Reforma administracyjna w Polsce (1975)
Reforma administracyjna Polski w 1975 roku – reforma zmieniająca podział administracyjny Polski, wraz z którą porzucono trójstopniowy podział administracyjny kraju (województwo – powiat – gmina) i zastąpiono go nowym, dwustopniowym podziałem (województwo – gmina), obowiązującym od 1 czerwca 1975 do 31 grudnia 1998[1].
Synteza
Ustawą z dnia 28 maja 1975 r. wprowadzono w Polsce dwustopniowy podział administracyjny[1]. Reforma była końcowym etapem kolejnych przemian administracyjnych trwających od momentu likwidacji gmin, a w ich miejsce wprowadzenia gromad pod koniec 1954 roku[2]. Stopniowe likwidowanie słabych ludnościowo, ekonomicznie, infrastrukturalnie i rozwojowo gromad rozpoczęto pod koniec lat 50. i kontynuowano etapowo przez lata 60.[3] Na początku lat 70. dużo większe i o znacznie zmniejszonej liczbie gromady coraz bardziej przypominały gminy, które w końcu reaktywowano z dniem 1 stycznia 1973[4] (np. wykaz gromad powiatów gostyńskiego i włodawskiego 1 stycznia 1971 był taki sam co wykaz gmin z 1 stycznia 1973[5][6]), jednocześnie likwidując gromady, a także osiedla. W sumie w miejsce 4315 gromad utworzono z dniem 1 stycznia 1973 2366 znacznie większych gmin[5]. Liczbę tę zmniejszono w dalszych latach do 2129 (2 lipca 1976)[7].
Zmiany na szczeblu powiatowym rozpoczęto powołaniem pod koniec 1972 r. największego powiatu w Polsce – bieszczadzkiego, utworzonego z trzech skomasowanych powiatów (leskiego, ustrzyckiego i sanockiego); powstał też powiat miejski w Sanoku[8]. Z początkiem 1973 roku zniesiono powiat woliński i utworzono powiat miejski w Świnoujściu[9], a pod koniec 1973 roku powiaty miejskie w Koninie i Stargardzie Szczecińskim[10]. W grudniu tego roku przemianowano też powiat niżański na stalowowolski[11], a powiat iłżecki na starachowicki[12]. W latach 1973–1975 przeprowadzono wielką akcję przyłączania (bądź łączenia) jednostek administracyjnych (zarówno miast, jak i gmin) do większych sąsiednich ośrodków miejskich. Spowodowało to znaczne zredukowanie niektórych powiatów pod względem administracyjnym (najbardziej drastycznym przykładem był powiat tyski o 16 jednostkach, który w przeddzień reformy składał się już tylko z trzech enklaw miejskich)[13][13][14]. W okresie od 2.01.1972 do 1.01.1973 zniesiono 13 miast (utworzono 16), 54 osiedla i 4 dzielnice w Krakowie (utworzono 2); zmieniono też nazwę 2 miastom (Boguszowowi i Szczawnicy)[5]. W 1975 roku, do chwili wprowadzenia reformy, zniesiono dodatkowo 26 miast.
Z dniem 1 czerwca 1975 r. zlikwidowano 314 powiatów, a w miejsce 17 województw i 5 miast wydzielonych (Warszawa, Łódź, Kraków, Wrocław i Poznań) wprowadzono nowy podział na 49 województw[15]. Poza województwami, jednostkami administracyjnymi stopnia wojewódzkiego były także miasto stołeczne Warszawa oraz miasta Kraków, Łódź i Wrocław, co wpłynęło na oficjalne określenie województwa warszawskiego jako stołeczne, a krakowskiego i łódzkiego jako miejskie (województwo wrocławskie i Wrocław posiadało wspólną Radę Narodową). Obok gmin, jako jednostek stopnia podstawowego, w większych miastach działały także dzielnice[1]. Charakterystyczne dla podziału administracyjnego powstałego w efekcie reformy było to, iż tylko nieliczne województwa miały więcej niż 1 milion mieszkańców oraz fakt, że stolicami nowych województw zostały w wielu przypadkach średnie bądź małe prowincjonalne miasta (Tab. 1). 12 stolic liczyło poniżej 40.000 mieszkańców, w tym 8 poniżej 30.000. Najmniejsze miasto wojewódzkie, Sieradz, liczyło zaledwie 20.934 mieszkańców. Pięć miast nie było nawet największymi w województwie: Sieradz (względem prawie dwukrotnie większej Zduńskiej Woli), Tarnobrzeg (względem większej o 13.000 Stalowej Woli), Skierniewice (względem większego o 8.000 Żyrardowa) czy Suwałki (względem Ełku). Ponadto Krosno miało podobną liczbę ludności co bardziej centralnie w województwie położony Sanok. Dzięki awansowi do rangi miasta wojewódzkiego nastąpił rozwój gospodarczy najmniejszych z tych miast. Pociągnęło to za sobą znaczne wydatki związane z budową m.in. nowych Komitetów Wojewódzkich PZPR, urzędów wojewódzkich, sądów, prokuratur i komend wojewódzkich MO[15].
Tab. 1. Najmniejsze miasta wojewódzkie (wytłuszczono)[16]:
Oficjalnym celem reformy było dostosowanie podziału administracyjnego do potrzeb przyspieszonego rozwoju społeczno-gospodarczego Polski, lepsze zaspokajanie rosnących potrzeb społeczeństwa oraz usprawnienie zarządzania gospodarką narodową oraz funkcjonowania organów władzy i administracji państwowej[1]. Rzeczywistym powodem mogła jednak być obawa władz centralnych w Warszawie przed rosnącymi w siłę ekonomiczną i administracyjną dotychczasowymi województwami, co z kolei mogłoby mieć wpływ na ich usamodzielnianie się względem centrali[15]. Zwłaszcza obawa przed potęgą największych, gęsto zaludnionych i silnie uprzemysłowionych województw (warszawskiego, łódzkiego, krakowskiego[17]) spowodowało pozornie nielogiczne utworzenie najmniejszych województw wokół największych miast[15]. Ostatecznie taki podział administracyjny został zniesiony wraz z kolejną reformą, która weszła w życie 1 stycznia 1999 roku[18].
Podaje się jeszcze inny powód wprowadzenia reformy administracyjnej , związany z tym, iż jeszcze w latach 60 stwierdzono, że środki przekazywane z budżetu centralnego na rozwój poszczególnych, istniejących wtedy dużych województw wykorzystywane są w zdecydowanej większości na rozwój miast wojewódzkich, co powodowało niedorozwój pozostałych obszarów województw. Aby temu przeciwdziałać wprowadzono podział administracyjny, w którym stworzono stosunkowo małe województwa, co miało przyczynić się do lepszego wykorzystania środków finansowych - w założeniu dbałości władz wojewódzkich nie tylko o stolicę województwa ale także cały jego (niewielki) obszar.
Transformacja województw
Stan na: 1 czerwca 1975
Główne źródła:
• Polska – Zarys encyklopedyczny, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1974.
• Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 30 maja 1975 r. w sprawie określenia miast oraz gmin wchodzących w skład województw (Dz.U. z 1975 r. nr 17, poz. 92)
• Mapa administracyjna PRL, Polskie Przedsiębiorstwo Wydawnictw Kartograficznych, Warszawa-Wrocław 1975.
• Ludność i zasoby mieszkaniowe w latach 1946-1974 według podziału administracyjnego kraju z 1 czerwca 1975 r., GUS, Warszawa
Źródła uzupełniające: Dzienniki Ustaw, przedstawione w przypisach
| Nowe województwo | Utworzone ze starych województw: |
|---|---|
| bialskopodlaskie 6 miast + 35 gmin   Biała Podlaska 30.032 mieszkańców |
|
| białostockie 17 miast + 54 gminy   Białystok 190.153 mieszkańców |
|
| bielskie 18 miast + 52 gminy   Bielsko-Biała 116.946 mieszkańców |
|
| bydgoskie 27 miast + 61 gmin   Bydgoszcz 313.500 mieszkańców |
|
| chełmskie 4 miasta + 25 gmin   Chełm 43.826 mieszkańców |
|
| ciechanowskie 9 miast + 51 gmin   Ciechanów 26.823 mieszkańców |
|
| częstochowskie 17 miast + 58 gmin   Częstochowa 196.449 mieszkańców |
|
| elbląskie 15 miast + 43 gminy   Elbląg 95.219 mieszkańców |
|
| gdańskie 19 miast + 56 gmin   Gdańsk 406.900 mieszkańców |
|
| gorzowskie 21 miast + 49 gmin   Gorzów Wielkopolski 83.310 mieszkańców |
|
| jeleniogórskie 26 miast + 29 gmin   Jelenia Góra 58.122 mieszkańców |
|
| kaliskie 20 miast + 54 gminy   Kalisz 85.746 mieszkańców |
|
| katowickie 47 miast + 61 gmin   Katowice 321.903 mieszkańców |
|
| kieleckie 17 miast + 83 gminy   Kielce 143.914 mieszkańców |
|
| konińskie 18 miast + 45 gmin   Konin 48.387 mieszkańców |
|
| koszalińskie 17 miast + 40 gmin   Koszalin 75.073 mieszkańców |
|
| miejskie krakowskie[28] 10 miast + 47 gmin   Kraków 668.275 mieszkańców |
|
| krośnieńskie 11 miast + 42 gminy   Krosno 32.233 mieszkańców |
|
| legnickie 11 miast + 31 gmin   Legnica 80.402 mieszkańców |
|
| leszczyńskie 19 miast + 34 gminy   Leszno 36.651 mieszkańców |
|
| lubelskie 17 miast + 63 gminy   Lublin 263.973 mieszkańców |
|
| łomżyńskie 12 miast + 46 gmin   Łomża 27.789 mieszkańców |
|
| miejskie łódzkie[28] 8 miast + 12 gmin   Łódź 787.035 mieszkańców |
|
| nowosądeckie 14 miast + 54 gminy   Nowy Sącz 46.615 mieszkańców |
|
| olsztyńskie 21 miast + 55 gmin   Olsztyn 109.408 mieszkańców |
|
| opolskie 32 miasta + 79 gmin   Opole 96.820 mieszkańców |
|
| ostrołęckie 9 miast + 40 gmin   Ostrołęka 26.378 mieszkańców |
|
| pilskie 24 miasta + 43 gminy   Piła 47.549 mieszkańców |
|
| piotrkowskie 10 miast + 54 gminy   Piotrków Trybunalski 29.590 mieszkańców |
|
| płockie 9 miast + 44 gminy   Płock 84.663 mieszkańców |
|
| poznańskie 33 miasta + 57 gmin   Poznań 506.191 mieszkańców |
|
| przemyskie 9 miast + 35 gmin   Przemyśl 56.521 mieszkańców |
|
| radomskie 15 miast + 61 gmin   Radom 169.958 mieszkańców |
|
| rzeszowskie 13 miast + 49 gmin   Rzeszów 91.945 mieszkańców |
|
| siedleckie 12 miast + 66 gmin   Siedlce 42.512 mieszkańców |
|
| sieradzkie 9 miast + 43 gminy   Sieradz 20.934 mieszkańców |
|
| skierniewickie 9 miast + 37 gmin   Skierniewice 26.532 mieszkańców |
|
| słupskie 11 miast + 39 gmin   Słupsk 74.825 mieszkańców |
|
| suwalskie 14 miast + 50 gmin   Suwałki 29.386 mieszkańców |
|
| szczecińskie 29 miast + 59 gmin   Szczecin 363.744 mieszkańców |
|
| tarnobrzeskie 13 miast + 55 gmin   Tarnobrzeg 25.724 mieszkańców |
|
| tarnowskie 9 miast + 50 gmin   Tarnów 94.555 mieszkańców |
|
| toruńskie 13 miast + 41 gmin   Toruń 143.872 mieszkańców |
|
| wałbrzyskie 31 miast + 36 gmin   Wałbrzych 127.701 mieszkańców |
|
| stołeczne warszawskie[28] 28 miast + 32 gminy   Warszawa 1.853.985 mieszkańców |
|
| włocławskie 14 miast + 38 gmin   Włocławek 87.097 mieszkańców |
|
| wrocławskie[28] 16 miast + 42 gminy   Wrocław 568.928 mieszkańców |
|
| zamojskie 5 miast + 53 gminy   Zamość 37.924 mieszkańców |
|
| zielonogórskie 26 miast + 61 gmin   Zielona Góra 82.60 mieszkańców |
|
Zobacz też
- Podział administracyjny Polski (1957–1975)
- Podział administracyjny Polski (1975–1998)
- reforma administracyjna w Polsce (1999)
Przypisy
- ↑ a b c d Dz.U. z 1975 r. nr 16, poz. 91.
- ↑ Dz.U. z 1954 r. nr 43, poz. 191.
- ↑ Wstęp do inwentarza grupy zespołów. Prezydia gromadzkich rad narodowych 1954–1972.
- ↑ Dz.U. z 1972 r. nr 49, poz. 312.
- ↑ a b c Wykaz miast, osiedli i gromad. Stan z dn. 1 I 1971 r., Cz. 1, Główny Urząd Statystyczny – Biuro Spisów, Warszawa 1971.
- ↑ Polska. Zarys encyklopedyczny, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1974.
- ↑ Służewski J., Terenowe organy administracji i rady narodowe po reformie, Warszawa 1977.
- ↑ Dz.U. z 1972 r. nr 43, poz. 273.
- ↑ Dz.U. z 1972 r. nr 50, poz. 326 – Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 30 listopada 1972 r. w sprawie utworzenia powiatu miejskiego Świnoujście, zniesienia powiatu wolińskiego oraz zmiany granic powiatu kamieńskiego w województwie szczecińskim.
- ↑ Dz.U. z 1973 r. nr 39, poz. 229 – Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 28 września 1973 r. w sprawie utworzenia powiatów miejskich Konin w województwie poznańskim i Stargard Szczeciński w województwie szczecińskim.
- ↑ Dz.U. z 1973 r. nr 39, poz. 230 – Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 28 września 1973 r. w sprawie zmiany granic miasta Stalowa Wola oraz zmiany siedziby i nazwy powiatu niżańskiego w województwie rzeszowskim.
- ↑ Dz.U. z 1973 r. nr 46, poz. 272 – Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 19 listopada 1973 r. w sprawie zmiany nazwy powiatu iłżeckiego w województwie kieleckim.
- ↑ a b Dz.U. z 1975 r. nr 15, poz. 87.
- ↑ Dz.U. z 1975 r. nr 15, poz. 88.
- ↑ a b c d Bartłomiej Kozłowski: Podział Polski na 49 województw (2005). [dostęp 31 marca 2009]. (pol.).
- ↑ Ludność i zasoby mieszkaniowe w latach 1946-1974 według podziału administracyjnego kraju z 1 czerwca 1975 r., Warszawa: GUS
- ↑ Wyjątkiem było macierzyste województwo Edwarda Gierka – katowickie, jedno z największych w Polsce po 1975 r.
- ↑ Dz.U. z 1998 r. nr 96, poz. 603.
- ↑ a b 27 maja 1975 r. zniesiono 1 (miasto Poręba) z 11 jednostek powiatu zawierciańskiego, tak więc w dniu 31 maja 1975 (w przeddzień reformy) powiat składał się z 10 jednostek (z których 8 włączono do woj. katowickiego, a 2 do woj. częstochowskiego).
- ↑ 27 maja 1975 r. zniesiono 7 z 19 jednostek powiatu rybnickiego, tak więc w dniu 31 maja 1975 (w przeddzień reformy) powiat składał się z 12 jednostek.
- ↑ 27 maja 1975 r. zniesiono 5 z 13 jednostek powiatu tarnogórskiego, tak więc w dniu 31 maja 1975 (w przeddzień reformy) powiat składał się z 8 jednostek.
- ↑ 27 maja 1975 r. zniesiono 2 z 8 jednostek powiatu pszczyńskiego, tak więc w dniu 31 maja 1975 (w przeddzień reformy) powiat składał się z 6 jednostek.
- ↑ 27 maja 1975 r. zniesiono 4 z 10 jednostek powiatu wodzisławskiego, tak więc w dniu 31 maja 1975 (w przeddzień reformy) powiat składał się z 6 jednostek.
- ↑ 27 maja 1975 r. zniesiono 8 z 12 jednostek powiatu będzińskiego, tak więc w dniu 31 maja 1975 (w przeddzień reformy) powiat składał się z 4 jednostek.
- ↑ 27 maja 1975 r. zniesiono 13 z 16 jednostek powiatu tyskiego, tak więc w dniu 31 maja 1975 (w przeddzień reformy) powiat składał się z 3 jednostek.
- ↑ a b Do 9 grudnia 1973 jako powiat iłżecki.
- ↑ Do 9 grudnia 1973 jako część powiatu konińskiego.
- ↑ a b c d Miasto stołeczne Warszawa oraz miasta Kraków, Łódź i Wrocław były jednostkami podziału administracyjnego stopnia wojewódzkiego.
- ↑ Do 1 listopada 1972 jako część powiatu sanockiego.
- ↑ Do 1 listopada 1972 były to 3 powiaty: leski, sanocki i ustrzycki.
- ↑ a b Do 9 grudnia 1973 jako powiat niżański.
- ↑ Do 9 grudnia 1973 jako część powiatu stargardzkiego.
- ↑ Do 1 stycznia 1973 jako część powiatu wolińskiego.
- ↑ Do 1 stycznia 1973 zachodnia część powiatu kamieńskiego (wraz ze Świnoujściem) stanowiła powiat woliński.