Albert Einstein

Edytuj linki
Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
To jest stara wersja tej strony, edytowana przez Grotesque (dyskusja | edycje) o 10:37, 27 kwi 2018. Może się ona znacząco różnić od aktualnej wersji.
Albert Einstein
{{{alt grafiki}}}
Albert Einstein w 1921 r.
Data i miejsce urodzenia

14 marca 1879
Ulm, Cesarstwo Niemieckie

Data i miejsce śmierci

18 kwietnia 1955
Princeton, USA

Przyczyna śmierci

tętniak aorty

Miejsce spoczynku

Princeton

Zawód, zajęcie

fizyk

Tytuł naukowy

profesor zwyczajny

Alma Mater

ETHZ

Rodzice

Hermann Einstein
Paulina Einstein (de domo Koch)

Małżeństwo

Mileva Marić (1903–1919)
Elsa Einstein ur. 1876 (1919–1936)

Dzieci

Liese „Lieserl” NN (1902–?)
Hans Albert Einstein (1904–1973)
Eduard „Tete” („Tede”) Einstein (1910–1965)

Krewni i powinowaci

Jacob Einstein (stryj)
Maria „Maja” Einstein (1881–1951) (siostra)
Ilse Lowenthal, Einstein, Kayser (1897–1934) (pasierbica)
Margot Lowenthal, Einstein, Marianoff (1899–1986) (pasierbica)
Bernard Caesar Einstein (1930–2008) (wnuk)
Evelyn Einstein, Krantz (1941–2011) (przybrana wnuczka = adoptowana córka Hansa Alberta)

podpis
Odznaczenia
Multimedia w Wikimedia Commons
Cytaty w Wikicytatach
Strona internetowa

Albert Einstein (wym. ⓘ[ˈalbɐt ˈaɪ̯nʃtaɪ̯n]) (ur. 14 marca 1879 w Ulm, zm. 18 kwietnia 1955 w Princeton) – niemiecki fizyk żydowskiego pochodzenia. Laureat Nagrody Nobla w dziedzinie fizyki w 1921 roku za „wkład do fizyki teoretycznej, zwłaszcza opis prawa efektu fotoelektrycznego”.

Albert Einstein to twórca szczególnej teorii względności i autor wynikającej z niej równoważności masy i energii, sformułowanej słynnym wzorem E = mc2. Twórca ogólnej teorii względności – uważanej za jego największe dzieło[potrzebny przypis] – oraz opartych na niej pierwszych modeli kosmologicznych i pierwszych spekulacji o falach grawitacyjnych. Współtwórca pojęcia fotonu i korpuskularno-falowej teorii światła, a przez to mechaniki kwantowej. Jednocześnie – czołowy krytyk jej najczęstszej, kopenhaskiej interpretacji i współautor paradoksu EPR. Odkrywca emisji wymuszonej, statystyki Bosego-Einsteina i możliwości istnienia kondensatu Bosego-Einsteina.

Einstein jest uważany za jednego z największych lub największego fizyka XX wieku, obok lub przed innymi twórcami mechaniki kwantowej jak Paul Dirac, Werner Heisenberg czy Erwin Schrödinger. Jego ogólna teoria względności jest uważana za jeden z największych przełomów w fizyce XX wieku, obok wspomnianej teorii kwantów[1].

Jednocześnie Einstein jest uznawany za jednego z największych fizyków w całej historii, obok Newtona, Maxwella czy Galileusza. W 1999 r. czasopismo naukowe Physics World w gronie 100 wiodących fizyków przeprowadziło ankietę. Jako największego fizyka wszech czasów wskazała właśnie Einsteina[1]. W 1999 r. Einstein był też uznany za człowieka stulecia według amerykańskiego tygodnika „Time”[2].

Einstein opublikował ponad 450 prac, w tym ponad 300 naukowych[a][3][4]. Wniósł też swój wkład do rozwoju filozofii nauki.

Życiorys

Dzieciństwo i rodzina

Albert Einstein w wieku trzech lat (1882)

Albert Einstein urodził się w piątek 14 marca 1879 r. o godzinie 11:30 w domu przy Bahnhofstrasse B nr 135 w mieście Ulm położonym w Wirtembergii na południu Niemiec[5]. Jego matką była Paulina Einstein (z domu Koch), a ojcem – Hermann Einstein. Oboje byli Żydami[6]. Hermann Einstein handlował pierzynami[7]. Później jego brat Jacob namówił go do wspólnego założenia zakładu produkującego instalacje gazowe i wodno-kanalizacyjne[8][9]. W 1881 r. cała rodzina przeniosła się do Monachium, gdzie powstał zakład. Tam też 18 listopada 1881 r. urodziła się Maria[10][11] – jedyna siostra Einsteina.

Albert Einstein pierwszy raz zetknął się z nauką, gdy miał pięć lat. Jego ojciec pokazał mu kompas, którego działanie wywarło na nim „głębokie i trwałe wrażenie”[12][13]. W tym czasie Einstein rozpoczął naukę w domu. Ponieważ jego matka była muzykiem[7], Albert w wieku sześciu lat zaczął uczyć się gry na skrzypcach. Lekcje gry pobierał do trzynastego roku życia. Później grał do późnej starości, dopóki nie zaczęło mu to sprawiać zbyt dużego trudu[14].

Edukacja szkolna

Albert Einstein w wieku 14 lat (1893)
Świadectwo maturalne Einsteina (1896)

W 1886 r. zaczął uczęszczać do szkoły powszechnej, gdzie był jednym z najlepszych uczniów[15][16][13]. Od 1888 r. chodził do katolickiego Gimnazjum Luitpolda w Monachium[17][5], gdzie również odnosił sukcesy.

Firma Einsteinów zaczęła podupadać, a w 1894 r. rodzina przeniosła się do Mediolanu[18][19]. Syna pozostawiono w Monachium, pod opieką członków dalszej rodziny, dla ukończenia szkoły[20][21]. Według Marii Einstein jej brat w tym okresie stał się nerwowy. Pojawiły się nawet objawy depresji[b][22]. Pół roku po wyjeździe rodziców Einstein wypisał się ze szkoły i dołączył do rodziców w Mediolanie, gdzie sam przygotowywał się do wstąpienia na uniwersytet[22]. W październiku 1895 r. przyjechał do Zurychu, gdzie przystępował do egzaminu wstępnego na tamtejszą politechnikę[c]. Potrzebował na to specjalnego pozwolenia, gdyż brakowało mu dwóch lat do minimalnego dopuszczalnego wieku[22]. Próba zdania egzaminu zakończyła się niepowodzeniem. Powodem były słabe wyniki egzaminów z przedmiotów humanistycznych[23][5][24].

Za radą dyrektora ETHZ Einstein postanowił spędzić rok w Aarau w Szwajcarii, by ukończyć szkołę średnią[23][25]. We wrześniu 1896 r. zdał tam maturę. Uzyskał dobre oceny z niemal wszystkich przedmiotów – zwłaszcza ze śpiewu i muzyki oraz fizyki i matematyki[d][26]. W tym samym roku zrzekł się obywatelstwa niemieckiego. Zrobił to najprawdopodobniej w celu uniknięcia służby wojskowej[27] lub na znak protestu przeciwko nastrojom militarnym panującym wówczas w Niemczech[28]. Bez przynależności państwowej przystąpił ponownie do egzaminów na ETHZ, które tym razem zdał. Jednocześnie do tej samej sekcji przyjęto Milevę Marić[29], która później wywarła duży wpływ na życie Einsteina.

Jest możliwe, że Einstein w wieku 16 lat (ok. 1895) rozważał ważny eksperyment myślowy. Wspomniał o tym publicznie po raz pierwszy ponad pół wieku później, w swoich Notach autobiograficznych z 1946[e]. Młody Albert miał się zastanawiać, co by się stało przy ruchu z prędkością światła[f]. Wówczas fale elektromagnetyczne takie jak światło stałyby nieruchomo w miejscu, nie wykazując żadnego ruchu. Miałoby to przeczyć zarówno intuicji, jak i równaniom Maxwella[30]. Ta anegdota jest trudna do zinterpretowania z różnych powodów.

  • Einstein w tym wieku prawdopodobnie nie znał jeszcze równań Maxwella. Być może stary Einstein zwrócił uwagę, że sam eksperyment myślowy znał już w wieku 16 lat, a późniejsza znajomość równań Maxwella utwierdziła go w niedorzeczności takiego wyniku[31].
  • Ten wynik eksperymentu myślowego nie stanowi większego problemu dla teorii eteru. Były one wówczas powszechnie uznawane i młody Einstein prawdopodobnie w nie wierzył. Brak obserwacji „zamrożonych” fal można wytłumaczyć tym, że Ziemia porusza się względem eteru z prędkością dużo mniejszą od tej światła w próżni[31].

Niewykluczone, że ten eksperyment myślowy odegrał dużą rolę kilka lat później, kiedy Einstein pracował nad emisyjną teorią światła. Dla tych teorii taki eksperyment myślowy prowadzi do poważnych trudności. Przez to mógł przyczynić się do porzucenia przez Einsteina prac nad teorią emisji i do powstania szczególnej teorii względności[32].

Czasami przypisuje się też młodemu Einsteinowi inny eksperyment myślowy – gdyby obserwator trzymający lustro poruszał się z prędkością c względem eteru, jego obraz w lustrze by zniknął. Najprawdopodobniej te legendy to wynik nieporozumienia i zmiany pierwotnego pomysłu Einsteina, opisanego powyżej[33].

Studia i małżeństwo

Albert Einstein ze swoją pierwszą żoną, Milevą

W czasie studiów Einstein zakochał się z wzajemnością w Milevie Marić[34][35], co nie podobało się jego matce[36][37][38]. W lipcu 1900 r. oboje zakochanych przystąpiło do zdawania egzaminów końcowych. Albert je zdał, w przeciwieństwie do Milevy[39][25]. Wtedy też młody Einstein opublikował swoją pierwszą pracę naukową – dotyczyła zjawiska włoskowatości[40].

W 1901 r. Mileva zaszła w ciążę[41]. Na czas porodu udała się do rodzinnej Serbii[42] i urodziła tam córkę o imieniu Lise (zdrobniale Lieserl). Oddano ją po cichu do adopcji i jej dalsze losy są nieznane. Albert najprawdopodobniej nigdy jej nie zobaczył[27][43][44].

21 lutego 1901 r. Einstein przyjął obywatelstwo szwajcarskie[45][46]. Mając już dyplom wykładowcy nauk ścisłych, zaczął szukać pracy[37]. Starał się bezskutecznie o asystenturę u wykładającego w ETHZ Webera, a później u Hurwitza i Wilhelma Ostwalda[47]. Dopiero w maju 1901 r. został zatrudniony na krótko jako zastępca nauczyciela w szkole średniej w Winterthur w Szwajcarii[37]. W tym czasie zajmował się tam ruchem materii względem eteru i kinetyczną teorią gazów[46]. Od października 1901 r. do stycznia 1902 r. uczył w prywatnej szkole w Schaffhausen[37], a równolegle pracował nad swoją pracą doktorską dotyczącą kinetycznej teorii gazów[48]. W lutym 1902 r. przeprowadził się do Berna[49], gdyż spodziewał się dostać stałą pracę w Szwajcarskim Urzędzie Patentowym w Bernie. Utrzymywał się z udzielania korepetycji[50][51]. W czerwcu został zatrudniony na okres próbny jako ekspert techniczny trzeciej klasy w urzędzie patentowym[37][52][50], a trzy miesiące później zatrudniono go na stałe.

10 października 1902 r., wskutek choroby serca, zmarł ojciec Einsteina[53]. 6 stycznia 1903 r. Albert Einstein i Mileva Marić wzięli w Bernie ślub cywilny[53]. 14 maja 1904 r. urodził się pierwszy syn Einsteina, Hans Albert[53], który później również został wybitnym uczonym[53]. Kolejny syn, Eduard, urodził się 28 lipca 1910[54].

Cudowny rok 1905

Einstein w roku 1904 lub 1905

Od młodości Einstein pracował nad uzgodnieniem elektrodynamiki Maxwella z zasadą względności. W tym celu pracował nad emisyjną teorią światła, opartą prawdopodobnie na potencjałach opóźnionych. Porzucił jednak te próby. Pewną rolę mógł w tym odegrać jego młodzieńczy eksperyment myślowy z gonieniem fali światła. Kiedy Einstein zrozumiał względność jednoczesności, prawdopodobnie pod wpływem prac Lorentza, zmienił strategię – zamiast modyfikować elektrodynamikę Maxwella, zrewidował podstawy mechaniki Newtona. To doprowadziło go potem do szczególnej teorii względności[55].

Równolegle Einstein prowadził badania nad termodynamiką i fizyką statystyczną promieniowania. Prawdopodobnie to doprowadziło go do pojęcia cząstek światła, użytych potem przy wyjaśnieniu efektu fotoelektrycznego[56]. Pomysł cząstek światła mógł być też związany z jego wczesnymi pracami nad teorią emisyjną[potrzebny przypis].

Rok 1905 jest określany jako Annus mirabilis (cudowny rok) Einsteina[57]. Był wtedy szwajcarskim urzędnikiem patentowym, niedawnym absolwentem fizyki, a jego dorobek obejmował tylko kilka publikacji. Był przez to mało znany w środowisku fizyków. Mimo to opublikował 5 prac, z których przynajmniej część była przełomowa.

Jego publikacja Zur Elektrodynamik bewegter Körper[58] (O elektrodynamice ciał w ruchu) wprowadziła nową teorię, nazwaną później szczególną teorią względności (STW). Dzięki nowemu spojrzeniu na czas i przestrzeń STW pogodziła elektrodynamikę Maxwella z zasadą względności, bez modyfikowania tej pierwszej ani odwoływania się do budowy materii[g]. STW wyjaśniała też obserwowaną niezależność prędkości światła w próżni od obserwatora[h]. Einstein rozwinął STW w innej pracy z tego samego roku, gdzie poprawnie przewidział równoważność masy i energii. To ten fakt został potem wyrażony przez słynny wzór E=mc2.

Einstein wyjaśnił też efekt fotoelektryczny, zaobserwowany w 1888 roku przez Philipa Lenarda[59]. Przyjął, że światło oddziałuje z materią w postaci cząstek – nazwanych później fotonami. To właśnie to wyjaśnienie – a nie teoria względności – było potem głównym powodem przyznania mu Nagrody Nobla. Pracę Einsteina można uznać za rozwinięcie koncepcji Plancka kwantów energii, choć mogły się rozwijać niezależnie[60].

W swoim cudownym roku Einstein napisał też rozprawę doktorską pod tytułem O nowej metodzie wyznaczania rozmiarów molekuł (przyjętą 19 sierpnia na Uniwersytecie w Zurychu[61]) oraz wyjaśnił i opisał ruchy Browna. Mimo wielkiego znaczenia, jego prace nie zostały początkowo docenione[potrzebny przypis].

W 1906 r. Einstein został awansowany na stanowisko eksperta technicznego drugiej klasy[50], jednak nie przestawał zajmować się fizyką. W 1907 r. sformułował zasadę równoważności[62]. Później nazwał ją „najszczęśliwszą myślą swojego życia”[63], ponieważ była przełomowym punktem w jego pracach nad ogólną teorią względności.

Początki kariery akademickiej

Einstein na I konferencji Solvaya, 1911 rok

W grudniu 1908 r. Einstein napisał do Uniwersytetu w Bernie podanie o przyjęcie na stanowisko privatdozenta[64]. Privatdozent nie otrzymywał wynagrodzenia z uczelni, a utrzymywał się z drobnych wpłat studentów. Był to jednak etap konieczny w karierze uczelnianej[65]. Einstein uzyskał to stanowisko 28 lutego 1909 r. Nie pozwalało mu ono zarobić na życie, więc nie zrezygnował z pracy w urzędzie patentowym[66][67].

W marcu 1909 r. Einstein został profesorem nadzwyczajnym fizyki teoretycznej na uniwersytecie w Zurychu[68][69][70], na którym wcześniej obronił doktorat. W tym samym roku został doktorem honoris causa Uniwersytetu Genewskiego[68]. W latach 1909–1911 napisał jedenaście artykułów naukowych dotyczących fizyki teoretycznej[71]. W 1910 r. pierwszy raz zgłoszono go jako kandydata do Nagrody Nobla[72]. W 1911 r. Einstein został profesorem zwyczajnym na Uniwersytecie Niemieckim w Pradze[73][74]. Półtora roku później wrócił na macierzystą ETHZ jako profesor zwyczajny[73][75][76].

W latach 1911–1912 Einstein otrzymywał wiele ofert zatrudnienia z różnych uniwersytetów, w tym z Uniwersytetu w Utrechcie[76]. Wiosną 1913 r. Max Planck i Walther Nernst złożyli mu potrójną propozycję:

Einstein, znużony pracą wykładowcy, chciał skupić się wyłącznie na myśleniu[80] i ofertę przyjął. W marcu 1914 r. przeprowadził się z rodziną do Berlina[81].

Od czasu wyjazdu do Pragi w 1911 r. stosunki Einsteina z żoną Milevą zaczęły się pogarszać[82]. W czerwcu 1914 r. doszło do separacji[83][84]. W związku z tym Mileva wróciła z synami do Zurychu.

Ogólna teoria względności i rozwód

Zdjęcie zaćmienia Słońca w 1919 r. zamieszczone w raporcie Arthura Eddingtona potwierdzającym przewidywania ogólnej teorii względności nt. ugięcia promieni świetlnych w polu grawitacyjnym

25 listopada 1915 r. Einstein przedstawił swoją najważniejszą pracę: ogólną teorię względności[80]. Jest ona uogólnieniem poprzedniej teorii, opisuje również ruch z przyspieszeniem. Stwierdza równoważność grawitacji i przyspieszenia oraz opisuje różnice między geometrią euklidesową a geometrią w silnych polach grawitacyjnych. Teoria przewiduje również znacznie silniejsze niż w teorii Newtona odchylenie toru światła przechodzącego obok gwiazdy.

W czasie I wojny światowej Einstein zajmował się nie tylko ogólną teorią względności. Opublikował prace na temat kosmologii i fal grawitacyjnych, znalazł nowe wyprowadzenie prawa Plancka, napisał pięćdziesiąt artykułów naukowych i wydał książkę popularyzującą teorię względności[85]. 5 lipca 1916 r. zastąpił Maxa Plancka na stanowisku przewodniczącego Niemieckiego Towarzystwa Fizycznego (Deutsche Physikalische Gesellschaft). Sprawował tę funkcję do 31 lipca 1918 r.[79] W 1918 r. Einstein napisał pracę o prawie promieniowania Plancka, w której przewidział istnienie emisji wymuszonej – zjawiska umożliwiającego budowę laserów[86].

Wytężona praca w połączeniu z głodem spowodowały problemy zdrowotne Einsteina. W 1917 r. chorował na wrzody żołądka, żółtaczkę, był ogólnie wyczerpany i miał chorą wątrobę[87][83][88]. Podczas choroby zajmowała się nim jego kuzynka, Elsa Einstein. Latem 1917 r. Albert przeprowadził się do mieszkania obok niej, a rok później oboje postanowili się pobrać[83].

14 lutego 1919 r. sąd w Zurychu orzekł rozwód Alberta i Milevy Einstein. Warunki określały, że Albert ma płacić alimenty, zdeponować w banku 40 000 marek niemieckich, z których odsetki miały być do dyspozycji byłej żony, a ponadto, gdyby dostał Nagrodę Nobla, miał jej przekazać całą sumę[89][90].

W 1919 r. podczas zaćmienia Słońca dwie brytyjskie ekspedycje naukowe dokonały pomiaru odchylenia toru światła pochodzącego z gwiazdy znajdującej się za Słońcem i przechodzącego obok niego. Opublikowane w raporcie Arthura Eddingtona wyniki potwierdziły przewidywania ogólnej teorii względności Einsteina[91][92]. Odkrycie było nagłośnione i szeroko komentowane w mediach. Einstein stał się wtedy sławny także poza gronem naukowców[potrzebny przypis].

Drugie małżeństwo i Nagroda Nobla

Einstein ze swoją drugą żoną, Elsą

2 lipca 1919 r. Einstein ożenił się ze swoją kuzynką Elsą Einstein[93].

W latach 20. Einstein zaczął dużo podróżować. 3 kwietnia 1921 r. Einstein wyjechał z żoną do USA i wygłosił tam kilka wykładów. W czasie tej wizyty, 9 maja, otrzymał doktorat honoris causa Princeton University[94]. 30 maja wypłynął do Anglii. 8 czerwca po raz kolejny został doktorem honoris causa, tym razem uczelni w Liverpoolu.

Einstein dowiedział się, że planowano na niego zamach. W związku z tym 8 października 1922 r. ponownie wyjechał z Niemiec, tym razem do dalekiej Azji, aż na kilka miesięcy[95]. Odwiedził Kolombo, Singapur, Hongkong i Szanghaj, następnie Kobe i Kioto. W tym czasie dostał Nagrodę Nobla. 2 lutego 1923 r. Einsteinowie wylądowali w Palestynie. Tam Albert zaangażował się na jakiś czas w sprawy Uniwersytetu Hebrajskiego. W latach 1925–1927 był członkiem jego Rady Zarządzającej. W drodze powrotnej z podróży wstąpili do Hiszpanii. 15 marca 1923 r. wrócili do Berlina.

W 1923 r. opublikował artykuł pod tytułem Czy teoria pola stwarza możliwości rozwiązania problemu kwantowego?[96]. Einstein już w tym czasie pracował nad teorią wielkiej unifikacji, która zdominowała jego późniejsze badania.

W 1925 r. Einstein odbył kolejną podróż, tym razem do Ameryki Południowej – Argentyny, Brazylii i Urugwaju[potrzebny przypis].

Przeprowadzka do Stanów Zjednoczonych

Dom Alberta Einsteina przy 112 Mercer Street

W 1930 r. Einstein drugi raz popłynął do Ameryki, przebywając od grudnia 1930 r. do marca 1931 r. oraz od grudnia 1931 r. do marca 1932 r. w Caltechu w Pasadenie[97]. Tam spotkał się z Abrahamem Flexnerem, który chciał przedstawić członkom Caltechu projekt budowy Instytutu Studiów Zaawansowanych w Princeton. Flexner zaproponował Einsteinowi posadę w tym ośrodku, na co Einstein się zgodził. W marcu 1932 r. wrócił do Niemiec.

10 grudnia 1932 r. Einsteinowie trzeci raz wypłynęli do USA, znów do Kalifornii. 30 stycznia 1933 r. naziści doszli do władzy, a Adolf Hitler został kanclerzem Niemiec. Einstein, dowiedziawszy się o tym oświadczył, że nie wraca do Niemiec. Miał jednak kilka spraw do załatwienia w Europie, zamieszkał więc tymczasowo w Le Coq sur Mer w Belgii[98]. W tym czasie otrzymywał oferty pracy z Jerozolimy, Oksfordu, Lejdy, Madrytu i Paryża[99]. Wszystkie odrzucił. 7 października 1933 r. wypłynął z żoną, asystentem i sekretarką do Ameryki[100][101].

17 października 1933 r. wylądowali oni w Nowym Jorku. Do 1935 r. mieszkali przy Library Place nr 2[102], później przenieśli się na Mercer Street nr 112[103][101]. W 1935 r. popłynęli na Bermudy, by wracając uzyskać wizy imigracyjne[101]. W październiku 1936 r. Einstein został mianowany doktorem honoris causa Uniwersytetu Nowojorskiego. 20 grudnia tego roku zmarła jego druga żona, Elsa. 1 października 1940 r. Einstein został zaprzysiężony jako obywatel Stanów Zjednoczonych.

Amerykański projekt jądrowy

Albert Einstein i Robert Oppenheimer ok. 1950 r.

W sierpniu 1939 r. Einsteina odwiedzili Leó Szilárd i Eugene Wigner, zaniepokojeni możliwością skonstruowania przez III Rzeszę bomby atomowej. Wspólnie postanowili wysłać do ówczesnego prezydenta Stanów Zjednoczonych Franklina Delano Roosevelta list[i][104] o następującej treści:

Szablon:CytatD

Prezydent odpisał:

Szablon:CytatD

Jednak budżet przyznany radzie na pierwszy rok wynosił zaledwie 6000$[105]. Nie jest prawdą, iż list Einsteina był bezpośrednią przyczyną zainicjowania projektu Manhattan. Prezydent zlecił budowę bomby atomowej w październiku 1941 r. (a więc dwa lata po otrzymaniu listu) i wtedy też sekretarz wojny dowiedział się o całej sprawie[105]. Einstein sam stwierdził: Szablon:CytatD

Schyłek życia

Albert Einstein w 1947 r.

Ogólna teoria względości (OTW) ustaliła w fizyce zestaw praw grawitacji, a elektrodynamika Maxwella – elektromagnetyzmu. Einstein od lat 20. pracował nad jednolitą teorią pola[106], mającą opisywać grawitację i elektromagnetyzm jako dwa przejawy tego samego zjawiska. Przykładowo rozwijał teorię Kaluzy-Kleina[potrzebny przypis]. Zarówno OTW, jak i elektrodynamika opisują głównie świat makroskopowy. Za to w latach 20. pojawiła się pełna mechanika kwantowa świata mikroskopowego. Einstein już wtedy próbował przezwyciężyć tę przepaść, jednak nie przez kwantowanie grawitacji, ale nową teorię pola.

W czasie pobytu w Princeton owdowiały Einstein poświęcił się jeszcze bardziej swoim bezowocnym próbom. Przez to stopniowo usuwał się z głównego nurtu badań w fizyce. W opinii wielu naukowców „zmarnował drugą połowę życia”[107]. Przykładowo nie uczestniczył w rozwijaniu awangardowej, rodzącej się wtedy fizyki cząstek elementarnych[potrzebny przypis].

Dekady później okazało się, że niszowe, ambitne prace Einsteina były skazane na niepowodzenie. W tym czasie nie znano jeszcze dobrze jądrowych oddziaływań silnych ani słabych. W latach 70. powstała teoria oddziaływań elektrosłabych, unifikująca elektromagnetyzm z odziaływniami słabymi. Dalszym krokiem są rozwijane teorie wielkiej unifikacji, łączące oddziaływania elektrosłabe z silnymi. Unifikacja z grawitacją (superunifikacja) ma być dopiero trzecim krokiem, a nie pierwszym.

31 lipca 1943 r. Einstein został konsultantem Działu Badań i Wdrożeń Biura Uzbrojenia Marynarki Wojennej Stanów Zjednoczonych z pensją 25$ za dzień i pozostał nim do 30 czerwca 1946 r.[108] W tym samym roku otrzymał doktorat honoris causa Lincoln University[107].

2 sierpnia 1946 r. Einstein został przewodniczącym nowo powstałego Komitetu Nadzwyczajnego Uczonych Atomistów (Emergency Committee of Atomic Scientists), mającego za cel informowanie opinii publicznej o kwestiach politycznych dotyczących bomby atomowej oraz o pokojowym wykorzystaniu energii jądrowej[109]. Dwa lata później został nagrodzony One World Award[107].

W ostatnich latach życia Einstein miewał bóle w górnej części brzucha, a jesienią 1948 r. lekarz wykrył u niego guza wielkości pomarańczy[110]. 31 grudnia laparotomia wykazała, iż był to tętniak aorty[110]. W 1950 r. zaobserwowano powiększanie się tętniaka[110]. 18 marca Einstein spisał testament, w którym wszystkie swoje listy, rękopisy i prawa autorskie przekazał Uniwersytetowi Hebrajskiemu[110].

W listopadzie 1952 r. Einsteinowi zaproponowano zostanie drugim prezydentem niedawno powstałego państwa Izrael, na co się nie zgodził[111][112]. W grudniu 1953 r. został rektorem honorowym Uniwersytetu Hebrajskiego[113] oraz otrzymał nagrodę Lord and Taylor Award[107].

Śmierć

W poniedziałek 18 kwietnia 1955 r. o godzinie 1.15 Einstein zmarł[114]. Tego samego dnia jego zwłoki poddano kremacji w Trenton, a popioły rozsypano w nieznanym miejscu[115].

Zanim skremowano ciało Einsteina, Thomas Stoltz Harvey, patolog szpitala w Princeton, wyjął bez pozwolenia rodziny Einsteina jego mózg. Harvey miał nadzieję, że w przyszłości neurobiologia będzie mogła odkryć, co sprawiło, że Einstein był tak inteligentny[116].

 Osobny artykuł: Mózg Alberta Einsteina.

Nagroda Nobla

Albert Einstein był nominowany do Nagrody Nobla jedenastokrotnie – prawie corocznie w latach 1910–1922, z wyjątkiem 1911 i 1915[72]. Jego kandydaturę zgłaszało 40 różnych naukowców – 12 z nich kilkukrotnie, np. Warburg (6 razy); Ostwald, Wien, Ehrenhaft, Naunyn, von Laue, E. Meyer, S. Meyer, Planck (po 3 razy); de Haas, Nordström, Hadamard (po 2 razy). Licząc osobno różne zgłoszenia przez tę samą osobę, Einstein otrzymał łącznie ponad 60 nominacji.

Albert Einstein (1921)
Rok Kategoria w której nominowano Einsteina Zgłaszający Liczba zgłaszających
1910 Badania o charakterze teoretycznym lub matematyczno-przyrodniczym[72] Wilhelm Ostwald[117] 1
1912 Fizyka teoretyczna[72] W. Ostwald, Peter Pringsheim, Schaefer, Wilhelm Wien[117] 4
1913 Fizyka teoretyczna[72] W. Ostwald, W. Wien, Bernhard Naunyn[117] 3
1914 Badania o naturze bardziej spekulatywnej, fizyka teoretyczna[72] B. Naunyn, Chwolson[118] 2
1916 Fizyka molekularna[72] Paul Ehrenhaft[118] 1
1917 Prace związane z niezmiernie owocnymi badaniami Plancka dotyczącymi hipotezy kwantów[72] de Haas, Otto Heinrich Warburg, Weiss[118] 3
1918 Fizyka kwantowa[72] O. Warburg, P. Ehrenhaft, W. Wien, Max von Laue, Edgar Meyer, Stefan Meyer[119] 6
1919 Fizyka teoretyczna[72] O. Warburg, M. von Laue, E. Meyer, Max Planck, Svante Arrhenius[119] 5
1920 Fizyka matematyczna[72] O. Warburg, Heinlich Wilhelm Waldeyer, Ornstein, Hendrik Antoon Lorentz, Julius, Pieter Zeeman, Heike Kamerlingh Onnes, Niels Bohr[120] 8
1921 Fizyka matematyczna[72] M. Planck, de Haas, O. Warburg, Dällenbach, Jaffe, Marks, Gunnar Nordström, Charles Walcott, Wiener, Arthur Stanley Eddington, Jaques Salomon Hadamard, Lyman, Oseen[121] 13
1922 Fizyka matematyczna M. Planck, P. Ehrenhaft, M. von Laue, J. Hadamard, S. Meyer, E. Meyer, G. Nordström, B. Nauyn, O. Warburg, Arnold Sommerfeld, Donder, Wagner, Emden, Poulton, Paul Langevin, Léon Brillouin[122] 16

W 1921 Einstein otrzymał Nagrodę Nobla „za zasługi dla fizyki teoretycznej, szczególnie za odkrycie praw rządzących efektem fotoelektrycznym”[123]. W czasie wręczania nagród Einstein był za granicą[124], więc w jego imieniu wystąpił Rudolf Nadolny, ambasador Niemiec w Szwecji[125].

W większości nominacji uzasadnieniem było sformułowanie przez Einsteina teorii względności. Według komitetu noblowskiego nie była ona wystarczająco potwierdzona doświadczalnie. Z tego powodu Einstein otrzymał nagrodę tak późno. Jednak komitet był pod silnym naciskiem, by przyznać nagrodę Einsteinowi[126]. Z tego powodu komitet przyjął propozycję Oseena, by przyznać Einsteinowi nagrodę, jako uzasadnienie podając wyjaśnienie efektu fotoelektrycznego.

Narodowość i obywatelstwo Alberta Einsteina

Stan formalny

Pomnik Alberta Einsteina w Izraelskiej Akademii Nauk
Banknot 5 lir izraelskich (1968)

Z pochodzenia Albert Einstein był niemieckim Żydem[6]. Do 17. roku życia był poddanym króla Wirtembergii. 28 stycznia 1896 roku na wniosek swojego ojca został zwolniony z tego poddaństwa, dzięki czemu ojciec mógł złożyć prośbę o naturalizowanie syna jako obywatela Szwajcarii. Od tej daty do 21 marca 1901 Einstein pozostawał bezpaństwowcem. 21 marca 1901 roku przyznano mu obywatelstwo Szwajcarii, a dokładnie miasta Zurych. Mieszkał nie tylko w Zurychu, ale także w Bernie wraz z żoną i dwoma synami. W cudownym roku 1905, kiedy opublikował szczególną teorię względności i inne przełomowe prace, był więc formalnie Szwajcarem. Z obywatelstwa Szwajcarii nigdy nie zrezygnował[127].

Od 1 kwietnia 1911 roku do 30 września 1912 roku, w związku z objęciem katedry fizyki teoretycznej na Uniwersytecie w Pradze, stał się poddanym cesarza Austrii, nadal pozostając jednocześnie obywatelem Szwajcarii. W kwietniu 1914 roku stał się poddanym cesarza Rzeszy Niemieckiej w związku z objęciem funkcji profesora na Uniwersytecie w Berlinie. Po zakończeniu I wojny światowej i powstaniu Republiki Weimarskiej stał się automatycznie obywatelem Niemiec, jako osoba pozostająca na państwowej służbie tego kraju[127]. W momencie otrzymania Nagrody Nobla w 1921 był więc formalnie i Niemcem, i Szwajcarem. Obie te narodowości widnieją w oficjalnych spisach noblistów[128].

Obywatelstwa niemieckiego został automatycznie pozbawiony przez rząd III Rzeszy w związku z jego rezygnacją z pełnienia funkcji publicznych w tym kraju i wyjazdem do Stanów Zjednoczonych w 1933 roku. Do 1940 roku pozostawał ponownie wyłącznie obywatelem Szwajcarii. 1 października 1940 roku złożył przysięgę na konstytucję i został obywatelem Stanów Zjednoczonych, pozostając aż do śmierci nadal również obywatelem Szwajcarii[127].

Opinia Einsteina

Sam Albert Einstein uważał się za niemieckojęzycznego bezpaństwowca, pochodzenia żydowskiego. Zawsze protestował przeciwko przypisywaniu jego osiągnięć któremukolwiek z państw[129].

W 1918 r., zapytany o teorię względności, Einstein powiedział: Szablon:CytatD

Jego ojczystym językiem i praktycznie jedynym, którym dobrze władał, był niemiecki. Wszystkie jego publikacje i książki były napisane po niemiecku. Mimo długiego pobytu w USA jego znajomość angielskiego sprowadzała się do najprostszych zwrotów i kilkuset słów potrzebnych do codziennego funkcjonowania w tym kraju[potrzebny przypis].

Niektóre odkrycia

Szczególna teoria względności
pojęcia
podstawowe
prędkość światła w próżni (c)
równoczesność
układ odniesienia
postulaty
przekształcenia
współrzędnych
Galileusza
Lorentza
zjawiska
kinetyczne
dynamiczne
typy cząstek
według prędkości
prędkości
nadświetlne
formalizm
czasoprzestrzenny
pojęcia podstawowe
czasoprzestrzeń Minkowskiego
diagram czasoprzestrzenny
dowody
doświadczalne
poprzedzające STW
koroboracje
dzieje
uczeni
prekursorzy
autor i kontynuatorzy
powiązane teorie
klasyczne
kwantowe



Ogólna teoria względności
Podstawowe koncepcje
Zjawiska
Równania
Formalizm
Rozwiązania
Uczeni



Albert Einstein opublikował ponad 300 prac naukowych. Niektóre z nich to:

1905:

1907:

1913:

1915:

1917:

1918:

1924:

1935:

Oprócz tego Einstein znalazł równania Einsteina-Infelda-Hoffmanna – przybliżenie dla swojej ogólnej teorii względności, rozszerzające mechanikę Newtona. Wraz z Leó Szilárdem opatentował urządzenie zwane lodówką Einsteina. Jest też współautorem spekulatywnej, niesprawdzonej jeszcze teorii grawitacji, rozszerzającej OTW – teorii Einsteina-Cartana[potrzebny przypis].

Kontrowersje i krytyka mechaniki kwantowej

Pomimo że Albert Einstein nazywał mechanikę kwantową „najbardziej udaną teorią naszych czasów”[130], należał do jej największych krytyków[131]. Nie uznawał przewidywanej przez nią losowości zdarzeń[132] (mawiał: „Bóg nie gra w kości”[133][134][135]) i wierzył, że w przyszłości powstanie teoria, która tę losowość wyeliminuje. W liście do Maxa Borna z 1944 r. pisał:

Szablon:CytatD

Albert Einstein i Niels Bohr w 1925 r.

Uznawał, że świat w gruncie rzeczy zbudowany jest w sposób klasyczny i relatywistyczny, a obowiązująca w mechanice kwantowej zasada nieoznaczoności Heisenberga jedynie tymczasowo ogranicza nasze poznanie[136]. W efekcie Einstein stał się gorącym zwolennikiem teorii ukrytych zmiennych, pojmując istnienie cząstek w sposób klasyczny i nie zgadzając się z probabilistyczną interpretacją funkcji falowych[137]. Twierdził, że cząstka tak naprawdę posiada pęd i położenie w sensie klasycznym, natomiast niemożliwość ich jednoczesnego ustalenia wynikająca z zasady nieoznaczoności może minąć, gdy mechanikę kwantową zastąpi nowsza teoria, „uchylająca” nieoznaczoność. Takiemu postawieniu sprawy przez Einsteina sprzeciwiał się Niels Bohr i cała szkoła kopenhaska[138], która interpretowała mechanikę kwantową jako probabilistyczną i kompletną.

Einstein zgadzał się z de Broglie’em i Bohmem, że mechanikę kwantową należy zastąpić przez teorię realistyczną, najlepiej deterministyczną. Mimo to odrzucał ich teorię fali pilotującej, ponieważ była jawnie nielokalna[potrzebny przypis].

Einstein nie uznawał splątania kwantowego[139], które nazywał „upiornym połączeniem na odległość”[139], powstał EPR – Paradoks Einsteina Podolskiego Rosena[139].

Eksperyment myślowy EPR został rozwinięty matematycznie w latach 60. XX wieku poprzez nierówności Bella[140]. Doprowadziły one uznawaną przez Einsteina teorię lokalnych ukrytych zmiennych do sprzeczności. Ostateczne potwierdzenie, że Einstein nie miał racji, przyniósł eksperyment. O ile pierwsze, niedokładne doświadczenia nad EPR (prowadzone jeszcze za życia Einsteina) nie były przekonujące, to o ostatecznej porażce uznawanej przez Einsteina teorii lokalnych ukrytych zmiennych zadecydowało doświadczenie Zeilingera w 1991 r. – wystarczająco dokładne, by ją obalić.

Poglądy filozoficzne

Einstein nie ukrywał zainteresowania niektórymi dziedzinami filozofii: Szablon:CytatD

Metodologia

 Osobny artykuł: Filozofia nauki Alberta Einsteina.

Einstein był przeciwnikiem stosowania zasady indukcji podczas formułowania teorii fizycznych. Wpłynęło na to sformułowanie przez niego ogólnej teorii względności. Stwierdził: Szablon:CytatD

Odrzucał w ten sposób podejście Newtona do sposobu tworzenia podstaw nauki. Einstein nie wierzył w możliwość pewnego udowodnienia jakiejkolwiek hipotezy naukowej, aby stała się ona pewną i niepodważalną teorią[141]. Każde sformułowanie praw nauki uznawał za ułomne dzieło intuicji badacza. Wyznawał zasadę, że poszczególne hipotezy powinny być ciągle poddawane krytyce na podstawie nowo tworzonych idei czy efektów eksperymentów. Twierdził również, że jeśli jakiejś teorii nie można przedstawić za pomocą obrazu fizycznego, to prawdopodobnie jest ona bezużyteczna[142].

Poniżej kilka cytatów Einsteina świadczących o jego poglądach:

Szablon:CytatD

Inne poglądy

Einstein był zafascynowany samą możliwością poznania Wszechświata. Pisał o wielkiej satysfakcji, jaką dają sukcesy w tej dziedzinie (uprawianiu nauki): Szablon:CytatD

Einstein był deterministą. W liście do Maksa Borna pisał tak: Szablon:CytatD Jego determinizm był inkompatybilistyczny – Einstein krytykował pojęcie wolnej woli. Szablon:CytatD Wbrew utartym poglądom Einstein nie wyprowadzał ze swoich teorii zasad relatywizmu[potrzebny przypis].

Poglądy religijne

Dzieciństwo

W czasach dzieciństwa Einsteina niemieckie prawo wymagało, aby każdy uczeń zdobywał religijne wykształcenie, dlatego jego względnie niepraktykujący rodzice zatrudnili korepetytora. W wieku jedenastu lat, Einstein był głęboko wierzący i we wszystkich detalach przestrzegał norm religijnych, zgodnie z doktrynami judaizmu nie jadł wieprzowiny[143], czytał i akceptował Biblię, a nawet tworzył i śpiewał piosenki wychwalające Boga – często dla samego siebie[144]. Wszystko to się skończyło gwałtownie w wieku 12 lat, gdy odkrył świat nauki i uznał, że co najmniej część historii z Biblii nie może być prawdziwa. Zainteresował się matematyką, a potem fizyką[144][143]. Nigdy już nie wrócił do swoich poprzednich przekonań[143].

Dorosłość

Z perspektywy religii abrahamowych, takich jak chrześcijaństwo i judaizm, Einstein był całkowicie niereligijny od 12 roku życia – w wieku 13 lat odmówił wzięcia udziału w bar micwie (odpowiednik bierzmowania), jego małżeństwa były cywilne, nie brał udziału w religijnych nabożeństwach i zdecydował się na świecki pogrzeb[145]. Sam stwierdził, że nie akceptował żadnych kościelnych koncepcji Boga, do masowej religijnej indoktrynacji odkąd pamięta podchodził z oburzeniem, odrzucał ślepą wiarę[146], nie wierzył w życie po śmierci[147], wielokrotnie twierdził, że nie jest teistą; argumentował że nic boskiego nie jest wymagane dla moralności, jak również nie modlił się[148]. Własne podejście do metaforycznego stosowania przez siebie słowa „Bóg”, jak również do Biblii, Einstein zamieścił w prywatnym liście napisanym do swojego znajomego, który napisał książkę opierającą się na Biblii[149]. W tym liście, Einstein rok przed śmiercią napisał do Erica Gutkinda: Szablon:CytatD

Wcześniejsze listy

Twierdzenia jakoby Einstein się nawrócił krążyły jeszcze przed jego śmiercią. Wyjątkowo klarowny jest list Einsteina napisany do Guya Ranera, w którym Einstein odpowiada na doniesienia, że pewien ksiądz jezuicki twierdzi, iż rzekomo odwiódł go od ateizmu; Einstein tym samym wyjaśnia, jakie są jego przekonania w oczach chrześcijanina: Szablon:CytatD W kolejnym liście do Guya Ranera, Einstein ponownie podkreśla, że idea Boga osobowego jest dla niego dziecinna (ang. childlike) oraz dodaje: Można mnie [także] nazwać agnostykiem, ale nie podzielam ofensywnego ducha profesjonalnego ateisty, którego zapał jest, w większości, wynikiem bolesnego aktu wyzwolenia się z kajdan młodzieńczej indoktrynacji religijnej. Preferuję postawę pokory korespondującą z ułomnością naszego intelektualnego rozumienia natury i naszej egzystencji[j][150][151][152].

W 1940 roku Albert Einstein, w liście do Morrisa Raphaela Cohena, wstawił się za atakowanym Bertrandem Russellem – słynnym ateistą i antyteistą XX wieku, autorem popularnego eseju Dlaczego nie jestem chrześcijaninem – pisząc o nim w sposób następujący: Wielkie umysły zawsze napotykały na brutalną opozycję miernot. Ci drudzy nie są w stanie zrozumieć człowieka, który nie ulega bezmyślnie dziedzicznym uprzedzeniom, ale uczciwie i odważnie używa swojej inteligencji[153]. Napisał również w obronie Russella wiersz[154][155][k].

Perspektywy

Treść listu z 1954 roku przeleżała w prywatnej kolekcji 50 lat i nie znali jej wiodący eksperci. W szczególności nie jest on uwzględniony w książce postrzeganej za najbardziej autorytatywną pracę naukową o relacjach Einsteina i religii – Einstein and Religion autorstwa Maxa Jammera (związanego z fundacją Templetona)[156]. Według Martíneza, liczne publiczne wypowiedzi Einsteina były lustrowane przez opinię publiczną, wobec czego nauczył się on wypowiadać w sposób, który był akceptowalny dla większej liczby osób. Spowodowało to, że przez dekady religijni apologeci cytowali wybrane jego wypowiedzi. Natomiast w tym prywatnym liście z 1954 roku, który ujrzał światło dzienne podczas aukcji w 2008 roku, Einstein zdecydował się otwarcie i dosadnie napisać o swoich poglądach[149]. Nowa Katolicka Encyklopedia stosując pojęcie religijność wobec Einsteina, zamieszcza je w cudzysłowie, podkreślając jedynie metaforyczny sens tego wyrażenia[157].

Martínez podsumowuje, że gdy Einstein w początkowym okresie swojego życia stracił wiarę w teologię Judaizmu i Chrześcijaństwa, to zamiast porzucić słownictwo religijne, zdecydował, że zredefiniuje je. W efekcie, jako religijność rozumiał poczucie zachwytu nad światem[149][l]. Max Jammer w książce Einstein and Religion, która została opublikowana dziesięć lat przed wypłynięciem listu z 1954, podobnie argumentuje, że Einstein po prostu miał taki styl wypowiadania się, że używał słów związanych z religią w niekonwencjonalnym sensie i nie chodziło mu o Boga osobowego[149]. Odmiennego zdania był Walter Issaacson, który protestował przeciwko uznawaniu wypowiedzi Einsteina za jedynie maskujących ateizm poprzez nazywanie natury metaforycznie Bogiem, chociaż zgadzał się, że taki nawet w jego rozumieniu nie ingeruje w sprawy człowieka[149]. Że Einstein nie był ateistą argumentował również Max Jammer. Opinie te należy rozpatrywać jako potencjalnie nieaktualne, gdyż książki tych autorów były opublikowane przed 2008 rokiem.

Sposób wypowiadania się Einsteina ilustruje następujący przykład: „To co mnie naprawdę interesuje, to wiedza czy Bóg mógł stworzyć świat inaczej; innymi słowy, czy wymóg logicznej prostoty dopuszcza margines swobody”[158]. – Albert Einstein, lata 40. XX wieku. Martínez komentuje, że jeśli druga część zdania miała wyjaśniać pierwszą, to pokazuje ona prawdziwe fizyczne znaczenie tej pierwszej jako tylko powierzchownie religijne. Gdy Einstein stwierdził, że Bóg jest wyrafinowany, ale nie złośliwy; to podobnie dopowiedział, że to co naprawdę miał na myśli, to że „Natura skrywa swój sekret poprzez wzniosłość swej istoty, ale nie poprzez oszustwa.”[159]

Kosmiczna religia

Niektórzy określali poglądy Einsteina nazwą „kosmiczna religia” (ang. cosmic religion). Pewien rabin cytowany w książce Jammera zwrócił uwagę, iż niektórzy teologowie mówili odnośnie poglądów Einsteina, że mogą się one okazać rodzajem panteizmu praktycznie identycznego z ateizmem. Na poparcie krytyki poglądów Einsteina, opublikowanej w 1929 roku, przez bostońskiego kardynała O’Connellego, watykański dziennik Osservatore Romano napisał, że poglądy Einsteina, to „autentyczny ateizm nawet jeśli jest zakamuflowany jako kosmiczny panteizm”[160] w nawiązaniu do twierdzeń Einsteina, że fascynuje go panteizm Spinozy, chociaż Einstein sam nie był pewien czy to trafne określenie[161]. To wszystko miało miejsce przed wystawieniem na aukcję prywatnego listu Einsteina napisanego w 1954 roku (a nawet przed jego napisaniem).

Poglądy polityczne i gospodarcze

Przed II wojną światową Einstein był zdeklarowanym pacyfistą[162][163]. Nawoływał ludzi do odmowy noszenia broni, uważał że to dobry sposób powstrzymania wojen[164][165][9][166][167]. W artykule, zamieszczonym w czasopiśmie Forum and Century (tom 84, s. 193–194), opublikowanym również w książce „Living Philosophies” (NY, Simon and Schuster 1931), napisał m.in.[168]: Szablon:CytatD Gdy Hitler doszedł do władzy, Einstein zrewidował swoje poglądy i uznał, że Hitlera można powstrzymać jedynie siłą[169][170]. Stwierdził: Szablon:CytatD Po wojnie tak skomentował zimną wojnę i produkcję bomb atomowych przez USA: Szablon:CytatD Einstein chciał, by powstał międzynarodowy rząd[171]. W audycji radiowej emitowanej w maju 1946 r. mówił: Szablon:CytatD Pod względem politycznym był zwolennikiem socjalizmu i krytykiem kapitalizmu. Swoje poglądy polityczne przedstawił w wydanej w 1949 roku publikacji Dlaczego Socjalizm?[172][173].

Upamiętnienie

Od 24 listopada 1961 ulica w Warszawie, na terenie obecnej dzielnicy Bemowo, nosi nazwę ulicy Alberta Einsteina[174].

Zobacz też

Uwagi

  1. ↑ Pozostałe to między innymi: O syjonizmie (1930), Dlaczego wojna? (1933, współtworzone z Zygmuntem Freudem), książka popularyzatorska Ewolucja fizyki (1938, współtworzone z Leopoldem Infieldem).
  2. ↑ Być może właśnie to spowodowało rozprzestrzenienie się plotki, że Einstein był słabym uczniem. Należy zaznaczyć, że to nieprawda.
  3. ↑ Politechnikę w Zurychu przemianowano później na Eidgenössische Technische Hochschule Zürich – ETHZ.
  4. ↑ Zobacz też kopię świadectwa maturalnego Einsteina w Wikimedia Commons.
  5. ↑ W 1916 niemiecki psycholog Max Wertheimer prowadził wywiad z Einsteinem, m.in. o genezie szczególnej teorii względności. Wertheimer wspomniał w swoim dziele Produktywne myślenie, że młodego Einstein prowadziło pewne zakłopotanie i zaniepokojenie. Możliwe, że Einstein opowiedział wtedy Wertheimerowi o swoim młodzieńczym eksperymencie myślowym. W 1943 Wertheimer przesłał Einsteinowi fragment swojej książki do autoryzacji, co mogło przypomnieć Einsteinowi tę historię. Por. Norton 2016 ↓, s. 259–260.
  6. ↑ Co ważne: Einstein nie podał, w jakim układzie odniesienia ta prędkość wynosi c, to znaczy względem jakiego obiektu ruch jest tak szybki. Możliwe, że chodziło o ruch względem eteru lub względem źródła fali.
  7. ↑ W latach 1892–1904 Hendrik Lorentz rozwinął swoją teorię eteru. Opierała się ona na elektrodynamice Maxwella bez modyfikacji i również spełniała zasadę względności, na co zwrócił uwagę Henri Poincaré. Mimo to teoria eteru Lorentza opierała się na skomplikowanych postulatach o budowie materii z elektronów i budowie samych elektronów. Ta elektromagnetyczna teoria materii okazała się potem fałszywa. Lorentz nigdy nie negował STW ani pierwszeństwa Einsteina w jej autorstwie[potrzebny przypis].
  8. ↑ W czasie publikacji tej pracy wskazywało na to kilka doświadczeń: obserwacje aberracji gwiazdowej przez François Arago z 1810, eksperyment Fizeau ze światłem w płynącej wodzie, obserwacje Airy’ego aberracji przez teleskop wypełniony wodą, a także doświadczenie Michelsona z 1881 i wreszcie doświadczenie Michelsona-Morleya z 1887. Einstein w czasie prac nad STW prawdopodobnie wiedział o nich wszystkich. Wspominał kilkukrotnie, że aberracja i doświadczenie Fizeau wywarły znaczny wpływ na jego prace, w przeciwieństwie do dużo bardziej znanego doświadczenia Michelsona-Morleya. Dekady później, udzielając wywiadu Shanklandowi, Einstein nie mógł nawet sobie przypomnieć, czy w czasie prac nad STW wiedział o doświadczeniu Michelsona-Morleya[potrzebny przypis].
  9. ↑ Zobacz też zdjęcia tych listów na Commons.
  10. ↑ Albert Einstein: „You may [also] call me an agnostic, but I do not share the crusading spirit of the professional atheist whose fervor is mostly due to a painful act of liberation from the fetters of religious indoctrination received in youth. I prefer an attitude of humility corresponding to the weakness of our intellectual understanding of nature and of our being.”, 28 września 1949 (ang.).
  11. ↑ alternatywne tłumaczenie przez Nicole Morris, [w:] Einstein and Russell:
    A never-ending cycle
In this world so fine and staid
The priest rouses the rabble
And the genius is slayed.
  12. ↑ Por. także list Einsteina z 24 marca 1954. W odpowiedzi na kolejne przekłamania odnośnie jego poglądów, Einstein napisał: „Oczywiście to kłamstwa, co przeczytałeś o moich religijnych przekonaniach; kłamstwa, które są systematycznie powtarzane. Nie wierzę w osobowego Boga i nigdy temu nie zaprzeczałem, ale wyrażałem to jasno. Jeśli jest coś we mnie, co może być nazwane religijnym, to jest to nieograniczony zachwyt nad strukturą świata na tyle, na ile nasza nauka może ją ukazać.” (ang. It was, of course, a lie what you read about my religious convictions, a lie which is being systematically repeated. I do not believe in a personal God and I have never denied this but have expressed it clearly. If something is in me which can be called religious then it is the unbounded admiration for the structure of the world so far as our science can reveal it.) – Albert Einstein, the Human Side: New Glimpses from His Archives. Princeton University Press, 1981, s. 43.

Przypisy

  1. ↑ a b Einstein the greatest. BBC News, 1999-11-29. [dostęp 2017-11-23].
  2. ↑ Kennet Auchincloss. Albert Einstein, Person of The Century Single Issue Magazine – 1999. „TIME”, december 31, 1999. ISSN 0040-781X. (ang.). 
  3. ↑ Schilpp 1951 ↓, s. 730–746.
  4. ↑ Fundacja Nobla: Biografia Alberta Einsteina. [dostęp 2007-03-07]. (pol.).
  5. ↑ a b c Pais 2005 ↓, W cieniu…, s. 19.
  6. ↑ a b Bernstein 2008 ↓, Einstein w…, s. 15. „Albert Einstein urodził się (…) w niemieckim mieście (…). Jego rodzice (…) byli Żydami”.
  7. ↑ a b Pais 2001 ↓, Portret…, s. 50.
  8. ↑ Pais 2001 ↓, Portret…, s. 50–51.
  9. ↑ a b Bernstein 2008 ↓, Einstein w…, s. 17.
  10. ↑ Bernstein 2008 ↓, s. 163.
  11. ↑ Pais 2001 ↓, Portret…, s. 49.
  12. ↑ Bernstein 2008 ↓, Einstein w…, s. 19.
  13. ↑ a b Pais 2001 ↓, Portret…, s. 51.
  14. ↑ Bernstein 2008 ↓, Einstein w…, s. 16.
  15. ↑ Pais 2005 ↓, W cieniu…, s. 19. „W 1886 roku matka Einsteina napisała w liście, że jej syn «znów jest numerem jeden»”.
  16. ↑ Bernstein 2008 ↓, Einstein w…, s. 21–22.
  17. ↑ Bernstein 2008 ↓, Einstein w…, s. 20.
  18. ↑ Bernstein 2008 ↓, Einstein w…, s. 21.
  19. ↑ Pais 2001 ↓, Portret…, s. 53.
  20. ↑ Pais 2005 ↓, s. 19.
  21. ↑ Pais 2001 ↓, W cieniu…, s. 53.
  22. ↑ a b c Pais 2005 ↓, W cieniu…, s. 19. „(…) w tym okresie samotnego życia jej [Marii] brat stał się nerwowy i popadł w depresję”.
  23. ↑ a b Bernstein 2008 ↓, Einstein w…, s. 26.
  24. ↑ Pais 2001 ↓, W cieniu…, s. 54.
  25. ↑ a b Pais 2005 ↓, W cieniu…, s. 20.
  26. ↑ Pais 2001 ↓, Portret…, s. 55.
  27. ↑ a b Bryson 2006 ↓, Wszechświat Einsteina, s. 133–136.
  28. ↑ Gawryś i Gawryś 1978 ↓, s. 81.
  29. ↑ Pais 2005 ↓, s. 20. „Z grupy pięciu studentów przyjętych do tej sekcji, mając zaledwie siedemnaście lat, był najmłodszy. Najstarsza była Mileva Marić”.
  30. ↑ Norton 2016 ↓, s. 257–258.
  31. ↑ a b Norton 2016 ↓, s. 259.
  32. ↑ Norton 2016 ↓, s. 260–261.
  33. ↑ Norton 2016 ↓, s. 258.
  34. ↑ Pais 2005 ↓, s. 21–23.
  35. ↑ Bernstein 2008 ↓, Einstein w…, s. 30.
  36. ↑ Bernstein 2008 ↓, Einstein w…, s. 31.
  37. ↑ a b c d e Pais 2005 ↓, W cieniu…, s. 23.
  38. ↑ Pais 2001 ↓, W cieniu…, s. 60–61.
  39. ↑ Pais 2001 ↓, s. 58.
  40. ↑ Pais 2001 ↓, W cieniu…, s. 59.
  41. ↑ Pais 2005 ↓, W cieniu…, s. 24.
  42. ↑ Pais 2005 ↓, W cieniu…, s. 25.
  43. ↑ Bernstein 2008 ↓, Einstein w…, s. 31–32. „Einstein (…) nigdy nie zobaczył zdjęcia Lieserl, która znikła bez śladu”.
  44. ↑ Pais 2005 ↓, W cieniu…, s. 26. „Wszelkie wysiłki, by wpaść na choćby najmniejszy ślad późniejszego życia dziewczynki [czyli Lieserl], spełzły na niczym”.
  45. ↑ Bernstein 2008 ↓, Einstein w…, s. 27.
  46. ↑ a b Pais 2001 ↓, Portret…, s. 59.
  47. ↑ Pais 2001 ↓, Portret…, s. 58–59.
  48. ↑ Pais 2001 ↓, Portret…, s. 59–60.
  49. ↑ Pais 2005 ↓, Portret…, s. 25.
  50. ↑ a b c Pais 2001 ↓, Portret…, s. 60.
  51. ↑ Pais 2005 ↓, s. 149.
  52. ↑ Bernstein 2008 ↓, Einstein w…, s. 37.
  53. ↑ a b c d Pais 2005 ↓, s. 26.
  54. ↑ Pais 2005 ↓, W cieniu…, s. 30–31.
  55. ↑ Norton 2016 ↓, s. 253–255, 256.
  56. ↑ Norton 2016 ↓, s. 271–276.
  57. ↑ Bernstein 2008 ↓, Cudowny…, s. 33–58.
  58. ↑ Albert Einstein. Zur Elektrodynamik bewegter Körper. „Annalen der Physik”. 322 (10), 1905. 
  59. ↑ Gawryś i Gawryś 1978 ↓, s. 83.
  60. ↑ Norton 2016 ↓, s. 277.
  61. ↑ Singh 2007 ↓, s. 4.
  62. ↑ Pais 2001 ↓, s. 307.
  63. ↑ Pais 2001 ↓, s. 520.
  64. ↑ Pais 2001 ↓, Herr…, s. 192.
  65. ↑ Bernstein 2008 ↓, s. 81.
  66. ↑ Pais 2005 ↓, s. 30.
  67. ↑ Pais 2001 ↓, Herr…, s. 193.
  68. ↑ a b Pais 2005 ↓, s. 30.
  69. ↑ Pais 2001 ↓, W cieniu…, s. 194.
  70. ↑ Bernstein 2008 ↓, s. 82.
  71. ↑ Pais 2001 ↓, Herr…, s. 194.
  72. ↑ a b c d e f g h i j k l Pais 2005 ↓, Jak doszło…, s. 83.
  73. ↑ a b Pais 2005 ↓, s. 31.
  74. ↑ Bernstein 2008 ↓, s. 89.
  75. ↑ Bernstein 2008 ↓, s. 92.
  76. ↑ a b Pais 2001 ↓, s. 216.
  77. ↑ Pais 2005 ↓, s. 31–32.
  78. ↑ Bernstein 2008 ↓, s. 93.
  79. ↑ a b Pais 2001 ↓, s. 315.
  80. ↑ a b c Pais 2001 ↓, s. 245.
  81. ↑ Pais 2001 ↓, s. 246.
  82. ↑ Pais 2005 ↓, W cieniu…, s. 31. „Coś zaczęło się najwyraźniej psuć między małżonkami dopiero po przeprowadzce do Pragi”.
  83. ↑ a b c Pais 2005 ↓, s. 32.
  84. ↑ Pais 2001 ↓, s. 246–247.
  85. ↑ Pais 2001 ↓, s. 247.
  86. ↑ Chrostowski 2010 ↓, s. 25.
  87. ↑ Pais 2001 ↓, s. 248.
  88. ↑ Bernstein 2008 ↓, s. 96.
  89. ↑ Pais 2001 ↓, W cieniu…, s. 304–305.
  90. ↑ Bernstein 2008 ↓, W cieniu…, s. 93–94.
  91. ↑ Bernstein 2008 ↓, s. 101–102.
  92. ↑ Pais 2001 ↓, s. 312.
  93. ↑ Pais 2005 ↓, W cieniu…, s. 32–33.
  94. ↑ Pais 2005 ↓, s. 162.
  95. ↑ Pais 2005 ↓, s. 165. „Einstein podjął tę nagłą decyzję, dowiedziawszy się, że jego nazwisko także figurowało na liście osób wybranych do likwidacji przez organizację morderców (…)”.
  96. ↑ Pais 2001 ↓, s. 466.
  97. ↑ Pais 2001 ↓, s. 320.
  98. ↑ Pais 2005 ↓, s. 194.
  99. ↑ Pais 2005 ↓, s. 195.
  100. ↑ Pais 2005 ↓, s. 199.
  101. ↑ a b c Pais 2001 ↓, s. 454.
  102. ↑ Pais 2005 ↓, s. 201.
  103. ↑ Pais 2005 ↓, s. 201–202.
  104. ↑ Bernstein 2008 ↓, s. 141–143.
  105. ↑ a b Błąd w przypisach: Błąd w składni elementu <ref>. Brak tekstu w przypisie o nazwie d1
    BŁĄD PRZYPISÓW
  106. ↑ Pais 2005 ↓, s. 225–226.
  107. ↑ a b c d Pais 2005 ↓, s. 227.
  108. ↑ Pais 2001 ↓, s. 528.
  109. ↑ Pais 2005 ↓, s. 234.
  110. ↑ a b c d Pais 2001 ↓, s. 476.
  111. ↑ Pais 2005 ↓, s. 226–227.
  112. ↑ Bernstein 2008 ↓, W cieniu…, s. 132.
  113. ↑ Pais 2005 ↓, s. 225.
  114. ↑ Bernstein 2008 ↓, s. 149. „Gdy zmarł następnego dnia o godzinie 1:15, [notatki] znajdowały się obok jego łóżka”.
  115. ↑ Pais 2005 ↓, s. 253.
  116. ↑ Długa, dziwna podróż mózgu Einsteina. [dostęp 2007-10-03]. (ang.).
  117. ↑ a b c Pais 2005 ↓, Jak doszło…, s. 82.
  118. ↑ a b c Pais 2005 ↓, Jak doszło…, s. 84.
  119. ↑ a b Pais 2005 ↓, Jak doszło…, s. 85.
  120. ↑ Pais 2005 ↓, Jak doszło…, s. 85–86.
  121. ↑ Pais 2005 ↓, Jak doszło…, s. 86.
  122. ↑ Pais 2005 ↓, Jak doszło…, s. 87.
  123. ↑ Fundacja Nobla: Nagrody Nobla z fizyki w 1921 r.. [dostęp 2007-03-06].
  124. ↑ Pais 2005 ↓, Jak doszło…, s. 78.
  125. ↑ Pais 2005 ↓, Jak doszło…, s. 79. „Nagrodę Nobla w imieniu Einsteina odebrał 10 grudnia ambasador Niemiec w Szwecji Rudolf Nadolny”.
  126. ↑ Pais 2005 ↓, Jak doszło…, s. 88. „(…) Akademia znalazła się pod tak silną presją, aby go uhonorować”.
  127. ↑ a b c Hans-Josef Küpper: Various things about Albert Einstein. [dostęp 2009-05-24]. (ang.).
  128. ↑ The Nobel Prize in Physics 1921. Fundacja Nobla. [dostęp 2009-05-24]. (ang.).
  129. ↑ Bernstein 2008 ↓, s. 131. „[Einstein] nigdy nie poczuł się obywatelem jakiegokolwiek kraju (…)”.
  130. ↑ Pais 2005 ↓, s. 69.
  131. ↑ Bernstein 2008 ↓, Jeszcze…, s. 125. „Jakiś wewnętrzny głos mówi mi, że nie jest ona [mechanika kwantowa] tym, o co ostatecznie chodzi”.
  132. ↑ Bernstein 2008 ↓, s. 137.
  133. ↑ Bernstein 2008 ↓, Jeszcze…, s. 125.
  134. ↑ Pais 2005 ↓, s. 139.
  135. ↑ Calaprice 1997 ↓, s. 180.
  136. ↑ Bernstein 2008 ↓, Jeszcze…, s. 126. „Jakiś Zasady nieoznaczoności Heisenberga dały Einsteinowi cel do ataku. Postanowił udowodnić, że są błędne”.
  137. ↑ Bernstein 2008 ↓, Jeszcze…, s. 124. „Einstein nie potrafił pogodzić się z probabilistycznym aspektem propozycji Borna”.
  138. ↑ Bernstein 2008 ↓, Jeszcze…, s. 125. „Po 1926 roku Niels Bohr stał się intelektualnym sumieniem teorii kwantowej, broniąc jej przed sceptycznym nastawieniem Einsteina”.
  139. ↑ a b c Albert, Galchen i Żukowski 2009 ↓, s. 31.
  140. ↑ Albert, Galchen i Żukowski 2009 ↓, s. 32–33. „Bell (…) doszedł do wniosku, że żaden taki lokalny algorytm nie jest matematycznie możliwy”.
  141. ↑ Hewitt 2006 ↓, O nauce, s. 10. „Rozumiał to dobrze Albert Einstein, mówiąc: «Nawet wiele eksperymentów nie jest w stanie przyznać mi pełnej racji, ale wystarczy jeden, by wykazać mój błąd»”.
  142. ↑ Kaku 2009 ↓, s. 202.
  143. ↑ a b c Fox i Keck 2004 ↓.
  144. ↑ a b Martinez 2011 ↓, s. 176.
  145. ↑ Fox i Keck 2004 ↓, s. 255.
  146. ↑ Martinez 2011 ↓, s. 179. „About God, I cannot accept any concept based on the authority of the Church. As long as I can remember, I have resented mass indoctrination. I do not believe in the fear of life, in the fear of death, in blind faith. I cannot prove to you that there is no personal God, but if I were to speak of him, I would be a liar.”.
  147. ↑ Martinez 2011 ↓, s. 179. „I do not believe in immortality of the individual.”.
  148. ↑ Martinez 2011 ↓, s. 179.
  149. ↑ a b c d e Martinez 2011 ↓, s. 181.
  150. ↑ Błąd w przypisach: Błąd w składni elementu <ref>. Brak tekstu w przypisie o nazwie gilmore
    BŁĄD PRZYPISÓW
  151. ↑ Albert Einstein: Einstein Archives Online: I see with pleasure from your letter of the 25th that your convictions. [dostęp 2017-04-18]. (ang.).
  152. ↑ Fotokopia: List Alberta Einsteina adresowany do Guya Ranera, 28 września 1949. [dostęp 2017-04-18]. (ang.).
  153. ↑ Feinberg i Kasrils 2013 ↓, s. 143, 144. „Great spirits have always found violent opposition from mediocrities. The latter cannot understand it when a man does not thoughtlessly submit to hereditary prejudices but honestly and courageously uses his intelligence.”.
  154. ↑ Feinberg i Kasrils 2013 ↓.
  155. ↑ Russell 2009 ↓, s. 532–533. 
    Es wiederholt sich immer wieder In dieser Welt so fein und bieder Der Pfaff den Poebel alarmiert Der Genius wird executiert
    ang.: 
    It keeps repeating itself In this world, so fine and honest: The Parson alarms the populace, The genius is executed.
    „Parson” is „any member of the clergy”.
  156. ↑ Randerson 2008 ↓.
  157. ↑ Roller i Wallace 2003 ↓, s. 141 (152).
  158. ↑ Martinez 2011 ↓, s. 180: „What I am really interested in is knowing whether God could have created the world in a different way; in other words, whether the requirement of logical simplicity admits a margin of freedom.”.
  159. ↑ Martinez 2011 ↓, s. 180: „Nature hides its secret through the sublimity of its essence, but not though trickery”.
  160. ↑ Martinez 2011 ↓, s. 330, 181: „authentic atheism even if it is camouflaged as cosmic pantheism”.
  161. ↑ Martinez 2011 ↓, s. 178.
  162. ↑ Pais 2005 ↓, s. 237. „My, uczeni (…) musimy robić wszystko (…), by zapobiec użyciu tej broni do niecnych celów, dla jakich ją wynaleziono (…)”.
  163. ↑ Pais 2001 ↓, s. 316–317.
  164. ↑ Pais 2005 ↓, s. 222. „(…) odmowa udziału w wojnie zapobiegnie wszelkim wojnom”.
  165. ↑ Bernstein 2008 ↓, s. 95.
  166. ↑ Pais 2001 ↓, Portret…, s. 52–53.
  167. ↑ Pais 2001 ↓, s. 317.
  168. ↑ Einstein 2017 ↓, s. 19.
  169. ↑ Pais 2005 ↓, s. 222. „Musimy być gotowi do zadania silnego ciosu, gdy to inni łamią reguły”.
  170. ↑ Bernstein 2008 ↓, s. 18.
  171. ↑ Pais 2001 ↓, s. 235.
  172. ↑ Albert Einstein. Why Socialism?. „Monthly Review”. 1 (1), May 1949. New York City. [dostęp 29 July 2012]. 
  173. ↑ Rowe i Schulmann 2007 ↓.
  174. ↑ Uchwała nr 28 Rady Narodowej Miasta Stołecznego Warszawy z dnia 24 listopada 1961 r. w sprawie nadania nazw ulicom, "Dziennik Urzędowy Rady Narodowej m.st. Warszawy, Warszawa, dnia 20 grudnia 1961 r., nr 22, poz. 96, s. 3.

Bibliografia

Książki

  • Jeremy Bernstein: Albert Einstein i granice fizyki. Jarosław Włodarczyk (tłum.). Warszawa: Świat Książki, 2008. ISBN 978-83-7391-450-6. (pol.). Rozdziały:
    • Einstein w młodości
    • Cudowny rok
    • W cieniu Alberta Einsteina
    • Jeszcze dziwniejsza historia kwantu
  • Bill Bryson: Krótka historia prawie wszystkiego. Zysk i S-ka, 2006. ISBN 978-837298-888-1.
  • Alice Calaprice: Einstein w cytatach. Marek Krośniak (tłum.). Prószyński i S-ka, 1997.
  • Barry Feinberg, Ronald Kasrils: Bertrand Russell’s America: His Transatlantic Travels and Writings. Volume One 1896–1945. Routledge, 2013. [dostęp 2017-04].
  • Karen C. Fox, Aries Keck: Einstein A to Z. John Wiley & Sons, Inc., 2004.
  • Anna Gawryś, Zbigniew Gawryś: Poczet wielkich fizyków – atomistów. Warszawa: Instytut Wydawniczy „Nasza księgarnia”, wrzesień 1978.
  • Michał Heller: Filozofia i Wszechświat. Edyta Podolska-Frej (red.). Kraków: Universitas, 2006. ISBN 83-242-0542-X.
  • Paul Hewitt: Fizyka wokół nas. Alfred Zgórski (przekład), Andrzej Przygodzki (projekt okładki), Anna Bogdanienko (redakcja), Beata Stelęgowska (redakcja techniczna). Wyd. 2. Warszawa: PWN, luty 2006. ISBN 978-83-01-14718-1.
  • Michio Kaku: Fizyka rzeczy niemożliwych: naukowa wyprawa do świata fazerów, pól siłowych, teleportacji i podróży w czasie. Warszawa: Prószyński i S-ka, 2009. ISBN 978-83-7648-145-6.
  • Alberto A. Martínez: Science secrets: the truth about Darwin’s finches, Einstein’s wife, and other myths. University of Pittsburgh Press, 2011. ISBN 978-0-8229-8017-9.
  • Abraham Pais: Pan Bóg jest wyrafinowany… Nauka i życie Alberta Einsteina. Piotr Amsterdamski (tłum.). Warszawa: Prószyński i S-ka, 2001. ISBN 83-7255-192-8. Rozdziały:
    • Portret fizyka z czasów młodości
    • W cieniu Alberta Einsteina
    • Herr Professor Einstein
  • Abraham Pais: Tu żył Albert Einstein. Marek Krośniak (tłum.). Warszawa: Prószyński i S-ka, listopad 2005. ISBN 83-7469-187-5. (pol.). Rozdziały:
    • W cieniu Alberta Einsteina
    • Jak doszło do przyznania Einsteinowi Nagrody Nobla
    • Einstein o religii i filozofii
  • Bertrand Russell: Autobiography. Londyn i Nowy Jork: Routledge Classics, 2009. ISBN 978-0-203-86499-9.
  • Paul Arthur Schilpp: Albert Einstein: Philosopher-Scientist. T. 2. Nowy Jork: Harper and Brothers Publishers (Harper Torchbook edition), 1951.
  • D. H. D. Roller/W.A. Wallace: Einstein, Albert. W: New Catholic Encyclopedia. Berard L. Marthaler (red.). Wyd. 2. T. 5: Ead–Fre. Waszyngton: The Gale Group, Inc., a division of Thomson Learning, Inc., 2003. ISBN 0-7876-4009-3.

Czasopisma

Strony internetowe

Literatura

  • Denis Brian: Einstein: nowe, udostępnione w ostatnich latach dokumenty z Archiwum Einsteina. Warszawa: Wydawnictwo „Amber”, 1997. ISBN 83-7169-449-0. (pol.).
  • Albert Einstein, Tomasz Lanczewski (tłumaczenie i opracowanie): Jak wyobrażam sobie świat. Warszawa: Copernicus Center Press, 2017. ISBN 978-83-7886-321-2. (pol.).

Linki zewnętrzne

Laureaci Nagrody Nobla w dziedzinie fizyki
XX wiek
XXI wiek

Nobel

Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Albert_Einstein&oldid=53311366”