja Rozwoju Czerwińska nad Wisłą
• Historia Żydów w Czerwińsku nad Wisłą na portalu Wirtualny Sztetl]
• Wirtualny Spacer po Sanktuarium