Wenezuela
| |||||
| Hymn: (Chwała dzielnemu ludowi) | |||||
.svg)
| |||||
| Język urzędowy | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| Stolica | |||||
| Ustrój polityczny | |||||
| Głowa państwa | |||||
| Szef rządu | |||||
| Powierzchnia • całkowita • wody śródlądowe |
| ||||
| Liczba ludności (2017) • całkowita • gęstość zaludnienia |
| ||||
| PKB (2013) • całkowite • na osobę |
|||||
| PKB (PSN) (2013) • całkowite • na osobę |
| ||||
| Waluta |
boliwar fuerte (VEF[4]) | ||||
| Niepodległość | |||||
| Strefa czasowa | |||||
| Kod ISO 3166 |
VE | ||||
| Domena internetowa | |||||
| Kod samochodowy |
YV | ||||
| Kod samolotowy |
YV | ||||
| Kod telefoniczny |
+58 | ||||
| |||||
.svg)
Wenezuela (hiszp. Venezuela, ⓘ), oficjalnie Boliwariańska Republika Wenezueli (hiszp. República Bolivariana de Venezuela) – państwo położone w północnej części Ameryki Południowej.
Geografia
Położenie
Państwo położone w północnej części Ameryki Południowej nad Oceanem Atlantyckim. Graniczy od zachodu z Kolumbią od południa z Brazylią, a od wschodu z Gujaną.
- powierzchnia całkowita: 912 050 km²
- ląd: 882 050 km²
- wody śródlądowe: 30 000 km²
- długość wybrzeża: 2800 km
- całkowita długość granic: 4993 km
- z Brazylią: 2200 km
- z Kolumbią: 2050 km
- z Gujaną: 743 km
Ukształtowanie powierzchni
Ukształtowanie powierzchni Wenezueli jest zróżnicowane. Na północnym zachodzie rozciągają się silnie rozczłonkowane pasma górskie systemu Andów – na zachodzie Andy Północne, na północy Andy Karaibskie, m.in. Cordillera de Mérida, z najwyższym szczytem kraju Bolivar, sięgającym na wysokość 5002 m n.p.m., oraz graniczne Serra de Perijá (wysokość do 3750 m), rozdzielone śródgórskim zapadliskiem tektonicznym jeziora Maracaibo (wysłodzona zatoka morska) i Zatoki Wenezuelskiej. Środkową część kraju zajmuje Nizina Orinoko, pocięta gęstą siecią rzek, częściowo zabagniona. W centralnej części, na południe i południowy wschód od Orinoko po granicę z Brazylią i Gujaną rozciąga się Wyżyna Gujańska (wysokość maksymalna do 3014 m – Pico da Neblina), z ostańcowymi górami stołowymi Serra Parima, Sierra Pacaraima, Sierra Marahuaca. Obszar górski jest aktywny sejsmicznie, mają miejsce częste trzęsienia ziemi. Linia brzegowa jest dobrze rozwinięta, liczne zatoki (Wenezuelska, Paria, Triste, Cariaco) i półwyspy (Guajira, Paraguaná, Araya, Paria), miejscami laguny. Wyspy przybrzeżne, największa z nich to Margarita.
Podział geograficzny
Terytorium Wenezueli dzieli się na 3 duże regiony:
- Andes
- Llanos
- Guayana
Według innych autorów obejmują one nazbyt zróżnicowane tereny, dlatego dzielą je na 9 regionów:
 |
Centro Occidental (Falcón, Lara, Portuguesa, Yaracuy) |
Guayana (Amazonas, Bolívar, Delta Amacuro) |
Insular (Nueva Esparta, Dependencje Federalne) |
Nor-Oriental (Anzoátegui, Monagas, Sucre) |
Zuliana (Zulia) |
Klimat
Wenezuela leży w strefie klimatów równikowych z wyraźnie zaznaczającą się porą deszczową, która trwa tu od maja do października. Na Wyżynie Gujańskiej wilgotny klimat równikowy, przechodzący na północnym wschodzie w podrównikowy wilgotny. Na pozostałym obszarze przeważnie podrównikowy suchy, wysoko w górach występują strefowe górskie odmiany klimatu. Suma roczna opadów od 200–300 mm na północnym wschodzie, 800–1400 mm na Nizinie Orinoko do 2000 mm na Wyżynie Gujańskiej i 3000 mm na wschodnich stokach Cordillera de Mérida. Wahania temperatur pomiędzy najcieplejszym i najzimniejszym miesiącem roku są niewielkie. Ciepły Prąd Karaibski podnosi temperaturę na wybrzeżu do ok. 27 °C. Podobna temperatura charakteryzuje obszary pozostałej części kraju, średnie miesięczne temperatury powietrza wynoszą 24-28 °C. Jedynie w górach temperatura jest wyraźnie niższa. Średnia temperatura powietrza i średnie opady dla stolicy kraju Caracas wynoszą: w styczniu 19 °C i 22 mm, w lipcu 21 °C i 97 mm.
Stosunki wodne
Największą i najważniejszą rzeką Wenezueli jest Orinoko, która tworzy rozległą deltę przy ujściu do Oceanu Atlantyckiego. Orinoko wraz z licznymi dopływami (Ventuari, Caura, Caroni, Meta, Arauca, Apure, Manapiare i inne) tworzy rozległy i gęsty system rzeczny. Na rzekach występuje wiele progów wodnych, katarakt i wodospadów, w tym najwyższy na ziemi, położony w dorzeczu rzeki Caroni Salto del Angel (979 lub 1054 m). Na południu kraju rzeka Casiquiare łączy system Orinoko, poprzez rzekę Negro, z systemem Amazonki. Znaczna część energii elektrycznej kraju pochodzi z elektrowni wodnych. Występują też liczne jeziora, m.in. Maracaibo.
Fauna i flora
Roślinność bardzo urozmaicona. Wiecznie zielone, wilgotne lasy równikowe pokrywają 34% terytorium i występują głównie w delcie Orinoko. Na Nizinie Orinoko lasy (częściowo zrzucające liście w porze suchej) i sawanny, na Wyżynie Gujańskiej i przedgórzach Andów lasy liściaste i iglaste, na pozostałym obszarze sawanny i roślinność trawiasta (llanos). W obszarach suchych formacje kserofilne i półpustynne, wysokie partie gór porasta formacja paramo, reprezentowana m.in. przez kilkumetrową szarotkę frajlejon, przypominającą mały słonecznik. Wzdłuż wybrzeża dominującą roślinnością są namorzyny (lasy mangrowe). Ze zwierząt żyją tu m.in. niedźwiedzie andyjskie, oceloty, oposy, pekari, kajmany, w wodach przybrzeżnych delfiny. Istnieją trzy parki narodowe, największy to Simón Bolivar o powierzchni 190 tys. ha.
Podział administracyjny
Demografia
Skład rasowy
51.6% mieszkańców kraju stanowią Metysi, a więc potomkowie Indian i białych, 43.6% biali pochodzenia europejskiego lub bliskowschodniego, 3.7% czarnoskórzy, 2.7% Indianie a 1% przedstawiciele innych ras, przede wszystkim Azjaci[6].
Religia
Podział wyznaniowy:
- katolicyzm – 78%
- protestantyzm – 12,8%:
- Zbory Boże – 224 670 członków
- Kościół Adwentystów Dnia Siódmego – 152 000
- Iglesia Luz Del Mundo Trinitaria – 140 000
- Zjednoczony Kościół Zielonoświątkowy – 93 220
- FIELPV (zielonoświątkowcy) – 31 000
- Indiański Kościół Wenezuelski Apure – 30 150
- brak religii – 7%
- mormoni – 0,56%
- Świadkowie Jehowy – 0,46% – 147 680
Źródło: Prolades, 2010[7]; LDS, 2012[8]; Rocznik Świadków Jehowy, 2017[9].
Historia
Tereny dzisiejszej Wenezueli w okresie prekolumbijskim zamieszkane były przez różne grupy Indian. W roku 1498 Krzysztof Kolumb dotarł do ujścia Orinoko. Później, w latach 1499–1500, kraj był dalej eksplorowany przez hiszpańskiego konkwistadora Alonso de Hojedę, który był uczestnikiem wyprawy Vespucciego. Vespucci dotarł do jeziora Maracaibo. Ponieważ Andy leżą wzdłuż północnego wybrzeża, penetracja była wyjątkowo trudna. W okolice zwabiała poszukiwaczy złota legenda o El Dorado. Tereny Wenezueli z El Dorado włącznie, oddał jako spłatę długów Karol V Habsburg augsburskim bankierom rodziny Welser w 1529 roku. Od XVI wieku tereny Wenezueli kolonizowane przez Hiszpanów, w roku 1556 włączone zostały do hiszpańskiego Wicekrólestwa Peru, a w roku 1717 Wicekrólestwa Nowej Granady (Nueva Granada). Rolę siły roboczej do końca XVI wieku pełnili Indianie (system tzw. repartimiento), a z początkiem XVII wieku czarnoskórzy niewolnicy sprowadzani z Afryki.
XIX wiek
Na początku XIX wieku rozpoczęło się tworzenie ruchów niepodległościowych. Po kilku nieudanych powstaniach Simón Bolívar wywalczył niepodległość (w roku 1821). Początkowo był to teren złożony z Wenezueli, Kolumbii i Ekwadoru (tzw. Wielka Kolumbia), potem w roku 1830 doszło do wyodrębnienia Wenezueli w samodzielną republikę. Pierwszym prezydentem został José Antonio Páez i był nim do roku 1846. Później wywarł wielki wpływ na politykę Wenezueli będąc kimś w rodzaju dyktatora (caudillo). W latach 1859–1863 roku trwała wojna domowa między federalistami (liberałami popieranymi przez burżuazję) a unitarystami (konserwatystami wspartymi przez oligarchów, latyfundystów i duchownych).
W 1870 roku rozpoczął się okres liberalizacji i rozwoju gospodarczego co umożliwiło napływ obcego kapitału (głównie brytyjskiego). Po odkryciu złota w 1879 roku na terenach przygranicznych między Wenezuelą a Gujaną Brytyjską doprowadziło w 1895 roku do konfliktu między Wenezuelą a brytyjskimi władzami kolonialnymi. W 1899 roku na korzyść Wielkiej Brytanii przeprowadzono arbitraż międzynarodowy. W wyniku arbitrażu większość spornych obszarów trafiła w ręce Imperium Brytyjskiego. Strona wenezuelska nie uznała tego rozwiązania sporu. W XIX i XX wieku częste okresy rządów dyktatorskich i uciekanie się do przemocy w walce politycznej. Odkrycie złóż ropy naftowej na początku XX wieku wyprowadziło kraj do czołówki gospodarczej kontynentu. Ponadto kraj stał się trzecim na świecie eksporterem kawy. Głównym inwestorem była firma Esso (Exxon). W 1899 roku doszło do rewolucji liberalnej (Revolución Liberal Restauradora)[10].
I połowa XX wieku
W 1902 roku doszło do konfliktu z Wielką Brytanią, Włochami i Niemcami. Europejskie mocarstwa zablokowały porty Wenezueli za pomocą floty wojennej w celu wyegzekwowania długów Wenezueli. W 1904 roku trybunał w Hadze uznał interwencję za słuszną jednak Wenezuela nie spłaciła długów[11].
W 1908 roku z pomocą Amerykanów dyktatorską władzę w kraju objął generał Juan Vicente Gómez. Stworzył on jeden z najbardziej represyjnych systemów dyktatorskich w Ameryce Południowej. W latach 1920. drastycznie przyśpieszył się pod względem rozwoju, przemysł naftowy. W 1927 roku Wenezuela stała się największym producentem ropy w regionie Ameryki Łacińskiej, a w latach 30. ropa stałą się dominującą częścią gospodarki państwa. W 1935 roku zmarł Gómez. Po śmierci Gómeza prezydentem został wchodzący w skład jego junty, Eleazar López Contreras. López Contreras umożliwił stopniową demokratyzację kraju i zakończenie ery rządów caudillo[12].
Nowy prezydent by uniknąć wybuchu wojny domowej starał się utrzymywać równowagę między skrajnymi siłami politycznymi (gomezistami a nielegalną Komunistyczną Partią Wenezueli). W 1941 roku prezydentem został Isaías Medina Angarita, przyjaciel i współpracownik Lópeza Contrerasa. Demokratyzacja spowodowała utworzenie partii politycznych w tym Akcji Demokratycznej z Rómulo Betancourtem na czele. W okresie rządów Mediny Angarity doszło do legalizacji Akcji Demokratycznej oraz Komunistycznej Partii Wenezueli stanowiących opozycję. Angarita wprowadził wybory bezpośrednie do kongresu i nadał kobietom prawo głosu, zwolnił więźniów politycznych i pozwolił na powrót uchodźców. W 1945 jako pierwszy w historii rząd wenezuelski podjął próbę przejęcia przez państwo kontroli nad zasobami naturalnymi Wenezueli oraz próbował przeprowadzić reformę rolną. Reformy Mediny Angarity zostały uznane za niewystarczające przez lewicową Akcję Demokratyczną, która żądała dalszych, bardziej radykalnych zmian społecznych. Również część młodszych oficerów miała rządowi za złe to, że nie usunął ze stanowisk oficerów powiązanych z dyktaturą Juana Vicente Gomeza. W trakcie II wojny światowej Wenezuela poparła aliantów – w 1941 roku zerwała stosunki z krajami tworzącymi sojusz Osi, a w 1945 roku włączyła się w wojnę[13].
W 1945 roku grupa młodych oficerów z Patriotycznego Związku Wojskowego dokonała zamachu stanu i utworzyła Rewolucyjną Juntę Wojskową[13]. Tymczasowym prezydentem został Betancourt a rządy objęła Akcja Demokratyczna. Betancourt znany był jako wcześniejszy przywódca lewicowych ruchów studenckich pozostających w opozycji do rządów wojskowych. Akcja Demokratyczna reprezentująca burżuazję narodową, rozpoczęła w kraju proces demokratyzacji. Liberalna prezydentura Betancourta została zakończona przez prawicowy przewrót wojskowych w 1948 roku. W wyniku przewrotu władzę w kraju objął Carlos Delgado Chalbaud będący jednym z przywódców puczu z 1945 roku. W wyniku walk wewnątrz junty Delgado Chalbaud został skrytobójczo zamordowany[14] a władze po nim objął na krótko Germán Suárez Flamerich usiłujący przywrócić rządy cywilne[15].
Próby te nie udały się a dyktatorską władzę objął Marcos Pérez Jiménez[16]. Okres jego rządów związany był ze wzrostem gospodarczym jednakże wiązał się również z coraz większym uzależnieniem państwa od Stanów Zjednoczonych oraz korupcją. Rządy dyktatora przerwało zbrojne powstanie z 1958 roku[11]. W wyniku powstania dyktator uciekł do Stanów Zjednoczonych[17]. Głową państwa został przedstawiciel armii Wolfgang Larrazábal, zyskał on znaczną popularność w społeczeństwie[18]. 14 grudnia 1958, na dwa tygodnie przed planowanymi wyborami prezydenckimi, odszedł ze sprawowanej funkcji przewodniczącego junty. Jego kandydaturę wspierały Republikańska Unia Demokratyczna oraz Komunistyczna Partia Wenezueli[19]. Wybory przegrał jednak z Rómulo Betancourtem, uzyskując 902 tys. głosów przeciwko 1 284 092 oddanym na jego rywala[20].
Rządy jedności narodowej
W październiku 1958 roku doszło do porozumienia trzech największych partii Wenezueli – socjaldemokratycznej Akcji Demokratycznej (AD), Republikańskiej Unii Demokratycznej (URD) oraz chadeckiej Partii Społeczno-Chrześcijańskiej (COPEI). Działacze tych partii spotkali się w rezydencji Rafaela Caldery gdzie ustalili oni wspólną strategię i zdecydowali o niedopuszczeniu w kraju do rewolucji ani zamachu stanu[21]. Partie te doprowadziły do zmiany konstytucji wenezuelskiej w 1961, wprowadzając do niej zapisy rozszerzające kompetencje prezydenta[21]. Przywódcy AD, URD i COPEI ustalili iż w ciągu pięciu kolejnych lat, tj. podczas kadencji prezydenta, który miał być wybrany w grudniu, kierowane przez nich organizacje będą działały według zasad: respektowania wyników wszystkich wyborów, szacunku dla konstytucji, niezależnie od wyników wyborów, zwycięska partia będzie tworzyła rząd jedności narodowej z udziałem przedstawicieli pozostałych sygnatariuszy porozumienia, każdy rząd jedności narodowej będzie realizował program oparty na wspólnie ustalonych założeniach[21]. Początkowo założenia te miały pozostawać w mocy jedynie pięć lat, w rzeczywistości przetrwały do zwycięstwa Rafaela Caldery w wyborach prezydenckich w 1993, lub według innych do 1999, gdy prezydentem wybrany został Hugo Chávez[21].
24 czerwca 1960 Betancourt pełniący urząd prezydencki przetrwał próbę zamachu na swoje życie, zorganizowaną przez dominikańskiego dyktatora Rafaela Trujillo, który ściągnął na siebie z tego powodu gwałtowne pogorszenie stosunków z innymi państwami[22]. W latach 60. podobnie jak w innych państwach Ameryki Łacińskiej doszło do wybuchu walk partyzanckich. Przeciwnikiem rządu okazały się nieliczne oddziały Rewolucyjnego Ruchu Lewicy i Sił Zbrojnych Wyzwolenia Narodowego[23]. W 1962 roku Rewolucyjny Ruch Lewicy (utworzony w dużej mierze przez byłych członków Akcji Demokratycznej) zorganizował nieudane powstanie znane jako El Carupanazo[24], miesiąc później w Puerto Cabello, batalion wojska powstał przeciwko rządowi, wydarzenie to przeszło do historii jako Porteñazo w wyniku tejże rebelii zginęło około 400 osób[25].
Po incydencie w Machurucuto z maja 1967 roku, gdzie wenezuelska Gwardia Narodowa i wojsko starły się z 12-osobowym oddziałem Kubańczyków i przeszkolonymi przez nich rebeliantami doszło do pogorszenia stosunków z rewolucyjnym rządem Kuby[26]. W połowie lat 70. trwały natomiast walki rządu z marksistowsko-leninowskimi rebeliantami i partyzantami z hodżystowskiej Partii Czerwonej Flagi[27][28]. W drugiej połowie XX wieku doszło do odnowienia konfliktu granicznego między Wenezuelą a Gujaną Brytyjską[11]. W połowie lat 70. doszło do gospodarczego boomu związanego ze wzrostem dochodów z ropy naftowej. Państwo jednocześnie przejmowało kontrolę nad przemysłem ropy naftowej, a także górnictwem żelaza. W 1975 roku dokonano nacjonalizacji złóż. Dochód z ropy naftowej pozwolił finansować inne dziedziny gospodarki. Kolejne rządy zaniedbały jednak rolnictwo przez co Wenezuela stała się importerem żywności. Po kryzysie rynku naftowego końca lat 70., kraj zaczął przeżywać kryzys szczególnie widoczny po 1982 roku[11].
W 1989 roku wybory prezydenckie wygrał Carlos Andrés Pérez z centrystycznej wówczas Akcji Demokratycznej. W odpowiedzi na kryzys gospodarczy spowodowany obniżkami cen ropy, rząd Akcji Demokratycznej wprowadził inspirowany przez Międzynarodowy Fundusz Walutowy program reform neoliberalnych[29]. Reformy te były niepopularne wśród biedniejszych mieszkańców państwa. Rząd ograniczył wydatki socjalne, przeprowadził rozległą prywatyzację państwowych przedsiębiorstw, zrezygnował z kontroli cen na wiele towarów[30]. Pogorszenie się sytuacji gospodarczej doprowadziło do zamieszek Caracazo. Caracazo były największymi zamieszkami w historii kraju[31] w których zginęło od 372 do dwóch tysięcy osób (liczba ofiar zwiększyła się po odkryciu masowych grobów ofiar represji ze strony rządu)[32][33]. W tłumieniu protestów uczestniczyło wojsko i policja polityczna DISIP[34].
W 1992 roku doszło do nieudanego zamachu stanu w którym uczestniczył Hugo Chávez. Do zamachu doszło w nocy 4 lutego, wojsko otoczyło kluczowe obiekty rządowe, w tym pałac prezydencki, Ministerstwo Obrony, Muzeum Wojska i lotnisko wojskowe La Carlota. Pucz nie udał się a rebelianci mieli poparcie mniej niż 10% jednostek wojskowych[35]. Uczestnicy zamachu zostali aresztowani i natychmiast zyskali poparcie wielu Wenezuelczyków, zwłaszcza tych biedniejszych, którzy zaczęli postrzegać puczystów jako tych którzy zdołają zlikwidować korupcję w rządzie i kleptokrację[36][37][38].
Rządy Chaveza
Chávez zwyciężył w wyborach prezydenckich z 1998 roku. Uczestnik puczu z 1992 roku utworzył Ruch Na Rzecz V Republiki. Rządząc w oparciu o szeroką koalicję partii lewicowych wprowadził popularne reformy społeczne, osiągnięte w dużej mierze dzięki obłożeniu warstw zamożniejszych wysokimi podatkami i nacjonalizacji wielu gałęzi gospodarki. Do nowego rządu przystąpili przedstawiciele różnych ugrupowań lewicy[39], ale także politycy ze środowisk konserwatywnych, centrum i centroprawicy[40]. Rząd początkowo przyjął stanowisko bliskie europejskiej i latynoamerykańskiej umiarkowanej socjaldemokracji[41][42]. W 1999 roku rząd zwołał referendum w którym obywatele mieli wypowiedzieć się na temat planu utworzenia zgromadzenia konstytucyjnego. W skład zgromadzenie weszli przedstawiciele całego społeczeństwa Wenezueli, w tym miejscowe grupy plemienne. Referendum odbyło się w dniu 25 kwietnia 1999 roku i było wielkim sukcesem prezydenta, gdyż aż 80% obywateli opowiedziało się za projektem rządu[43][44]. Wybory do zgromadzenia konstytucyjnego zaplanowano na lipiec[45]. Spośród 1171 Zwolennicy prezydenta zdobyli w nich 125 mandatów (95% ogółu), w tym wszystkie należące do grup plemiennych, podczas gdy opozycja zdobyła tylko 6 miejsc[46][47]. Referendum w sprawie uchwalenia nowej konstytucji odbyło się w grudniu 1999 roku. 72% głosujących opowiedziało się za przyjęciem nowej ustawy zasadniczej[48][49]. Zwiększała ona ochronę ludności tubylczej i kobiet, ustanawiała powszechne prawo do edukacji, mieszkań, opieki zdrowotnej i żywności. Wzrosły wymogi przejrzystości rządu oraz zwiększono ochronę środowiska. Konstytucja wydłużała kadencję prezydenta z pięciu do sześciu lat, lecz pozwoliła społeczeństwu odwoływać prezydenta w referendum w trakcie kadencji. Dwuizbowy parlament – Izbę Deputowanych i Senat – połączono w Zgromadzenie Narodowe[50][51][52][53].
W lecie 2000 roku, zgodnie z zasadami nowej konstytucji, odbyły się przedterminowe wybory do nowego, jednoizbowego Zgromadzenia Narodowego połączone z wyborami prezydenckimi i lokalnymi[54][55][56]. Chávez ponownie został wybrany na prezydenta z wynikiem 59,76% głosów[57][58]. Głównym konkurentem okazał się Francisco Arias Cardenas, jeden ze spiskowców z 1992 roku[59]. Po wyborach rozpoczęto program parcelacji gruntów i wprowadzono szereg reform mających na celu poprawę opieki społecznej. Rząd wdrożył bezpłatny, finansowany przez rząd system opieki zdrowotnej oraz bezpłatną edukację na poziomie uniwersyteckim. W grudniu 2001 roku inflacja spadła do poziomu 12,3%, był to wskaźnik najniższy od 1986 roku[60], podczas gdy wzrost gospodarczy był na stałym poziomie czterech procent[61]. Szacunek społeczeństwa Chavez zdobył sobie krytyką kapitalizmu, neoliberalizmu oraz Stanów Zjednoczonych i ich sojuszników, niemniej jednak opozycja oskarżała prezydenta o zapędy dyktatorskie i próbę wprowadzenia ustroju politycznego w stylu Kuby[62].
W kwietniu 2002 roku kręgom wojska przeciwnym rządowi udało się, w wyniku zamachu stanu, na dwa dni odsunąć Cháveza od władzy – niekonstytucyjnym prezydentem został wówczas Pedro Carmona Estanga. Po protestach ludności Chavez powrócił na urząd szefa państwa. Według The Observer zamach został zatwierdzony przez rząd USA[63]. W zimie 2003 roku USA i inne kraje OPA zaapelowały o rozpisanie przedterminowych wyborów parlamentarnych dla uspokojenia sytuacji w kraju. W sierpniu 2003 roku stało się możliwe rozpisanie referendum na temat wcześniejszego zakończenia kadencji prezydenta. 15 sierpnia 2004 odbyło się referendum, zakończone wygraną zwolenników prezydenta – 59% poparcia przy 70% frekwencji. Opozycja zarzuciła władzom fałszerstwa wyborcze. Jimmy Carter – niezależny obserwator głosowania – zapewniał z kolei o zdecydowanej uczciwości przeprowadzonych wyborów. Uczciwość referendum potwierdziły również OPA i UE. W dniu 12 marca 2006 roku Wenezuela zmieniła flagę państwową i hymn narodowy. Na fladze pojawiły się symbole związane z kulturą Indian – łuk, strzała oraz maczeta. Poza tym dodano ósmą gwiazdę, symbolizującą prowincję Guayana. Zmienił się również trochę wizerunek konia – na poprzedniej fladze biegnie w prawo ze zwróconym łbem w lewo, po zmianach biegnie w lewo trzymając głowę normalnie.
Próby zbrojnego obalenia rządu doprowadziły do radykalizacji stanowiska rządu – w 2005 roku, Chávez zaczął głosić postulat „socjalizmu XXI wieku”, koncepcja różniła się od wcześniejszych form boliwarianizmu, które były socjaldemokratyczne i łączyły elementy kapitalizmu i socjalizmu[64]. Socjalizm XXI wieku nie zlikwidował kapitalizmu natomiast zaowocował odejściem Wenezueli od ustroju neoliberalnego[65]. Rząd kontrolował ten sam procent gospodarki co przed wyborem Cháveza w 1998 roku a sektor prywatny zajmował dwie trzecie gospodarki[66].
Rządy Maduro
Po śmierci Chaveza w 2013 roku prezydentem został Nicolás Maduro. W tym samym roku w kraju rozpoczęły się niedobory niektórych towarów konsumpcyjnych, które wywołały protesty antyrządowe[67].
Postępujący kryzys gospodarczy spowodowany spadkiem cen ropy naftowej i pogorszenie warunków życia spowodowały szybki spadek poparcia dla władz. W zaplanowanych na jesień 2015 roku wyborach poparcie dla obozu rządzącego systematycznie spadało, w ostatnich dniach przed wyborami sięgając poniżej 30%. W odpowiedzi na spadek poparcia rząd opowiedział kampanią propagandową skierowaną przeciwko opozycji. Na krótko przed wyborami doszło do wybuchu fali przemocy politycznej i ataków organizowanych przez uzbrojone bojówki. Władze częściowo lekceważyły te incydenty wygłaszając stanowcze i niecenzuralne protesty przeciwko wypowiedziom przedstawicieli państw trzecich, wzywających do wyjaśnienia przyczyn zajść i ukarania winnych[68].
Zgodnie z przewidywaniami sondażowymi wybory okazały się klęską rządu który utracił władzę na rzecz Koalicji Jedności Demokratycznej[69][70]. Rząd Maduro, utraciwszy większość w parlamencie, zaczął lekceważyć parlament i rządzić z pominięciem władzy ustawodawczej[71], a Sąd Najwyższy unieważniał wszystkie uchwały parlamentu i zatwierdzał dekrety prezydenta[72]. Władze doprowadziły też do niezgodnego z konstytucją zablokowania procedury wszczęcia referendum ws. odwołania prezydenta. Brak reform gospodarczych doprowadził do dalszego pogłębiania się i tak głębokiego kryzysu gospodarczego, który objawiał się permanentnymi brakami w zaopatrzeniu w artykuły wszystkich rodzajów. Przeciw polityce rządu mieszkańcy kraju protestowali wielokrotnie, m.in. opozycyjne wiece z 26 października 2016 r. zgromadziły ok. 5 mln ludzi. Pod naciskiem Watykanu pod koniec października obie strony zgodziły się na rozmowy, które początkowo odrzucały. Do pierwszego spotkania doszło 30 października[71].
29 marca 2017 r. podporządkowany prezydentowi Sąd Najwyższy ogłosił delegalizację parlamentu pod pretekstem ignorowanie wcześniejszych wyroków i przejmując władzę ustawodawczą oraz wzywając prezydenta do ogłoszenia stanu wyjątkowego. Wyrok został przez opozycję demokratyczną uznany za zamach stanu, a parlament w odpowiedzi ogłosił, że uznał Sąd Najwyższy za nielegalny w związku z wielokrotnym łamaniem przez niego konstytucji[72]. Od tego czasu w kraju codziennie miały miejsce demonstracje i protesty z żądaniem ustąpienia prezydenta i rozpisania wyborów, w których w ciągu pierwszych trzech tygodni zginęło 21 osób. Naciski międzynarodowe oraz gwałtowne protesty w kraju spowodowały, że dwa dni później sąd najwyższy na polecenie prezydenta przywrócił parlament[73]. 1 maja Maduro zapowiedział w telewizji zwołanie zgromadzenia konstytucyjnego w celu opracowania nowej ustawy zasadniczej. Zgodnie z jego zapowiedzią delegatów do zgromadzenia mają wybrać członkowie kontrolowanych przez rząd rad sąsiedzkich, a z udział w nim wykluczone mają być partie polityczne. Zapowiedź wprowadzenia nowej konstytucji spotkała się ze zdecydowanym sprzeciwem opozycji[74], a także przyczyniła się do kontynuowania protestów. W ciągu pierwszych 50 dni w protestach zginęło 46 osób[75]. 5 lipca kilkudziesięciu zwolenników rządu wtargnęło do parlamentu i pobiło kilku deputowanych, dziennikarzy[76] i pracowników administracji, a ponad 300 posłów przez kilka godzin przetrzymywali w gmachu parlamentu[77].
16 lipca 2017 r. opozycja zorganizowała nieoficjalny plebiscyt, w którym spytała 7,5 mln ludzi, czy zgadzają się na utworzenie nowego zgromadzenia narodowego, którego zadaniem miało być napisanie nowej, bardziej radykalnej konstytucji. Większość głosujących opowiedziała się przeciw zmianom proponowanym przez reżim. 30 lipca władze przeprowadziły niezgodnie z konstytucją wybory do zgromadzenia konstytucyjnego. Według oficjalnych danych w głosowaniu wzięło udział ponad 8 mln ludzi, jednak znaczna część z nich została zastraszona groźbą utraty pracy lub przydziałów żywności. Opozycja zbojkotowała głosowanie jako nielegalne. Nowe zgromadzenie jako nielegalne potępiła prokurator generalna Luisa Ortega Diaz, która przystąpiła do przeciwników rządu. Projekt nowej konstytucji skrytykowało wielu byłych dawnych towarzyszy Hugo Chaveza[78], a kraje Ameryki Łacińskiej potępiły w połowie sierpnia 2017 r. niszczenie porządku demokratycznego i dążenie do dyktatury. Pod koniec miesiąca prokurator generalna Luisa Ortega Diaz zbiegła z Wenezueli[79]. W grudniu 2017 r. Zgromadzenie Narodowe ogłosiło wybory lokalne. Opozycja je zbojkotowała, ponieważ nie uznaje legalności Zgromadzenia jako ciała utworzonego wbrew konstytucji. Dzięki bojkotowi partia prezydenta Maduro odniosła zwycięstwo w 18 z 23 stanów oraz w 308 z 335 miast[80].
W styczniu 2018 r. Zgromadzenie ogłosiło wybory prezydenckie, które mają być przeprowadzone do końca kwietnia tr., a następnego dnia wiceszef rządzącej partii socjalistycznej Diosdado Cabello, ogłosił że kandydatem ugrupowania dotychczasowego prezydenta Nicolasa Maduro. Jednocześnie komisja wyborcza ogłosiła, że koalicja partii opozycyjnych Jedność Demokratyczna, nie będzie mogła wystawić wspólnego kandydata i zdelegalizowała dwa ugrupowania koalicji (Wola Ludu i Most)[80].
Represyjne i nieudolne rządy Chaveza i Maduro doprowadziły do emigracji 2,5 mln obywateli[72].
Relacje zagraniczne
W 2002 roku Wenezuela wstąpiła od Grupy 77, organizacji domagającej się transferu środków finansowych z państw bogatej Północy na rzecz biedniejszego Południa[81]. W 2006 roku Wenezuela starała się o miejsce w Radzie Bezpieczeństwa ONZ zyskując poparcie Rosji oraz licząc na poparcie państw Unii Afrykańskiej, Ligi Arabską, Mercosuru i CARICOM[82][83]. Ostatecznie miejsce drogą kompromisu zdobyła Panama[84]. Należy do Grupy przyjaciół Haiti przy ONZ i Mercosur. Opowiada się przeciwko izolacji Kuby i za budową więzi pomiędzy krajami Trzeciego Świata. Z jej inicjatywy powołano PetroCaribe, czyli blok państw prowadzących między sobą wymianę naftową[85].
Siły zbrojne
Wenezuela dysponuje trzema rodzajami sił zbrojnych: wojskami lądowymi, marynarką wojenną oraz siłami powietrznymi[86]. Uzbrojenie sił lądowych Wenezueli składało się w 2014 roku z: 390 czołgów, 706 opancerzonych pojazdów bojowych, 57 dział samobieżnych, 104 zestawów artylerii holowanej oraz 89 wieloprowadnicowych wyrzutni rakietowych[86]. Marynarka wojenna Wenezueli dysponowała w 2014 roku 24 okrętami obrony przybrzeża, 6 fregatami oraz 4 korwetami[86]. Wenezuelskie siły powietrzne z kolei posiadały w 2014 roku uzbrojenie w postaci m.in. 42 myśliwców, 101 samolotów transportowych, 56 samolotów szkolno-bojowych, 84 śmigłowców oraz 10 śmigłowców szturmowych[86]. Wojska wenezuelskie w 2014 roku liczyły 113,6 tys. żołnierzy zawodowych oraz 438 tys. rezerwistów. Według rankingu Global Firepower (2014) wenezuelskie siły zbrojne stanowią 62. siłę militarną na świecie, z rocznym budżetem na cele obronne w wysokości 4 mld dolarów (USD)[86].
Gospodarka
W latach 60. i 70. gospodarka Wenezueli była stabilna co w ówczesnej Ameryce Łacińskiej było ewenementem. Ekonomiczną stabilność kraju zapewniał duży eksport ropy naftowej przez co kraj był często żartobliwie nazywany Wenezuelą Saudyjską (nawiązanie do Arabii Saudyjskiej, której cała gospodarka opiera się na eksporcie tegoż surowca)[87][88][89]. Sytuacja gospodarcza pogorszyła się na przełomie lat 70. i 80. kiedy to Arabia Saudyjska i USA zwiększyły swoją produkcję i eksport ropy w wyniku czego ceny surowca osiągnęły, historycznie najniższy pułap. W 1980 roku PKB na jednego mieszkańca Wenezueli zmniejszył się o ponad 20% a dziewięć lat później płace realne spadły o dwie trzecie[30][90], państwo stanęło w obliczu kryzysu bilansu płatniczego[91]. Od końca lat 80. rządy centrowej Akcji Demokratycznej rozpoczęły realizację programu neoliberalnego inspirowanego przez MFW. Reformy przyniosły mieszane rezultaty[92]. Poskutkowały one zwiększeniem się dysproporcji między stanowiącą większość biedotą a bogatymi. Rząd zmniejszył podatki dla najbogatszych i podwyższył je dla osób biedniejszych. Kryzys doprowadził do zwiększenia się skali zjawisk tj. głód, morderstwa i prostytucja. Wzrósł również dług narodowy[93][94]. Niezadowolenie z sytuacji gospodarczej doprowadziło do zamieszek Caracazo z końca lutego 1989 roku[95]. Po zamieszkach Stany Zjednoczone narzuciły Wenezueli pakiet dziesięciu punktów „Konsensusu Waszyngtońskiego” oraz program reform sporządzony przez Johna Williamsona[96]. W latach 80. i 90. indeksy wartości odżywiania i zdrowia dla Wenezueli były na ogół niskie a nierówności społeczne dostępnie do żywności były wysokie[97].
Od neoliberalizmu odszedł prezydent Hugo Chávez który początkowo przyjął strategię centrolewicową, kapitalistyczną i umiarkowaną odpowiadającą polityce ówczesnych rządów lewicy latynoamerykańskiej (np. w Brazylii prezydenta Luli da Silvy z Partii Pracujących)[41][98]. Prezydent początkowo wierzył, że kapitalizm jest dla Wenezueli najlepszym ustrojem gospodarczym jednak należy odstąpić jedynie od neoliberalizmu wprowadzonego przez wcześniejsze ekipy za namową USA[99]. Rząd lewicy stosował się do wytycznych wyznaczanych przez Międzynarodowy Fundusz Walutowy i zachęcał korporacje (w tym amerykańskie[100][101].) zagraniczne do inwestowania w kraju[102]. Po 1998 roku z pomocą państwa (szkolenia techniczne i kredyty) powstało więcej niż 100 tysięcy spółdzielni które zapewniały pracę dla półtora miliona osób[103]. Rząd boliwariański przerwał prywatyzację państwowych gospodarstw rolnych, systemu ubezpieczeń społecznych, przemysłu aluminiowego i sektora naftowego[104].
Na początku XXI wieku Wenezuela była piątym na świecie eksporterem ropy naftowej. Wskaźnik eksportu ropy wynosił 85,3% całego eksportu, w związku z czym pozostawała dominującym elementem gospodarki kraju[105][106]. W przeciwieństwie do poprzednich rządów które prywatyzowały przemysł naftowy oddając wiele firm naftowych w ręce amerykańskie, administracja lewicy chcąc ograniczyć zagraniczne wpływy dokonała nacjonalizacji szeregu firm naftowych. W 2001 roku rząd wprowadził nową ustawę, która zwiększyła kontrolę państwa nad przemysłem naftowym, wprowadzono „mieszane przedsiębiorstwa” i zwiększono podatki dla koncernów naftowych[105]. Rząd utworzył program mikrokredytów ukierunkowanych w stronę ubogich dzięki czemu mogli oni zakładać własne małe przedsiębiorstwa. Utworzono kilka banków mikrokredytów w tym Banco del Pueblo (Bank Ludowy), Banco de la Mujer (Bank kobiet) i Fondo de Desarollo Microfinanciero. W 2001 roku uchwalono przepisy zobowiązujące banki do przeznaczeni a ich kapitale co najmniej 3% na mikrokredyty[107]. Gospodarka kraju załamała się na rok po blokadzie naftowej opozycji z 2002 roku która poskutkowała spadkiem eksportu ropy, do sytuacji gospodarka powróciła po tym gdy przeciwko protestującym obrócili się mali i średni przedsiębiorcy na których blokada najbardziej się odbiła[108][108]. Według amerykańskiego ekonomisty Marka Weisbrota ekspansja rządu w politykę naftową rozpoczęła się w 2003 roku. Od tamtego czasu PKB wzrosło dwukrotnie i skorygowano inflację[109]. W 2003 i 2004, rząd kontynuował umiarkowany kurs sprzed czasów zamachu stanu i blokady zakładając szybkie uzdrowieniu gospodarki kraju. Wdrażanie tej strategii poskutkowało kampanii socjalnymi – w lipcu 2003 roku ruszyła „Misja Robinson” – kampania mająca na celu naukę czytania i pisania dorosłych obywateli, objęła ona ponad 1,5 mln mieszkańców. Pod koniec 2003 roku, prezydent rozpoczął „Misję Sucre” – program stypendialny dla szkolnictwa wyższego. Od około 2005 roku, co roku wydano 100 tys. stypendiów dla uczniów którzy w przeszłości byli wykluczeni z możliwości edukacji wyższej[110]. Według danych Datos Information Resources, od 2003 do 2006 roku, o ponad 150% wzrósł dochód najbiedniejszych klas społecznych[111]. Kraj dzięki wysokim cenom ropy naftowej, której sprzedaż stanowi 90% eksportu i ponad 50% wpływów budżetu, zlikwidował deficyt oraz osiągnął nadwyżkę w bilansie płatniczym[112] (eksport tego surowca jest kluczowym dla jego kondycji gospodarczej). W kraju znaczącą poprawiły się wskaźniki poziomu życia, od 2003 r. bezrobocie spadło o 8 p. proc. (z 18 do 10%). Wzrosła płaca minimalna, która w 2006 r. zwiększyła się o 10%. Spadł też poziom biedy – w 1998 roku poniżej progu ubóstwa żyło 55% mieszkańców, a w 2005 roku 37,9%. W 2004 roku wzrost gospodarczy Wenezueli wynosił 18%, w 2005 – 11%, w 2006 – 9% przy szacunkowej inflacji rzędu 13,7% (2006). Systematycznej deprecjacji ulega boliwar. Cena dolara w relacji do tej waluty kształtowała się następująco: 2,147 (2006), 2,0898 (2005), 1,8913 (2004), 1,607 (2003), 1,161 (2002)[112].
W 2009 roku, Wenezuela i jej sojusznicy – Argentyna, Brazylia i Boliwia, założyła regionalny Bank Południa, z siedzibą w stolicy Wenezueli, celem instytucji było zdystansowanie się od globalnych instytucji finansowych tj. MFW. Wenezuela utrzymywała, że w odróżnieniu od innych organizacji finansowych, Bank Południa będzie zarządzany i finansowany przez kraje regionu, z zamiarem finansowania rozwoju społecznego i gospodarczego bez żadnych politycznych warunków tych inwestycji[113]. Projekt został poparty przez amerykańskiego ekonomistę Josepha Stiglitza (laureata Nagrody Nobla i byłego ekonomistę Banku Światowego)[114]. W 2009 roku wraz ze światowym kryzysem finansowym gospodarka Wenezueli skurczyła się o 2,9%[115] jednocześnie w 2009 roku bezrobocie wyniosło 8% podczas gdy w 1999 roku wynosiło ono 15%. W tym czasie liczba lekarzy zatrudnionych w sektorze publicznym wzrosła dziesięciokrotnie a liczba nauczycieli podwoiła się. Statystyki te zostały potwierdzone przez ONZ i Bank Światowy[116].
Wenezuela zgromadziła rekordową rezerwę walutową która w 2006 roku osiągnęła 35 mld dolarów (tyle samo co Kanada która ma wyższą populację), w przeliczeniu na mieszkańca rezerwa jest znacznie większa od Niemiec (55 mld dolarów)[117].
Statystyki
Według Centrum Badań Ekonomicznych i Politycznych (CEPR) wenezuelska gospodarka w latach 2004–2007 średnio rosła o 11,85%[118]. Według danych ministerstwa ziemi i rolnictwa, w ciągu dekady 2000-2010 produkcja soi wzrosła o 858% (do 54.420 ton) natomiast produkcja ryżu o 84% (osiągając poziom blisko 1,3 miliona ton rocznie)[119]. W okresie administracji PSUV zaobserwowano znaczące zwiększenie produkcji mleka według niektórych źródeł w ciągu dziesięciu lat wzrosło ono nawet o 50%[120]. W latach 1998–2006 liczba zgonów z niedożywienia spadła o 50%[121][122]. W październiku 2009 roku, Dyrektor Narodowego Instytutu Żywienia (INN) Marilyn Di Luca poinformował, że średnie dzienne spożycie kalorii osiągnęło 2790 kalorii a niedożywienie spadło z 21% (1998) do 6%[123].
W 1999 roku wydobycie ropy wynosiło 3.120.000 baryłek dziennie natomiast w 2007 2.949.000 baryłek[124]. Od 1998 do 2008 roku cena ropy wzrosła o 660% co doprowadziło do znacznego zwiększenia zysku z tej branży[125]. Według Cannona, przychody państwa z ropy naftowej zwiększyły się z 51% w 2000 roku do 56% w 2006 natomiast eksport ropy wzrósł z 77% (1997) do 89% w 2006[126][126]. Raport OPA z 2010 roku wśród osiągnięć rządu Wenezueli wymienił – likwidację analfabetyzmu, ubóstwa, rozwój systemu opieki zdrowotnej, postęp gospodarczy i społeczny[127][128][129]. Według ONZ w okresie prezydencji Cháveza jakość życia Wenezuelczyków poprawiła się, Komisja Gospodarcza ONZ ds. Ameryki Łacińskiej podaje że stopa ubóstwa spadła z 48,6% w 2002 roku do 29,5% w 2011[130].
Stopa ubóstwa została zredukowana o ponad połowę (z 54% gospodarstw domowych w półroczu 2003 roku do 26% na koniec 2008). Skrajne ubóstwo spadło o 72%[131]. Według współczynnika Giniego miara nierówności społecznych spadła z prawie 0,5 w 1998 do 0,39 w 2011 roku – na półkuli zachodniej Wenezuelę wyprzedziła jedynie Kanada[132]. Od 1998 do 2012 zwiększono sumę wydatków socjalnych kraju. Wydatki na edukację jako odsetek PKB w 2006 roku wyniósł 5,1% (w porównaniu do 3,4% ostatniego roku rządu Caldera). Wydatki na ochronę zdrowia wzrosły z 1,6% PKB w 2000 do 7,71% w 2006[133]. W okresie 1998-2006 wskaźnik umieralności niemowląt spadł o 18,2%[134][135]. W 2012 roku wskaźnik ubóstwa spadł o 20% co jest jednym z najlepszych wskaźników w gospodarce globalnej i pierwszym w Ameryce Łacińskiej[136]. Problemem okazała się inflacja. W lipcu 2013 inflacja sięgnęła 48%, w lutym 2014 wyniosła 56%[137]. Według opozycji jest to spowodowane stosowaniem polityki niskich cen na podstawowe artykuły żywnościowe sprzedawane w uboższych dzielnicach[138], według prezydenta inflacja spowodowana jest spekulacjami rynkowymi[139].
Pomoc gospodarcza krajom regionu
Rząd w ramach programu PetroCaraibe dostarczał tanie dostawy ropy krajom regionu biedniejszym od Wenezueli. Dostawy takie dostają m.in. Nikaragua, Boliwia i Kuba[140]. Z inicjatywy wenezuelskiej utworzony PetroCaribe – blok państw regionu Karaibów prowadzących między sobą wymianę naftową (należą do niego kraje tj. Antigua i Barbuda, Bahamy, Belize, Dominika, Dominikana, Grenada, Gujana, Jamajka, Saint Lucia, Saint Kitts i Nevis, Saint Vincent i Grenadyny, Surinam, Wenezuela, Haiti i Nikaragua)[141]. Ponadto Wenezuela przekazała Boliwii 80 milionów dolarów na rzecz programu „Bolivia cambia, Evo cumple”[142][143]. W ramach programu „misja Miracle” Wenezuela do 2010 roku zapewniła bezpłatną opiekę zdrowotną ponad 1.139.798 osobom (od lipca 2010 średnio 5000 operacji na tydzień w 74 ośrodkach medycznych w całej Wenezueli). Z programu skorzystały też tysiące mieszkańców krajów tj. Argentyna, Boliwia, Brazylia, Kostaryka, Chile, Dominikana, Ekwador, Gwatemala, Nikaragua, Paragwaj, Peru i Urugwaj[144]. Wenezuela zaproponowała utworzenie wirtualnej waluty SUCRE (nazwa ta nadana została na cześć generała Antonio José de Sucre, bohatera walk o niepodległość państw Ameryki Łacińskiej) służącej do wymiany handlowej między członkami ALBA. Waluta ta wzorowana ma być na euro (z początkowych lat jego istnienia) i rublu tranzytowym. SUCRE ma zastąpić dolara jako walutę rezerwową, a w konsekwencji zmniejszyć kontrolę USA nad gospodarką Ameryki Łacińskiej i zwiększyć stabilność rynków regionalnych[145][146].
Tradycyjne potrawy
Charakterystyczną dla Wenezueli potrawą jest hallaca. To tradycyjne danie głównie przygotowywane na Boże Narodzenie. Składa się ono z nadzienia różnych rodzajów duszonego mięsa zawiniętego w kukurydziane placki. Gotuje się je w wodzie, owinięte w liście bananowca. Hallacas podaje się zwykle z szynką i pieczywem.
Zobacz też
Przypisy
- ↑ Instituto Nacional de Estadistica: RESULTADOS BÁSICOS. Censuo 2011. [dostęp 2014-04-11]. (hiszp.).
- ↑ The World Factbook — Central Intelligence Agency [online], www.cia.gov [dostęp 2017-10-02] (ang.).
- ↑ a b c d Dane dotyczące PKB na podstawie szacunków Międzynarodowego Funduszu Walutowego na rok 2013: International Monetary Fund: World Economic Outlook Database, April 2014. [dostęp 2014-04-11]. (ang.).
- ↑ 1 stycznia 2008 w Wenezueli nastąpiła denominacja. Dotychczasowy bolivar (VEB) został zastąpiony w stosunku 1:1000 przez bolivar fuerte (VEF).
- ↑ Venezuela Changes Time Zone To Save Electricity. Sky News. [dostęp 2016-05-01]. (ang.).
- ↑ „Resultado Básico del XIV Censo Nacional de Población y Vivienda 2011 (maj 2014)” (PDF). Ine.gov.ve. s. 29.
- ↑ Conela: Resumen estadistico de la iglesia latina global. Prolades.com, 2011.
- ↑ Facts and Statistics. An Official WEBSITE of The Church of JESUS CHRIST of LATTER-DAY SAINTS. [dostęp 2014-05-23].
- ↑ Rocznik Świadków Jehowy 2017. Towarzystwo Strażnica, 2016, s. 178–187.
- ↑ Eleazar López Contreras.
- ↑ a b c d Wenezuela. Historia.
- ↑ M. F. Gawrycki, Wenezuela i rewolucja (boliwiariańska) w Ameryce Łacińskiej, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2008, s. 14, ISBN 978-83-7611-040-0.
- ↑ a b M. F. Gawrycki: Wenezuela i rewolucja (boliwiariańska) w Ameryce Łacińskiej. Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek, 2008, s. 14–15. ISBN 978-83-7611-040-0.
- ↑ Michał Czajka, Słownik biograficzny XX wieku, s. 224, wyd. Wiedza Powszechna, Warszawa, 2004, ISBN 83-214-1321-8.
- ↑ Alex Axelrod, Charles Phillips Władcy, tyrani, dyktatorzy. Leksykon, wyd. Politeja, Warszawa 2000.
- ↑ „Venezuela”. The World Factbook.
- ↑ Judith Ewell: The Extradition of Marcos Perez Jimenez, 1959–63: Practical Precedent for Administrative Honesty?. Journal of Latin American Studies. [dostęp 2012-01-15]. (ang.).
- ↑ WOLFGANG LARRAZABAL.
- ↑ M. F. Gawrycki, Wenezuela i rewolucja (boliwiariańska) w Ameryce Łacińskiej, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2008, ISBN 978-83-7611-040-0, s. 22.
- ↑ Wolfang Larrazábal Ugueto. www.venezuelatuya.com. [dostęp 2012-01-16]. (hiszp.).
- ↑ a b c d M. F. Gawrycki, Wenezuela i rewolucja (boliwiariańska) w Ameryce Łacińskiej, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2008, ISBN 978-83-7611-040-0, s. 21-22.
- ↑ Xavier de Marchis, Trujillo, Cezar tropików w: Ostatnie dni dyktatorów, wyd. Znak Horyzont, Kraków 2014, tłum. Anna Maria Nowak, s. 67.
- ↑ Ellner, Steve (1996), „Political Party Factionalism and Democracy in Venezuela”, Latin American Perspectives 23(3), s. 101.
- ↑ Asdrúbal J. Duarte Parejo (2005), El Carupanazo, Venezuelan Ministry of Communications and Information.
- ↑ Alí Brett Martínez (1973), El Porteñazo: historia de una rebelión, Ediciones Adaro.
- ↑ Latin America: Castro’s Targets.
- ↑ Marcano i Barrera Tyszka 2005, s. 75–76.
- ↑ Gott, R. (2005), Hugo Chávez and the Bolivarian Revolution, Verso, s. 36, ISBN 978-1-84467-533-3.
- ↑ DiJohn 2004, s. 3–4.
- ↑ a b Schuyler 2001, s. 10.
- ↑ Gott (2005), s. 43–44.
- ↑ Inter-American Court of Human Rights 1999.
- ↑ Kozloff 2006. s. 46–47.
- ↑ Marcano & Barrera Tyszka 2005, s. 100.
- ↑ Gott, 2005, s. 64.
- ↑ Gott, 2005, s. 67.
- ↑ O’Keefe, Derrick (9, arca 2005). „Building a democratic, humanist socialism”. ZCommunications. Retrieved 30 March 2011 O’Keefe 2005.
- ↑ Cannon 2009 ↓, s. 41.
- ↑ Jones 2007 ↓, s. 229.
- ↑ Jones 2007 ↓, s. 230.
- ↑ a b Wilpert 2007 s. 3.
- ↑ Ellner, Steve (2005). „Venezuela’s „Demonstration Effect”: Defying Globalization’s Logic”. Venezuela Analysis.
- ↑ Marcano and Tyszka 2007, s. 130.
- ↑ Jones 2007 ↓, s. 238.
- ↑ Jones 2007 ↓, s. 239.
- ↑ Jones 2007 ↓, s. 240.
- ↑ .International Crisis Group 2007. s. 5.
- ↑ Kozloff 2006. s. 94.
- ↑ Cannon, 2009, s. 61-62.
- ↑ Wilpert 2007. s. 31–41.
- ↑ Wilpert, Gregory (2003). „Venezuela’s New Constitution”. Venezuela Analysis.
- ↑ International Crisis Group 2007. s. 5–6.
- ↑ [1] „Bolivarian Constitution of Venezuela”. Embassy of Venezuela in the US. 2000.
- ↑ Marcano and Tyszka 2007, s. 140.
- ↑ Kozloff 2006. s. 88.
- ↑ Cannon 2009 ↓, s. 63.
- ↑ Marcano and Tyszka 2007, s. 141.
- ↑ Ramírez 2005. s. 79.
- ↑ Cannon, 2009, s. 42.
- ↑ „Evaluación del desempeño económico de los países andinos en el año 2001”. Comunidad Andina.
- ↑ Hallinan, Conn U.S. Shadow Over Venezuela.
- ↑ Cannon, 2009, s. 46.
- ↑ Ed Vulliamy. Venezuela coup linked to Bush team.
- ↑ Cannon, (2009), s. 58.
- ↑ Kozloff 2008. s. 45.
- ↑ James, Ian (2010). „Despite Chávez, Venezuela economy not socialist”. http://www.guardiannews.com/.
- ↑ Gospodarka Wenezueli w kryzysie. Zabrakło papieru toaletowego. Money.pl, 2013.
- ↑ Maciej Stasiński: Wenezuela: morderstwo na wiecu wyborczym. [w:] Gazeta Wyborcza [on-line]. Agora SA, 2015-11-30. [dostęp 2015-11-30]. (pol.).
- ↑ Chávez aims to retain control of legislature.. Koniec ery chavizmu. Po 16 latach w Wenezueli zwycięża opozycja. (pol.).
- ↑ Artur Bartkiewicz: Wenezuela: Socjaliści przegrali wybory. [w:] Gazeta Wyborcza [on-line]. Agora SA, 07.12.2015. [dostęp 2015-11-30]. (pol.).
- ↑ a b Tomasz Surdel, Wenezuela wciąż wrze, choć władza przystała na negocjacje z opozycją [online], wyborcza.pl, 4 listopada 2016 [dostęp 2016-11-06].
- ↑ a b c Maciej Stasiński, Posłuszny prezydentowi wenezuelski sąd najwyższy unieważnił parlament. Całą władzę w kraju przejął Nicolas Maduro [online], wyborcza.pl, 31 marca 2017 [dostęp 2017-04-01].
- ↑ Maciej Stasiński, Wenezuelczycy walczą z reżimem nawet piknikami. Ale w ulicznych starciach są kolejni zabici [online], wyborcza.pl, 25 kwietnia 2017 [dostęp 2017-04-28].
- ↑ Maciej Stasiński, Prezydent Wenezueli chce nowej konstytucji i wprowadzenia socjalizmu [online], wyborcza.pl, 2 maja 2017 [dostęp 2017-05-04].
- ↑ Maciej Orłowski, Wenezuela tonie w zamieszkach. 50. dzień protestów przeciw reżimowi prezydenta [online], wyborcza.pl, 21 maja 2017 [dostęp 2017-05-22].
- ↑ Maciej Orłowski, Wenezuela: Atak na parlament. Rządowi bojówkarze pobili posłów opozycji, odpalili petardy [online], wyborcza.pl, 5 lipca 2017 [dostęp 2017-07-06].
- ↑ Maciej Stasiński, Z więzienia do aresztu domowego - najsłynniejszy wenezuelski opozycjonista Leopoldo Lopez częściowo wolny. Wzywa rodaków do oporu wobec reżimu [online], wyborcza.pl, 10 lipca 2017 [dostęp 2017-07-11].
- ↑ Tomasz Surdel: Wenezuela stanęła pod ścianą. Nicolas Maduro stworzył mechanizm utrzymywania reżimu. [w:] Gazeta Wyborcza [on-line]. Agora SA, 2017-07-31. [dostęp 2017-08-01]. (pol.).
- ↑ Maciej Stasiński, Wenezuela przygotowuje się na inwazję USA [online], wyborcza.pl, 27 sierpnia 2017 [dostęp 2017-08-29].
- ↑ a b Maciej Stasiński: Wenezuelski reżim stosuje trik za trikiem, by nie oddać władzy. Teraz ogłasza wybory prezydenckie i sam wybiera kandydatów. [w:] Gazeta Wyborcza [on-line]. Agora SA, 2018-01-26. [dostęp 2018-01-27]. (pol.).
- ↑ United Nations, 2002, Annan urges 'Group of 77' developing nations to build consensus.
- ↑ Chavez hails Russian arms deals. BBC News.
- ↑ Morsbach, Greg. Chavez tour piques US interest. BBC News.
- ↑ Venezuela and Guatemala Compromise on UN Security Council Seat: Panama | venezuelanalysis.com.
- ↑ PDVSA [online], www.pdvsa.com [dostęp 2017-11-20].
- ↑ a b c d e Venezuela. Global Firepower. [dostęp 2014-08-27]. (ang.).
- ↑ Guillermoprieto, A., „Don’t Cry for Me, Venezuela”, The New York Review of Books.
- ↑ Gott 2005 ↓, s. 37.
- ↑ Guevara, Y. A. C. (1999), „El Largo Andar de la Democracia: Continuidad y Cambio a Finales del Siglo XX Venezolano”, Analítica Semanal.
- ↑ Cartaya, V.; Magallanes, R.; Domínguez, C (1997), „Venezuela: Exclusion and Integration–A Synthesis in the Building?”, International Institute for Labour Studies (IILS).
- ↑ DiJohn 2004, s. 4.
- ↑ DiJohn 2004, s. 7–8.
- ↑ Schuyler 2001, s. 11.
- ↑ Chomsky 1998, s. 33.
- ↑ Gott (2005) s. 43–44.
- ↑ Gott (2005), s. 50; 55-56.
- ↑ George W. Schuyler. 2002. Globalization and Health: Venezuela and Cuba Canadian Journal of Development Studies/Revue canadienne d’études du développement Vol. 23, Iss. 4.
- ↑ Ellner, Steve (17 października 2005). „Venezuela’s „Demonstration Effect”: Defying Globalization’s Logic”. Venezuela Analysis.
- ↑ Sackur, Stephen; Chávez, Hugo (subject) (15 lipca 2010). „Hugo Chávez, President of Venezuela”. HARDtalk. London: British Broadcasting Corporation.
- ↑ Kozloff 2006. s. 61.
- ↑ Jones 2007 ↓, s. 234–236.
- ↑ Marcano and Tyszka 2007, s. 148–149.
- ↑ Bowman, Betsy; Stone, Bob (2006). „Venezuela’s Cooperative Revolution”.
- ↑ Ellner, Steve. (North American Congress on Latin America (NACLA), 17 October 2005). „Venezuela’s “Demonstration Effect”: Defying Globalization’s Logic”. Venezuelanalysis.com, Retrieved 9 November 2005.
- ↑ a b Kozloff 2008. s. 18–23.
- ↑ Cannon (2009) s. 32.
- ↑ Gregory Wilpert (2007). Changing Venezuela By Taking Power: The History and Policies of the Chavez Government. Verso. s. 77–78. ISBN 978-1-84467-552-4.
- ↑ a b McCaughan, s. 128.
- ↑ Weisbrot, Mark, Ray, Rebecca, and Sandoval, Luis. „The Chávez Administration at 10 Years.” Center for Economic and Policy.
- ↑ Wingerter, „People’s Platform”, s. 36.
- ↑ Tejero Puntes, Suhelis (11 kwietnia 2007). „Misiones llegaron a 47% de la población”. El Universal.
- ↑ a b The CIA Factbook (ang.).
- ↑ Carlson, Chris. „Brazil To Join Bank of the South”. Venezuelanalysis.com.
- ↑ Rory Carroll in Caracas (12 października 2007). „Nobel economist endorses Chávez regional bank plan”. The Guardian.
- ↑ „Venezuela.” CIA World Factbook.
- ↑ Mark Weisbrot, This interview with Hugo Chávez focused entirely on the negative, The Guardian.
- ↑ Gregory Wilpert (2007). Changing Venezuela By Taking Power: The History and Policies of the Chavez Government. Verso. s. 72–73. ISBN 978-1-84467-552-4.
- ↑ Cannon, (2009), s. 86.
- ↑ Venezuela’s Agricultural Production Advances. Venezuelanalysis.com.
- ↑ „Venezuela Milk and Dairy Products Market Outlook to 2015 „Abstract”, Research & Markets”. Researchandmarkets.com.
- ↑ Weisbrot, Mark, Ray, Rebecca, and Sandoval, Luis. „The Chávez Administration at 10 Years.” Center for Economic and Policy Research. 2009.
- ↑ Derham, Michael. 2010 Politics in Venezuela: Explaining Hugo Chávez. Peter Lang. s. 296.
- ↑ Venezuelanalysis.com, 21 października 2009, Government Policies See Venezuelans Eating Well.
- ↑ McDermott, Jeremy (13 października 2008). „Venezuela’s oil output slumps under Hugo Chavez”. Telegraph.
- ↑ Michael Tanzer (16 grudnia 2009). „Towards Correctly Measuring the Role of the Oil Sector in Economic Growth”. Venezuela Analysis.
- ↑ a b Cannon, s. 87.
- ↑ „Press release N° 20/10, IACHR publishes report on Venezuela”. Inter-American Commission on Human Rights (Press release). Organization of American States.
- ↑ Alonso, Juan Francisco (24 lutego 2010). „IACHR requests the Venezuelan government to guarantee all human rights”. El Universal.
- ↑ Schimizzi, Carrie (24 lutego 2010). „Venezuela government violating basic human rights: report”. Jurist: Legal news and research.
- ↑ Charlie Devereux & Raymond Colitt. March 7, 2013. Venezuelans’ Quality of Life Improved in UN Index Under Chavez. Bloomberg.
- ↑ Thomas Davis (11 marca 2013). „Venezuelan Crude”. HPUB.
- ↑ Kevin Voigt (6 March 2013). „Chavez leaves Venezuelan economy more equal, less stable”. CNN.
- ↑ Cannon, Barry (2010). Hugo Chávez and the Bolivarian Revolution: Populism and Democracy in a Globalised Age, Manchester University Press. ISBN 978-0-7190-7772-2, s. 98.
- ↑ Central Intelligence Agency. (CIA, 1998). The World Factbook 1998: Venezuela.
- ↑ Central Intelligence Agency. (CIA, 2005). The World Factbook 2006: Venezuela.
- ↑ MARK WEISBROT – THE GUARDIAN Sorry, Venezuela Haters: This Economy Is Not the Greece of Latin America.
- ↑ Coming Economic Collapse.
- ↑ http://konflikty.wp.pl:+Wenezuela: setki tysięcy manifestantów na ulicach Caracas. 2014.
- ↑ „Decree powers widen Venezuelan president’s economic war – CNN.com”.
- ↑ Randall, Stephen. „The Chavez Legacy”. Hot Topics. Latin American Research Centre, University of Calgary.
- ↑ PDVSA [online], www.pdvsa.com [dostęp 2017-11-20].
- ↑ „Marcela Sanchez, whashington.com – Alianza con Chávez se torna en contra de Morales en Bolivia”.
- ↑ Ploughing the Sea, The International Political Review.
- ↑ Edward Ellis (lipiec 2010). „Venezuela Provides More than One Million Free Eye Operations to Latin Americans”. Correo del Orinoco International.
- ↑ Steven Mather (7 lipca 2010). „Venezuela Pays for First ALBA Trade with Ecuador in New Regional Currency”. Venezuela Analysis.
- ↑ Michael Fox (17 kwietnia 2009). „ALBA Summit Ratifies Regional Currency, Prepares for Trinidad”. Venezuela Analysis.
Bibliografia
- Ali Tariq: Pirates of the Caribbean: Axis of Hope. London and New York: Verso, 2006. ISBN 978-1-84467-102-1. (ang.).
- Allan Brewer-Carías: Dismantling Democracy in Venezuela: The Chávez Authoritarian Experiment. Cambridge and New York: Cambridge University Press, 2010. ISBN 978-0-521-19587-4. (ang.).
- Iain Bruce: The Real Venezuela: Making Socialism in the 21st century. London: Pluto Press, 2008. ISBN 978-0-7453-2736-5. (ang.).
- Barry Cannon: Hugo Chávez and the Bolivarian Revolution: Populism and Democracy in a Globalised Age. Manchester: Manchester University Press, 2009. ISBN 978-0-7190-7771-5. (ang.).
- Rory Carroll: Commandante: myth and reality in Hugo Chávez’s Venezuela. New York: The Penguin Press, 2013. ISBN 978-1-59420-457-9. (ang.).
- Javier Corrales, Michael Penfold: Dragon in the Tropics: Hugo Chávez and the Political Economy of Revolution in Venezuela. Washington D.C.: Brookings Institution Press, 2011. ISBN 978-0-8157-0497-3. (ang.).
- Leslie C. Gates: Electing Chávez: The Business of Anti-Neoliberal Politics in Venezuela. Pittsburgh, Pennsylvania: University of Pittsburgh Press, 2010. ISBN 978-0-8229-6064-5. (ang.).
- Richard Gott: Hugo Chávez and the Bolivarian Revolution in Venezuela. London and New York: Verso, 2005. ISBN 978-1-84467-533-3. (ang.).
- Kirk A. Hawkins: Venezuela’s Chavismo and Populism in Comparative Perspective. New York: Cambridge University Press, 2010. ISBN 978-0-521-76503-9. (ang.).
- Bart Jones: Hugo! The Hugo Chávez Story from Mud Hut to Perpetual Revolution. Hanover, New Hampshire: Steerforth Press, 2007. ISBN 978-1-58642-135-9. (ang.).
- Nicholas Kozloff: Hugo Chávez: Oil, Politics, and the Challenge to the United States. New York: Palgrave Macmillan, 2006. ISBN 978-1-4039-7315-3. (ang.).
- Nicholas Kozloff: Revolution!: South America and the Rise of the New Left. New York: Palgrave Macmillan, 2008. ISBN 978-0-230-61754-4. (ang.).
- Christina Marcano, Alberto Barrera Tyszka: Hugo Chávez: The Definitive Biography of Venezuela’s Controversial President. New York: Random House, 2007. ISBN 978-0-679-45666-7. (ang.).
- Michael McCaughan: The Battle of Venezuela. New York: Seven Stories Press, 2005. ISBN 978-1-58322-680-3. (ang.).
- H. Michael Tarver, Julia C. Frederick: The History of Venezuela. Westport, Connecticut: Greenwood Publishing Group, 2005. ISBN 978-0-313-33525-9. (ang.).
- Trinkunas, Harold A.: Crafting Civilian Control of the Military in Venezuela: A Comparative Perspective. Chapel Hill, North Carolina: University of North Carolina Press, 2005. ISBN 978-0-8078-5650-5. (ang.).
- Gregory Wilpert: Changing Venezuela by Taking Power: The History and Policies of the Chávez Government. London and New York: Verso, 2007. ISBN 978-1-84467-552-4. (ang.).
- Alan Woods: The Venezuelan Revolution: A Marxist Perspective (Third Edition). London: Well Red Books, 2006. ISBN 978-1-900007-21-4. (ang.).
Linki zewnętrzne
- Ambasada Polska w Wenezueli
- Ambasada Wenezueli w Polsce
- http://archive.is/20130428140601/http://www.world-gazetteer.com/wg.php?x=&men=gpro&lng=en&des=wg&geo=-228&srt=pnan&col=abcdefghinoq&msz=1500
- VIAF: 235482277, 639146997394918892526
- LCCN: n78095508
- GND: 4062512-6
- NDL: 00560590
- BnF: 119457375, 152384403
- SUDOC: 026405296
- NLA: 35579285
- NKC: ge131275
- BNE: XX450595
- BIBSYS: 15010050
- CiNii: DA1484418X
- Open Library: OL130565A
- J9U: 987007552542105171
- PTBNP: 106138
- NSK: 000279748
- BNC: 000017330
- BLBNB: 000079904
- WorldCat: viaf-235482277