Wilno: Różnice pomiędzy wersjami

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
[wersja przejrzana][wersja przejrzana]
Usunięta treść Dodana treść
Konarski (dyskusja | edycje)
→‎Demografia: źródła/przypisy
Linia 84: Linia 84:
Wilno zamieszkuje ok. 560 tys. osób (2012), a skład narodowościowy mieszkańców w 2001 wynosił: [[Litwini]] 57,8%, [[Polacy]] 18,7% (co daje ok. 100 tys. Polaków w Wilnie); [[Rosjanie]] 14%; [[Białorusini]] 4%; [[Żydzi]] 0,5%; inne narodowości 5%<ref>[http://www.tmid.lt/ Departament Mniejszości Narodowościowych i Litwinów Mieszkających Zagranicą] [dostęp 29 stycznia 2008]</ref>.
Wilno zamieszkuje ok. 560 tys. osób (2012), a skład narodowościowy mieszkańców w 2001 wynosił: [[Litwini]] 57,8%, [[Polacy]] 18,7% (co daje ok. 100 tys. Polaków w Wilnie); [[Rosjanie]] 14%; [[Białorusini]] 4%; [[Żydzi]] 0,5%; inne narodowości 5%<ref>[http://www.tmid.lt/ Departament Mniejszości Narodowościowych i Litwinów Mieszkających Zagranicą] [dostęp 29 stycznia 2008]</ref>.


Według spisu dokonanego przez okupacyjne władze niemieckie 14 grudnia 1916 w Wilnie mieszkało 74 466 (53,67%) Polaków, 57 516 (41,45%) Żydów, 2909 (2,09%) Litwinów, 2219 (1,59%) Rosjan, 611 (0,44%) Białorusinów, 880 (0,63%) Niemców i 193 (0,13%) osób innych narodowości. Łączna liczba ludności wyniosła wówczas 138 794.
Według spisu dokonanego przez okupacyjne władze niemieckie 14 grudnia 1916 w Wilnie mieszkało 74 466 (53,67%) Polaków, 57 516 (41,45%) Żydów, 2909 (2,09%) Litwinów, 2219 (1,59%) Rosjan, 611 (0,44%) Białorusinów, 880 (0,63%) Niemców i 193 (0,13%) osób innych narodowości. Łączna liczba ludności wyniosła wówczas 138 794.[http://kpbc.umk.pl/dlibra/plain-content?id=37961]


Według spisu powszechnego z 9 grudnia 1931 Polacy stanowili 65,9% mieszkańców miasta (128,6 tys. osób), Żydzi 28% (54,6 tys. osób), Rosjanie 3,8% (7,4 tys. osób), Białorusini 0,9% (1,7 tys. osób), Litwini 0,8% (1579 osób), [[Niemcy]] 0,3% (600 osób), [[Ukraińcy]] 0,1% (200 osób), inni 0,2% (ok.400 osób). Wiarygodność spisu jest podważana przez niektórych historyków<ref>Marian Siemiakowicz. ''Spisy ludności a zagadnienie narodowościowe z uwzględnieniem spraw szkolnictwa dla mniejszości białoruskiej w II Rzeczypospolitej ''</ref><ref>Bronisław Makowski. ''Litwini w Polsce 1920-1939''</ref>.
Według spisu powszechnego z 9 grudnia 1931 Polacy stanowili 65,9% mieszkańców miasta (128,6 tys. osób), Żydzi 28% (54,6 tys. osób), Rosjanie 3,8% (7,4 tys. osób), Białorusini 0,9% (1,7 tys. osób), Litwini 0,8% (1579 osób), [[Niemcy]] 0,3% (600 osób), [[Ukraińcy]] 0,1% (200 osób), inni 0,2% (ok.400 osób). Wiarygodność spisu jest podważana przez niektórych historyków<ref>Marian Siemiakowicz. ''Spisy ludności a zagadnienie narodowościowe z uwzględnieniem spraw szkolnictwa dla mniejszości białoruskiej w II Rzeczypospolitej ''</ref><ref>Bronisław Makowski. ''Litwini w Polsce 1920-1939''</ref>.

Wersja z 14:38, 17 cze 2012

Panorama Wilna z rzeką Wilią na pierwszym planie, widok z Wieży Giedymina (Zamkowej)
Panorama Wilna z rzeką Wilią na pierwszym planie, widok z Wieży Giedymina (Zamkowej)

Szablon:Miasto zagranica infobox Wilno (lit. Vilnius wymowa, białorus. Вільня, Вільнюс, ros. Вильнюс, Вильна, Вильно, łot. Viļņa, niem. Wilna, jid. ווילנע Wilne, hebr. וילנה, Wilne, łac. Vilna) – stolica Litwy, do 1795 stolica Wielkiego Księstwa Litewskiego w I RP, od 1920 do 1922 jako stolica Litwy Środkowej, w latach 1922–1939 w granicach II RP (jako stolica województwa wileńskiego), na Pojezierzu Wileńskim, nad Wilią, u ujścia Wilejki.

Największe pod względem powierzchni miasto w Krajach bałtyckich, ośrodek przemysłowy oraz węzeł komunikacyjny (kolejowy i drogowy, port lotniczy), ośrodek kulturalny i naukowy (Uniwersytet Wileński - 1579, Uniwersytet Polski w Wilnie - 1998, filia Uniwersytetu w Białymstoku - 2007), cenny zespół obiektów zabytkowych wpisany na listę światowego dziedzictwa UNESCO w 1994.

Główny ośrodek nauki i kultury polskiej na Litwie, siedziba m.in. Polskiego Studia Teatralnego w Wilnie (1960), Polskiego Teatru w Wilnie (1963), Stowarzyszenia Naukowców Polaków Litwy (1989), Domu Kultury Polskiej w Wilnie (2001), Wileńskich Spotkań Teatralnych Sceny Polskiej (od 2004).

Siedziba władz rejonu miejskiego Wilno, w skład której wchodzą gminy tworzące miasto, oraz rejonu wileńskiego, otaczającego miasto.

Demografia

Wilno zamieszkuje ok. 560 tys. osób (2012), a skład narodowościowy mieszkańców w 2001 wynosił: Litwini 57,8%, Polacy 18,7% (co daje ok. 100 tys. Polaków w Wilnie); Rosjanie 14%; Białorusini 4%; Żydzi 0,5%; inne narodowości 5%[1].

Według spisu dokonanego przez okupacyjne władze niemieckie 14 grudnia 1916 w Wilnie mieszkało 74 466 (53,67%) Polaków, 57 516 (41,45%) Żydów, 2909 (2,09%) Litwinów, 2219 (1,59%) Rosjan, 611 (0,44%) Białorusinów, 880 (0,63%) Niemców i 193 (0,13%) osób innych narodowości. Łączna liczba ludności wyniosła wówczas 138 794.[1]

Według spisu powszechnego z 9 grudnia 1931 Polacy stanowili 65,9% mieszkańców miasta (128,6 tys. osób), Żydzi 28% (54,6 tys. osób), Rosjanie 3,8% (7,4 tys. osób), Białorusini 0,9% (1,7 tys. osób), Litwini 0,8% (1579 osób), Niemcy 0,3% (600 osób), Ukraińcy 0,1% (200 osób), inni 0,2% (ok.400 osób). Wiarygodność spisu jest podważana przez niektórych historyków[2][3].

Klimat

Szablon:Pogoda infobox

Historia miasta

 Osobny artykuł: Historia Wilna.
Mapa topograficzna Wilna, WIG 1934
Wilno (pocz. XX w.)
Katedra wileńska w 2011
Ostra Brama w 2008
Plac Ratuszowy

Pierwsza pewna wzmianka o mieście pochodzi dopiero z 1323 z listu wielkiego księcia Giedymina do papieża Jana XXII. W czasie rządów Olgierda nastąpił w 1365 najazd Krzyżaków na Wilno podczas którego spłonęła większość zabudowy. Następny najazd Krzyżaków miał miejsce w 1383. Po oblężeniu ponownie zdobyli miasto i je spalili. Przełomowym rokiem dla Wilna był 1387. Wielki książę litewski i król polski Władysław Jagiełło w tym właśnie roku w konsekwencji zawartej unii z Polską w Krewie w 1385 zorganizował w Wilnie uroczystość chrztu Litwy, oraz w tym samym roku nadał mu prawa miejskie magdeburskie, zaczął sprowadzać osiedleńców, a w roku następnym ustanowiono podporządkowaną Gnieznu katolicką diecezję wileńską na której czele stanął biskup Andrzej Jastrzębiec. Wilno rozwijało się dynamicznie. Jesienią 1390 Krzyżacy i Witold Kiejstutowicz ponownie spalili miasto i Zamek Dolny; Klemens Moskarzewski obronił Zamek Górny. Ponowny najazd miał miejsce w 1394.

W 1413 wielki książę Litwy Jagiełło ustanawia w Wilnie województwo wileńskie które do 1793 roku wchodziło w skład Wielkiego Księstwa Litewskiego.

Po pożarze w 1419 książę Witold rozpoczął budować pierwszy murowany zamek (zwany później Zamkiem Górnym) na Górze Zamkowej. Potem powstał obok katedry murowany Zamek Dolny. W styczniu 1429 na zjeździe władców Europy Wschodniej i Środkowej w Łucku cesarz Zygmunt Luksemburski złożył propozycję koronowania Witolda na króla Litwy. Planowane na 29 września 1430 uroczystości koronacji Witolda w Wilnie nie doszły do skutku. 27 października 1430 Witold zmarł. Pochowany został w katedrze wileńskiej.

Także po śmierci Witolda (1430) Wilno pozostało siedzibą wielkich książąt litewskich. Po okresie walk wenętrznych za rządów księcia Świdrygiełły i Zygmunta Kiejstutowicza wielkim księciem litewskim został (1440) syn Jagiełły, Kazimierz Jagiellończyk, który nadał miastu kolejne prawa i przywileje. Dla Wilna nastał długotrwały okres pokoju.

W 1441 Kazimierz Jagiellończyk potwierdził prawa miejskie. W latach 1503-1522 wybudowano mury obronne. Najświetniejszy okres w dziejach miasta to czasy zygmuntowskie. Powstała wówczas mennica, arsenał, młyny, most na Wilejce, liczne szpitale i pałace. Pracowali tu architekci i rzeźbiarze włoscy. Wilno stało się miastem wielu narodowości. W 1579[4] król Stefan Batory założył Akademię prowadzoną przez jezuitów, co stało się zalążkiem Uniwersytetu Wileńskiego. Miasto stało się dla Żydów "Jerozolimą Północy" (hebr. Jeruszalaim szel cafon). Działała tu jedna z najwybitniejszych szkół talmudycznych na świecie.

Rozwój miasta poważnie zahamował wielki pożar w 1610[5]. W 1639 miały miejsce zamieszki na tle religijnym; Kalwini zostali zmuszeni do opuszczenia miasta[5]. W dniu 7 sierpnia 1655 w trakcie wojny polsko-rosyjskiej po zajęciu miasta, w którym schroniła się okoliczna ludność z wielu grodów, Rosjanie wymordowali około 25 tysięcy ludzi. Pożary w stolicy Litwy trwały przez 17 dni.

Kolejnym ciosem była III wojna północna. W trakcie insurekcji kościuszkowskiej, w nocy z 22/23 kwietnia 1794 doszło w Wilnie do walk, w trakcie których wyparto z miasta Rosjan. W 1795 miasto znalazło się w zaborze rosyjskim i stało się stolicą guberni. Podczas wojen napoleońskich w 1812 pomimo grabieży armii napoleońskiej był to dla miasta okres ponownej krótkotrwałej wolności (lipiec – grudzień 1812). Już 10 grudnia 1812 Wilno znowu zajęli Rosjanie.

W XIX wieku Wilno było miejscem rozwoju licznych patriotycznych organizacji np. filaretów, filomatów, Związek Patriotyczny i Szubrawców. Po powstaniu listopadowym z 1831 Rosjanie zamknęli uniwersytet. Od 1861 sytuacja w mieście zaczęła być coraz bardziej napięta, gdy podczas polskich pochodów patriotycznych kozacy zaatakowali manifestacje. Wybuchło powstanie styczniowe, podczas którego w okolicy Wilna trwały zacięte walki. Według spisu ludności z 1897, w Wilnie Litwini stanowili 2% ludności, a Polacy 31-39%.

Uroczystość przyłączenia Wileńszczyzny do Polski w 1922 r.

W grudniu 1862 uruchomiono Kolej Warszawsko-Petersburską, której Wilno stało się ważnym węzłem. W 1906 z inicjatywy Alfonsa Parczewskiego powstało Towarzystwo Przyjaciół Nauk w Wilnie[6], w 1912 Tadeusz Wróblewski założył Bibliotekę Wróblewskich w Wilnie[7].

Uroczystość przyłączenia Wilna do Litwy w pobliżu katedry wileńskiej w 1939 roku

W latach 1915-1918 Wilno było okupowane przez Niemców. Po ustąpieniu Niemców rozgorzał polsko-litewski konflikt o Wilno. Podczas wojny 1920 miasto zostało zdobyte dwukrotnie przez Armię Czerwoną (zob. m.in. zajęcie Wilna). 12 lipca 1920 rząd sowiecki zawarł układ z rządem litewskim na mocy którego m.in. Wilno i Suwalszczyzna miały być oddane Litwie. Sowieci uciekając przekazali Wilno Litwinom. Piłsudski zdecydował się na nietypowe rozwiązanie problemu. Aby zająć Wilno posunął się do podstępu. Zlecił gen. Lucjanowi Żeligowskiemu, dowódcy Litewsko-Białoruskiej Dywizji Piechoty, upozorować "bunt" i wkroczyć do Wilna. 9 października 1920 oddziały Żeligowskiego weszły do miasta. Proklamowano utworzenie Litwy Środkowej. 20 lutego 1922 Sejm Litwy Środkowej przyjął uchwałę o włączeniu Litwy Środkowej do Polski; Wilno zostało stolicą województwa wileńskiego. W 1928 odbyły się pierwsze Targi Północne[8].

19 września 1939 Wilno zajęła Armia Czerwona. Patrz: Obrona Wilna 1939. 26 października 1939 Sowieci przekazali miasto Litwinom, lecz 15 czerwca 1940, ponownie je zajęli. 14 lipca 1940 zaczęły się wywózki na Syberię. W czasie wojny prześladowania i deportacje objęły ok. 35 tys. mieszkańców Wileńszczyzny, głównie polskiego pochodzenia. 22 czerwca 1941 Niemcy zbombardowali miasto, a 24 czerwca 1941 Wilno zajął Wehrmacht. W latach 1941–1944 we wsi Ponary niemiecka Schutzstaffel (SS) i litewskie Ypatingasis būrys (YB) zamordowało ok. 100 tys. polskich obywateli, głównie polskich Żydów i Polaków[9]. 7 lipca 1944 skoncentrowana pod miastem polska Armia Krajowa rozpoczęła atak na Wilno (Operacja Ostra Brama). W kilka dni po nadejściu Armii Czerwonej NKWD aresztowało wszystkich polskich żołnierzy i oficerów oraz wydarło Wilno z rąk polskich. Następnie Litwę razem z Wilnem ponownie włączono do Związku Radzieckiego. Po 1944 większość polskich mieszkańców została przesiedlona. Od tego czasu w Wilnie zaczęli masowo osiedlać się Litwini i Rosjanie.

Ruchy niepodległościowe zapoczątkowane w czerwcu 1988 przez Litewski Ruch na Rzecz Przebudowy (Sajudis) nasiliły się w 1990, a w styczniu 1991 doszło do starć pod wieżą telewizyjną. Od 17 września 1991 Wilno jest stolicą niepodległej Litwy.

Przynależność państwowa Wilna

Kultura i historia kultury

W 2009 Wilno było Europejską Stolicą Kultury. W tym samym roku miały miejsce obchody 1000-lecia Litwy[10].

Muzyka w dawnym Wilnie

W XIV wieku w Wilnie działał chór katedralny oraz kapela na dworze książęcym. W 1387 powstał cech muzyków. W XVI wieku miasto stało się ważnym ośrodkiem budowy organów. Przy kościele św. Janów powstała szkoła muzyczna (śpiewu) dla chłopców, w Akademii nauczano śpiewu wielogłosowego. Znakomitą opinią cieszyła się kapela dworska Władysława IV, w której śpiewali włoscy soliści. W 1634 w Wilnie wystawiono pierwszą operę. Była to Il ratto di Helena, której kompozytorem przypuszczalnie był Marco Scacchi.

Organy w kościele św. Jana Chrzciciela i św. Jana Ewangelisty w Wilnie, na których grał Stanisław Moniuszko

Poczynając od końca XVIII wieku coraz częściej organizowano publiczne koncerty i przedstawienia operowe. W 1827 powstał pierwszy stały zespół operowy, wystawiający głównie repertuar włoski, a w latach 1835–1844 działał niemiecki zespół operowy.

W latach 1802–1826 w Akademii wileńskiej nauczał Jan Dawid Holland. W latach 1840–1858 główną postacią wileńskiego życia muzycznego był Stanisław Moniuszko. To właśnie w Wilnie wystawiona była po raz pierwszy Halka: w 1848 w wersji estradowej, w 1854 w wersji scenicznej. Miasto odwiedzali wybitni wirtuozi, m.in. Henryk Wieniawski i Antoni Kątski. W 1867 powstała pierwsza szkoła muzyczna.

Wydarzeniem ważnym dla kultury litewskiej było wystawienie w 1906 sztuki teatralnej Biruta z muzyką Mikasa Petrauskasa, uważanej za pierwszą litewską operę narodową. W 1907 w Wilnie zamieszkał na kilka lat Mikalojus Konstantinas Čiurlionis, który przez Litwinów ceniony jest jako twórca narodowej sztuki litewskiej.

W latach 1919–1939 w Wilnie dominowało środowisko polskich i żydowskich muzyków. Działało Konserwatorium (od 1921) i Żydowski Instytut Muzyki (od 1924). Najbardziej aktywnymi postaciami w środowisku polskim byli: Tadeusz Szeligowski, Stanisław Szpinalski, Witold Rudziński[11].

Podział administracyjny

Mapa podziału administracyjnego Wilna
Mapa podziału administracyjnego Wilna

Wilno dzieli się na 20 dzielnic (gmin):

Zabytki

Katedra wileńska
Ostra Brama w Wilnie
Wieża Giedymina
Kościół św. Anny
Cerkiew św. Michała i Konstantyna
Kienesa karaimska
Kościół uniwersytecki

W 1994 Stare Miasto w Wilnie zostało wpisane na listę światowego dziedzictwa UNESCO.

 Osobny artykuł: Stare Miasto w Wilnie.

W Wilnie jest 40 kościołów, z których najbardziej okazały, to barokowy kościół św. Piotra i Pawła na Antokolu (1668-1676) zawierający ponad 2000 rzeźb oraz kaplica w Ostrej Bramie (Bramie Miednickiej) ze słynnym obrazem Matki Boskiej Ostrobramskiej. Miasto leży na trasie Europejskiego Szlaku Gotyku Ceglanego.

Zabytki gotyckie

Zabytki renesansowe

Zabytki barokowe

Zabytki klasycystyczne

Zabytki eklektyczne i neostylowe

Zabytki modernistyczne sprzed 1939

Inne zabytki

Nekropolie

Oświata

W mieście Wilnie w składzie okręgu wileńskiego ZCZW w roku szkolnym 1919/1920 działało 128 szkół powszechnych, 14 szkół średnich, 6 szkół zawodowych, 3 seminaria nauczycielskie i 4 kursy. Ogółem w szkołach uczyło się 21 302 dzieci i pracowało 732 nauczycieli[13].

Komunikacja

Wilno stanowi największy węzeł komunikacyjny kraju[potrzebny przypis].

Miasto posiada bezpośrednie połączenie kolejowe z Kownem, Szawlami, Kłajpedą, Kiejdanami, Turmontem, Mariampolem, Szostakowem, Święcianami, Oranami, Trokami i in. Ważniejsze połączenia międzynarodowe to Moskwa, Kaliningrad, Mińsk i Mohylów. Nie istnieje bezpośrednie połączenie kolejowe Wilna z Polską, jednak można dotrzeć pociągiem z przesiadką w Szostakowie.

Dworzec autobusowy zapewnia połączenia bezpośrednie ze wszystkimi ważniejszymi miastami Litwy. Można stąd dotrzeć również m.in. do Warszawy, Gdańska, Suwałk, Rygi, Tallinna, Dyneburga, Mińska, Kijowa, Lwowa, Berlina i in. Głównie przewoźnicy autobusowi to TOKS, Kautra, Eurolines, Busturas, Svirka, Meteorit i in.

Istnieje możliwość zakupu biletu na autobus przez internet. W 2009 wprowadzono połączenia autobusowe z podwyższonym komfortem na linii Wilno – Ryga.

 Osobny artykuł: Vilnius (stacja kolejowa).
 Osobny artykuł: Port lotniczy Wilno.

Sport

Wilno jest siedzibą wielu klubów sportowych, m.in. koszykówki – Lietuvos Rytas Wilno, piłki nożnej – FC Vilnius, Vėtra Vilnius, Žalgiris Vilnius.

W Wilnie istnieje też polski klub Polonia Wilno[14].

W czasach II RP w Wilnie istniały też kluby piłkarskie:

Niektóre osoby związane z miastem

Ważniejsze rody

Ważniejsze rody mieszkające w Wilnie i jego okolicach:[potrzebny przypis]

Galeria nowoczesnej zabudowy

Miasta Partnerskie

Współpraca miast bez umowy

  1. Departament Mniejszości Narodowościowych i Litwinów Mieszkających Zagranicą [dostęp 29 stycznia 2008]
  2. Marian Siemiakowicz. Spisy ludności a zagadnienie narodowościowe z uwzględnieniem spraw szkolnictwa dla mniejszości białoruskiej w II Rzeczypospolitej
  3. Bronisław Makowski. Litwini w Polsce 1920-1939
  4. Władysław Konopczyński, Dzieje Polski nowożytnej, t. I, 1936, s. 163.
  5. a b Wilno. Przewodnik krajoznawczy Juljusza Kłosa Prof. Uniwersytetu St. Batorego. Wydanie trzecie poprawione, Wydawnictwo Wileńskiego Oddziału Polskiego Towarzystwa Turystyczno-Krajoznawczego, Wilno 1937, s. 21 i 140
  6. Towarzystwo Przyjaciół Nauk w Wilnie, Wilno s.d., s. 2.
  7. S. Rygiel, H. Drège, Bibljoteka im. Wróblewskich w Wilnie : 1912–1931, Wilno 1934, s. 2.
  8. Paweł Krasnopolski (red.): Wilno i Województwo Wileńskie : informator społeczno-gospodarczy i księga adresowa m. Wilna i Województwa Wileńskiego. Wilno: Wiktoria Krasnopolska, 1937, s. 7.
  9. Piotr Niwiński: Ponary : miejsce ludzkiej rzeźni. Warszawa: Instytut Pamięci Narodowej, Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu, 2011, s. 26.
  10. Zob. Dominik Szulc, Wilno – centrum obchodów Tysiąclecia Litwy i Europejska Stolica Kultury w 2009 roku, "Histmag.org", 5 lipca 2009.
  11. "Wilno", [w:] The Grove Dictionary of Music and Musicians, London 2001.
  12. Zob. Wilno – przewodnik turystyczny, opr. L. Dowdo, Wydawnictwo Polskie w Wilnie 2008, s. 130-132.
  13. Joanna Gierowska-Kałłaur: Rozdział VII. Szkolnictwo na ziemiach podległych Zarządowi Cywilnemu Ziem Wschodnich. W: Joanna Gierowska-Kałłaur: Zarząd Cywilny Ziem Wschodnich (19 lutego 1919 – 9 września 1920). Wyd. 1. Warszawa: Wydawnistwo Neriton, Instytut Historii PAN, 2003, s. 242. ISBN 83-88973-60-6. (pol.).
  14. Klub sportowy "Polonia" Wilno. [dostęp 23.04.2010]. (pol.).
  15. Miestai partneriai. (lit.).

Zobacz też

Linki zewnętrzne

Szablon:Wilno

Szablon:Link FA Szablon:Link FA

Szablon:Link GA Szablon:Link GA Szablon:Link GA