Kryłów
50°40′59″N 24°03′21″E/50,683056 24,055833
| wieś | |
 Kościół w Kryłowie | |
| Państwo | |
|---|---|
| Województwo | |
| Powiat | |
| Gmina | |
| Liczba ludności (2021) | |
| Strefa numeracyjna |
84 |
| Kod pocztowy |
22-530[4] |
| Tablice rejestracyjne |
LHR |
| SIMC |
0895050[5] |
Położenie na mapie gminy Mircze  | |
Położenie na mapie Polski  | |
Położenie na mapie województwa lubelskiego  | |
Położenie na mapie powiatu hrubieszowskiego  | |
| 50°40′59″N 24°03′21″E/50,683056 24,055833[1]
| |
| Strona internetowa | |
Kryłów – wieś w Polsce położona w województwie lubelskim, w powiecie hrubieszowskim, w gminie Mircze[5][6]. Leży nad Bugiem, 16 km na południe od Hrubieszowa.
| SIMC | Nazwa | Rodzaj |
|---|---|---|
| 0895066 | Romanów | część wsi |
Dawniej prywatne miasto szlacheckie lokowane w 1523, położone było w XVI wieku w województwie ruskim[7]. W latach 1867–1954 miejscowość była siedzibą gminy Kryłów. W latach 1975–1998 miejscowość położona była w województwie zamojskim.
Wieś jest sołectwem w gminie Mircze[8]. Według Narodowego Spisu Powszechnego (marzec 2011 r.) liczyła 351 mieszkańców i była siódmą co do liczby ludności miejscowością gminy[9].
Wieś jest siedzibą rzymskokatolickiej parafii Narodzenia Najświętszej Maryi Panny[10].
Historia[edytuj | edytuj kod]
.jpg)
Początki osadnictwa sięgają X wieku. W tym czasie na wyspie istniał gród, zapewne należący do zespołu Grodów Czerwieńskich. Prawa miejskie Kryłów otrzymał około 1497 za sprawą Mikołaja Tęczyńskiego, który zaczął wówczas budować murowany zamek. Mikołaj Tęczyński Kryłów i okoliczne wsie odziedziczył po przodku Jędrzeju Tęczyńskim. Stanisław Ostroróg ożenił się z Zofią Tęczyńską i dobra kryłowskie (około 13 wsi po obu stronach Buga) otrzymał w posagu. Stanisław, będąc kalwinem, założył zbór kalwiński, natomiast jego potomek Mikołaj – kalwińskie gimnazjum. W 1635 zbór został zamknięty, a na jego miejsce erygowano kościół katolicki w czasie, gdy właścicielem Kryłowa był biskup Samuel Radziejowski. Następnymi właścicielami byli starosta kamionecki Jerzy Wiśniowiecki i Eufrozyna Eulalia Tarnowska, a od 1642 Hieronim Radziejowski. W 1651 na zamku w Kryłowie gościł król Jan Kazimierz udający się pod Beresteczko. 15 stycznia 1687 na kryłowskim zamku wysłannik papieski A. Cusani wręczył Michałowi Radziejowskiemu kapelusz kardynalski. W 1704 klucz kryłowski kupił Krzysztof Towiański, następnie właścicielami zostali przedstawiciele rodów Prażmowskich, od 1754 Jeżewscy, od 1781 Chrzanowscy, od 1878 Horodyscy[potrzebny przypis]. Powstały prawdopodobnie w połowie XIX wieku browar w 1896 rocznie produkował 7000 wiader piwa. Kryłów po raz pierwszy bez wątpienia wymienia się jako miasto w 1523, a po raz ostatni w 1869, kiedy po powstaniu styczniowym utracił prawa miejskie. W 1860 liczył 116 domów i 1216 mieszkańców (pod koniec XIX wieku już 2000 mieszkańców), z czego 588 stanowili Żydzi[12]. Polska ludność była wyznania rzymskokatolickiego, natomiast ruska, a następnie ukraińska, wyznawała początkowo prawosławie, zaś po 1667 – unię. W 1875 unicka diecezja chełmska została skasowana przez władze rosyjskie, a wyznawcy katolicyzmu w obrządku wschodnim zmuszeni do przyjęcia prawosławia. 13 stycznia 1870 pozbawiono Kryłów praw miejskich[13]. W 1911 cerkiew drewnianą zastąpiono murowaną. Przetrwała ona tylko do 1938, kiedy to została zburzona w czasie akcji polonizacyjno-rewindykacyjnej[14].
Według spisu z 1921 we wsi było 185 budynków mieszkalnych i 1286 mieszkańców (617 mężczyzn oraz 669 kobiet). Wśród nich było 289 rzymskich katolików, 372 prawosławnych, 2 ewangelików, 1 osoba należąca do innej wspólnoty chrześcijańskiej oraz 622 wierzących Żydów. Wielu Żydów opuściło wioskę w czasie I wojny światowej ze względu na bliskość frontu i przeniosło się do większych miast w powiecie lubelskim, w szczególności do Hrubieszowa. W dwudziestoleciu międzywojennym społeczność żydowska nadal praktykowała swoje tradycyjne rzemiosła i handel. Ich sposób życia był religijny, znaczny wpływ wywarł także ruch syjonistyczny.
Pod koniec września 1939 wieś została zajęta przez Niemców. Wielu Żydów uciekło na drugą stronę Bugu, na ziemie wówczas będące pod okupacją sowiecką. Pozostałych zapędzono do getta. Społeczność żydowska została zniszczona w lecie 1942. Niektórzy Żydzi zostali wysłani do obozu zagłady w Bełżcu, innych zamordowano w samym mieście. Jedynymi, którzy przeżyli byli ci, którym udało się uciec do lasu. Podczas okupacji Niemcy rozebrali żydowską synagogę, istniejącą co najmniej od 1893[potrzebny przypis].
Przed samą II wojną światową Kryłów liczył 2500 mieszkańców, w 1943 już tylko 1500, a po wojnie jedynie 300 osób. W drugiej połowie XX wieku liczba mieszkańców osiągnęła 600 osób. Według danych na rok 2009 mieszkańców było 354, jednakże już bez osobnej wsi Prehoryłe z 384 mieszkańcami. Wcześniej jako przedmieście zaliczana była do Kryłowa. W 1912 Kryłów (liczący 2000 mieszkańców) wraz z przedmieściem Prehoryłe (940 mieszkańców) osiągnął maksimum demograficzne, mając ok. 3 tysiące mieszkańców.
W 1906 miejscową parafię wizytował biskup lubelski Franciszek Jaczewski[potrzebny przypis].
Podczas II wojny światowej, a i w pierwszych latach po niej, był tu dobrze usytuowany ośrodek nacjonalistów ukraińskich. 25 marca 1945 we wczesnych godzinach rannych do Kryłowa przybył oddział UPA. Upowcy zajęli wieś, a na jej obrzeżach wystawili posterunki. Pozostała grupa nacjonalistów w mundurach Armii Radzieckiej podeszła pod Posterunek Milicji Obywatelskiej i z zaskoczenia wtargnęła do wewnątrz opanowując budynek. Ukraińcy rozpoznali mjr. Stanisława Basaja, ps. „Ryś”, dowódcę Batalionów Chłopskich z okresu II wojny światowej, którego znaleziono i zatrzymano w jednym z domostw w Kryłowie. Został on postawiony w rogu sali, zabrano mu płaszcz i buty, a następnie znęcano się nad nim. Leżących na podłodze i skrępowanych 17 funkcjonariuszy MO sprawcy również rozebrali, a następnie wszystkich zastrzelili. Nacjonaliści ukraińscy zamordowali też 28 cywilnych mieszkańców Kryłowa. Następnie pod posterunek sprowadzili kilka furmanek powożonych pod przymusem przez polskich gospodarzy i załadowali na nie pozostałych aresztowanych. Na jednej z furmanek umieszczony został mjr Stanisław Basaj. Po przejechaniu ok. 1 km od Kryłowa, sprawcy kazali Adeli G. przesiąść się na furmankę, na której jechał mjr Basaj. Zapamiętała, że leżał on na słomie, w pozycji „na brzuchu”, konwojowany przez czterech upowców. W okolicach Dołhobyczowa, ok. 7 km od Kryłowa, furmanki rozdzielono. Upowcy zastrzelili furmanów (jeden ranny przeżył) i odjechali sami. Furmankę, na której był mjr S. Basaj, skierowano w nieznanym kierunku, w jedną z leśnych dróg. Wiadomo też, że mjr Basaj był przez pewien czas więziony i torturowany, następnie zamordowany w nieustalonym dotąd miejscu. Obecnie w sprawie zbrodni w Kryłowie toczy się śledztwo prowadzone przez Instytut Pamięci Narodowej. Spośród sprawców zbrodni świadkowie rozpoznali Ukraińców Piotra M., Mykołaja B., Mykołaja K., Władysława M., Juliana G., Mykołaja B., Tomasza L., mieszkańców Ukrainy[potrzebny przypis].
Europejskie Dni Dobrosąsiedztwa[edytuj | edytuj kod]
Od 2009 w Kryłowie odbywają się Europejskie Dni Dobrosąsiedztwa. Jednym z głównych celów imprezy jest zniesienie granic między Polską a Ukrainą poprzez prezentację międzynarodowej kultury. W 2010 na scenie dobrosąsiedztwa wystąpił Sidney Polak, a w 2011 zespół Lady Pank. Europejskie Dni Dobrosąsiedztwa w 2011 otrzymały tytuł Najlepszego Produktu Turystycznego Województwa Lubelskiego 2011. Inne znane zespoły, które wystąpiły w Kryłowie („gwiazdy wieczoru”): Kombi, Brathanki, Skaner, Ich Troje, Video, Piersi, Top One.
Zabytki[edytuj | edytuj kod]
- Zamek Ostrorogów, „Zamczysko” – zamek istniał od początków istnienia Kryłowa, był drewniany. W 1497 Tęczyńscy rozpoczęli budowę murowanej twierdzy na wzór zamków niemieckich. W XVII wieku Jan Ostroróg wystawił zamek murowany, obronny. Zamek był rozbudowywany, ale też i kilkakrotnie niszczony przez Szwedów i Kozaków. Popadł w ruinę pod koniec XVIII wieku. Do dnia dzisiejszego zachowały się fragmenty murów, wały obronne i ogromna ceglana basteja o murach grubości dochodzącej do 2-3 metrów. W 2008 ruiny zamku z wyspą w Kryłowie znalazły się wśród „7 atrakcji Zamojszczyzny” obok dobrze znanych turystycznie miejscowości Roztocza.
- Brama pałacowa – neogotycka brama z domkiem odźwiernego prowadząca do pałacu, zniszczonego w czasie ostatniej wojny (ruiny rozebrano koło 1950 roku). Brama wraz z parkiem podworskim pochodzą z 1820.
- Kościół rzymskokatolicki z 1859, zbudowany wg projektu Józefa Benedykta Chrzanowskiego w stylu neogotyckim. W świątyni w głównym barokowym ołtarzu znajduje się Łaskami Słynący obraz Matki Bożej Loretańskiej z Dzieciątkiem Jezus z XIX w. Obraz jest przyozdobiony rokkokową sukienką ze złota i koronami. Obraz został przywieziony z Włoch przez Kardynała Radziejowskiego jako wotum dziękczynne. Obraz w ołtarzu jest zasłaniany pozłananą drewnianą zasłoną. W bocznym ołtarzu znajduje się także ocalony krukcyfiks ze spalonego klasztoru reformatów w Kryłowie z XVIII w. Zachowało się wnętrze, witraże, sklepienia, organy w stylu neogotyckim z 1841.
- Figura św. Jana Nepomucena w stylu rokoko oraz pozostałości murów klasztornych ojców reformatów z około 1768. Klasztor został zniesiony przez władze carskie na początku XIX wieku, oprócz klasztoru istniał również kościół.
- Budynek szkoły podstawowej wzniesiony w końcu XIX wieku. W pobliżu znajdują się również: były areszt gminny, budynek byłego urzędu gminy, kuźnia oraz nowoczesny budynek strażnicy Straży Granicznej.
- Kryłowski rynek, po pożarze prawie niezabudowany.
- Pomnik poświęcony zamordowanym mieszkańcom, położony w centrum wsi
- Cmentarz rzymskokatolicki, dawniej także prawosławny, z kaplicą cmentarną i grobowcem dużych rozmiarów (około 10 metrów wysokości). Jest to grobowiec rodziny Horodyskich i Chrzanowskich. Na tym cmentarzu znajduje się również kwatera żołnierzy z I wojny światowej, groby mieszkańców Kryłowa i sąsiednich wsi zamordowanych przez UPA[15].
- Cmentarz żydowski, zniszczony podczas okupacji.
- Kamienna figura Świętego Mikołaja (2,5 kilometra od centrum, w miejscowości Kryłów Kolonia) a obok niej kamienna figura wilka. Obok rzeźb tryska źródełko, które uchodzi za uzdrawiające z bezpłodności[16].
- Wyspa zamkowa na rzece Bug została prawnie razem z zamkiem włączona do Polski w 1946 roku. Dopiero w 1987 połączono ją mostem z polskim brzegiem, więc pojawiają się błędne informacje iż wtedy ZSRR przekazał ją Polsce i nie żądał nic w zamian. Po zasypaniu dawnego głównego nurtu Bugu obecnie jest to półwysep, a nie wyspa.
Turystyka[edytuj | edytuj kod]
Przez miejscowość przechodzą szlaki turystyczne:
Demografia[edytuj | edytuj kod]
Liczba ludności miasta i wsi Kryłów
Urodzeni w Kryłowie[edytuj | edytuj kod]
- Sylwester Drączkowski (1890–1940) – major piechoty Wojska Polskiego, ofiara zbrodni katyńskiej.
Zobacz też[edytuj | edytuj kod]
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ Państwowy Rejestr Nazw Geograficznych – miejscowości – format XLSX, Dane z państwowego rejestru nazw geograficznych – PRNG, Główny Urząd Geodezji i Kartografii, 5 listopada 2023, identyfikator PRNG: 62854
- ↑ Wieś Kryłów w liczbach [online], Polska w liczbach [dostęp 2023-02-03], liczba ludności w oparciu o dane GUS.
- ↑ NSP 2021: Ludność w miejscowościach statystycznych [online], Bank Danych Lokalnych GUS, 19 września 2022 [dostęp 2023-02-03].
- ↑ Oficjalny Spis Pocztowych Numerów Adresowych, Poczta Polska S.A., październik 2013, s. 624 [zarchiwizowane z adresu 2014-02-22].
- ↑ a b c TERYT (Krajowy Rejestr Urzędowego Podziału Terytorialnego Kraju). Główny Urząd Statystyczny. [dostęp 2015-11-18].
- ↑ a b Rozporządzenie Ministra Administracji i Cyfryzacji z dnia 13 grudnia 2012 r. w sprawie wykazu urzędowych nazw miejscowości i ich części (Dz.U. z 2013 r. poz. 200).
- ↑ Zenon Guldon, Jacek Wijaczka, Skupiska i gminy żydowskie w Polsce do końca XVI wieku, w: Czasy Nowożytne, 21, 2008, s. 169.
- ↑ Strona gminy, sołectwa [dostęp 2024-01-01]
- ↑ GUS: Ludność - struktura według ekonomicznych grup wieku. Stan w dniu 31.03.2011 r.
- ↑ Opis parafii na stronie diecezji
- ↑ Adam Lerue, Album lubelskie. Oddział 2., Warszawa: Zakład Litograficzny Adolfa Pecq & Co. (Warszawa, 1858–1859.
- ↑ Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, s. 747.
- ↑ Postanowienie z 19 (31) grudnia 1869, ogłoszone 1 (13 stycznia) 1870 (Dziennik Praw, rok 1869, tom 69, nr 239, s. 471).
- ↑ A. Matreńczyk, Mam w parafii cerkiew i 49 cmentarzy, „Przegląd Prawosławny”, nr 12 (282), grudzień 2008, s. 11–15.
- ↑ D. Kawałko, Cmentarze województwa zamojskiego, Państwowa Służba Ochrony Zabytków, Zamość 1994, s. 153.
- ↑ Grzegorz Rąkowski: Polska egzotyczna II. Pruszków: Oficyna Wydawnicza Rewasz, 2012, s. 281–287. ISBN 978-83-62460-26-7.
Bibliografia[edytuj | edytuj kod]
- Artur Pawłowski, Roztocze. Puszcza Solska, Lasy Janowskie i Wyżyna Wołyńska. Przewodnik turystyczny. Wyd. Stanisław Kryciński, Warszawa 2000, ISBN 83-85531-10-6.
- Henryk Żurawski, Historia parafii rzymskokatolickiej w Kryłowie, Kryłów 2009.
- Dzieje miejscowości gminy Mircze powiat hrubieszowski, 2008.
Linki zewnętrzne[edytuj | edytuj kod]
- Kryłów, powiat hrubieszowski, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. IV: Kęs – Kutno, Warszawa 1883, s. 747.
- Kryłów – portal internetowy
- Zburzona w 1938 r. cerkiew w Kryłowie
