Brygada KOP „Podole”
| Historia | |
| Państwo | |
|---|---|
| Sformowanie | |
| Rozformowanie | |
| Nazwa wyróżniająca | |
| Dowódcy | |
| Pierwszy | |
| Ostatni | |
| Organizacja | |
| Numer |
kryptonimowy: 5[a] |
| Dyslokacja | |
| Formacja | |
| Rodzaj wojsk | |
| Podległość | |
Brygada KOP „Podole” – brygada piechoty Korpusu Ochrony Pogranicza.
Geneza[edytuj | edytuj kod]
Do czasu zakończenia wojny polsko-bolszewickiej, czyli do jesieni 1920, wschodnią granicę państwa polskiego wyznaczała linia frontu. Dopiero zarządzeniem z 6 listopada 1920 utworzono Kordon Graniczny Ministerstwa Spraw Wojskowych[1]. W połowie stycznia 1921 zmodyfikowano formę ochrony granicy i rozpoczęto organizowanie Kordonu Granicznego Naczelnego Dowództwa WP. Obsadzony on miał być przez żandarmerię polową i oddziały wojskowe[2]. Latem 1921 ochronę granicy wschodniej postanowiło powierzyć Batalionom Celnym[3]. 29 października 1921 wojewoda tarnopolski wydał zarządzenie, w którym granicę państwową na terenie województwa tarnopolskiego podzielił na cztery odcinki[4]:
- I odcinek – powiat zaleszczycki i borszczowski do mostu w miejscu, gdzie Zbrucz wpada do Dniestru. Obsadzić go miał 22 batalion celny z miejscem postoju Kołodróbka.
- II odcinek od ww mostu do granicy powiatu husiatyńskiego. Obsadzał go 39 batalion celny z miejscem postoju dowództwa w Borszczowie.
- III odcinek – granica powiatu husiatyńskego. Obsadzał go 23 batalion celny z mp dowództwa w Wasylkowcach.
- IV odcinek – granica powiatu skałackiego i zbarskiego. Obsadzał go 38 batalion celny z Bogdanówki.
W drugiej połowie 1922 przeprowadzono kolejną reorganizację organów strzegących granicy wschodniej[5]. 1 września 1922 bataliony celne przemianowano na bataliony Straży Granicznej[6]. Już w następnym zlikwidowano Straż Graniczną, a z dniem 1 lipca 1923 pełnienie służby granicznej na wschodnich rubieżach powierzono Policji Państwowej[7]. W sierpniu 1924 podjęto uchwałę o powołaniu Korpusu Ochrony Pogranicza – formacji zorganizowanej na wzór wojskowy, a będącej etacie Ministerstwa Spraw Wewnętrznych[8].
Formowanie i zmiany organizacyjne[edytuj | edytuj kod]
Na posiedzeniu Politycznego Komitetu Rady Ministrów, w dniach 21–22 sierpnia 1924, zapadła decyzja powołania Korpusu Wojskowej Straży Granicznej. 12 września 1924 Ministerstwo Spraw Wojskowych wydało rozkaz wykonawczy w sprawie utworzenia Korpusu Ochrony Pogranicza[9], a 17 września instrukcję określającą jego strukturę[10]. 4 Brygada Ochrony Pogranicza zorganizowana została w drugim etapie formowania Korpusu Ochrony Pogranicza na podstawie rozkazu MSWojsk. nr 1600/tjn./O.de B/25 w terminie do 1 marca 1925 z gotowością do obsadzenia granicy na dzień 12 marca 1925[11]. Jednostką formującą był 54 pułk piechoty[12][13]. W skład brygady weszły: 12 batalion graniczny „Skałat”, 13 batalion graniczny „Kopyczyńce”, 14 batalion graniczny „Borszczów”, 12 szwadron kawalerii „Koszlaki”, 13 szwadron kawalerii „Czortków”, 14 szwadron kawalerii „Zaleszczyki”[11]. Brygada rozwinęła się na terenie województwa tarnopolskiego[11]. Dowództwo brygady rozmieszczono w Czortkowie[11][14]. Pas ochraniany przez brygadę miał 342 km szerokości i 30 km głębokości[15]. Na podstawie rozkazu dowódcy KOP nr L.dz.931/Og., w lutym 1926 z podporządkowania brygady wyszedł 14 szwadron OP[16].
W 1926 zorganizowano na szczeblu brygady szkołę podoficerską dla niezawodowych podoficerów piechoty[17]. Szkoła stacjonowała w Mostach Wielkich przy 25 batalionie granicznym[18].
Rozporządzeniem ministra skarbu z 30 czerwca 1927 rozpoczęto reorganizację Straży Celnej[19]. Z dniem 1 listopada 1927 Inspektorat Straży Celnej „Zaleszczyki” został rozwiązany, a jego rejon odpowiedzialności został przekazany batalionowi KOP „Borszczów”[20][21].
W 1928 brygada ochraniała odcinek granicy państwowej długości 365,134 kilometrów[22].
Latem 1928 zlikwidowana została szkoła podoficerska. W jej miejsce, oraz w miejsce identycznych szkół funkcjonujących w pozostałych brygadach, w twierdzy Osowiec utworzony został batalion szkolny KOP[17].
Aby zapewnić odpowiednią liczbę żołnierzy o wyszkoleniu saperskim, z dniem 1 kwietnia 1928 utworzono brygadowy ośrodek wyszkolenia pionierów przy 25 batalionie granicznym w Mostach Wielkich[22]. W 1931[b] zorganizowano kompanie saperów dla poszczególnych brygad Korpusu Ochrony Pogranicza[24] zorganizowano kompanie saperów dla poszczególnych brygad Korpusu Ochrony Pogranicza[24]. Dzieliły się na cztery typy, a nazwy przybierały od macierzystych jednostek. Brygada „Podole” otrzymała kompanię typu III. Kompanie tego typu miały dwa plutony po trzy drużyny i drużynę gospodarczą. Etat kompanii wynosił 3 oficerów, 9 podoficerów i 80 szeregowców[23].
Rozkazem dowódcy KOP z 23 lutego 1937 została zapoczątkowana pierwsza faza reorganizacji Korpusu Ochrony Pogranicza „R.3”. Jej wynikiem było między innymi przeorganizowanie Brygady KOP „Podole”[25] poprzez rozwiązanie pułku KOP „Czortków” wchodzącego dotychczas w skład organizacyjny brygady i reorganizacje dowództwa brygady[26]. Brygadzie podporządkowano stację gołębi pocztowych KOP „Buczacz”[27] We wrześniu 1937 w składzie brygady został sformowany Dywizjon Artylerii Lekkiej KOP „Czortków”. Zarządzeniem dowódcy KOP gen. bryg. Jana Kruszewskiego w sprawie zmian w kwatermistrzostwie KOP, dniem 1 kwietnia 1939 utworzono w brygadzie etat oficera granicznego w stopniu kapitana[28].
W sierpniu 1939 Brygada KOP „Podole” mobilizowała w dwóch rzutach 36 Dywizję Piechoty. Pierwszy rzut organizowano 27 sierpnia w mobilizacji alarmowej i drugi rzut 31 sierpnia w mobilizacji powszechnej. Kwaterę główną dywizji, dowództwo oraz I i II batalion 163 pp mobilizował batalion KOP „Czortków”, a III batalion mobilizował batalion KOP „Borszczów”. Batalion KOP „Kopyczyńce” mobilizował III batalion 165 pp[29].
Z dniem 30 sierpnia zlikwidowano dowództwo Brygady KOP „Podole” przekształcając je w dowództwo pułku KOP „Czortków”[30].
Służba graniczna[edytuj | edytuj kod]
W 1937 ustalono dla brygady następujący podział ochranianego odcinka granicy państwowej[31]:
- granica południowa: odcinek strażnicy „Ujście Biskupie” 1 kompanii granicznej „Mielnica”. Punktem styku był od słup graniczny nr 57/3 i słup telefoniczny nr 237/32 na szosie Ujście Biskupie-Szuparka [wł.].
- wewnątrz brygady:
- granica południowa baonu „Kopyczyńce”: odcinek strażnicy „Siekierzyńce Południowe” 1 kompanii granicznej „Kociubińczyki” [wł.]
- granica północna baonu „Borszczów”: odcinek strażnicy „Zbrzyż” 4 kompanii granicznej „Skała” baonu „Borszczów” [wł.]
Struktura organizacyjna brygady[edytuj | edytuj kod]
Struktura 4 Brygady Ochrony Pogranicza w 1927[32]
- Dowództwo 4 Brygady Ochrony Pogranicza
- 12 batalion graniczny
- 13 batalion graniczny
- 14 batalion graniczny
- 25 batalion odwodowy
- 12 szwadron kawalerii
- 13 szwadron kawalerii
- 14 szwadron kawalerii
- Szkoła Podoficerów Niezawodowych Brygady
Struktura Brygady KOP „Podole” w 1934[33]
- Dowództwo Brygady KOP „Podole” w Czortkowie
- pułk KOP „Czortków”
- szwadron kawalerii KOP „Hnilice Wielkie”
- kompania saperów
Struktura Brygady KOP „Podole” w latach 1937–1939[34]
- Dowództwo Brygady KOP „Podole”
- batalion KOP „Skałat”
- batalion KOP „Kopyczyńce”
- batalion KOP „Borszczów”
- batalion KOP „Czortków”
- dywizjon artylerii lekkiej KOP „Czortków”
- szwadron kawalerii KOP „Hnilice Wielkie”
- szwadron kawalerii KOP „Czortków”
- szwadron kawalerii KOP „Zaleszczyki”
- kompania saperów KOP „Czortków”
- stacja gołębi pocztowych KOP „Buczacz”
Reorganizacja przeprowadzona w 1937 spowodowała zmiany w dotychczasowym podziale odcinków granicznych między jednostkami brygady.
Obsada personalna dowództwa brygady[edytuj | edytuj kod]
Dowódcy:
- płk piech. Włodzimierz Maxymowicz-Raczyński (2 III 1925 – 14 VIII 1927[35])
- płk piech. Eugeniusz Godziejewski (31 VII 1927 – 19 VI 1931 → dowódca 19 DP)
- płk dypl. Wacław Piekarski (17 VII 1931 – 19 XI 1935 → dowódca piechoty dywizyjnej 11 DP[35])
- płk dypl. Stefan Rowecki (4 XI 1935 – 15 VI 1938 → dowódca piechoty dywizyjnej 2 DP Leg.[35])
- płk piech. Bolesław Ostrowski (15 VI 1938 – VIII 1939 → dowódca 36 DP[35])
Zastępca dowódcy:
- ppłk piech. Przemysław Nakoniecznikoff-Klukowski (1937 – VIII 1939 → dowódca 163 pp)
Szefowie sztabu:
- kpt. dypl. piech. Seweryn Wilimowski (1927 – 31 X 1930 → DOK VII)
- kpt. dypl. piech. Maksymilian Kurnatowski (1 XI 1930[36]) – 26 I 1934 → DOK VI)
- kpt. / mjr dypl. Zygmunt Morozewicz (od 26 I 1934[37])
- mjr dypl. piech. Ignacy Włostowski (do VIII 1939 → szef sztabu 36 DP)
I oficerowie sztabu brygady:
- kpt. Bronisław Brągiel (p.o. do XI 1926)
- kpt. SG Jan Rzepecki (28 X 1926 – 26 IV 1928 → asystent w Doświadczalnym Centrum Wyszkolenia)
- kpt. / mjr piech. Czesław Lewin-Lewiński (I – IV 1934)
- kpt. piech. Władysław Fijałkowski (do VIII 1939 → pomocnik oficera operacyjnego sztabu 36 DP)
Szef łączności brygady:
- kpt. / mjr łączn. Ignacy Stanisław Skarżeński (XII 1938- VIII 1939 → dowódca łączności 36 DP)
Obsada personalna dowództwa 4 Brygady 30 września 1928[38]:
- dowódca brygady – płk piech. Eugeniusz Godziejewski
- szef sztabu – kpt. dypl. piech. Seweryn Wilimowski
- oficer ordynansowy – por. Juliusz Ulatowski[c]
- I oficer sztabu – p.o. por. Witold Piasecki[d]
- III oficer sztabu – por.tyt. kpt. Mieczysław Gaspanas[e]
- oficer referatu wywiadu – kpt. Kazimierz Szczerbiński
- oficer referatu wywiadu – por. Tadeusz Danecki[f]
Obsada personalna brygady w (maju[39]) czerwcu 1939[40]:
- dowódca brygady – płk piech. Bolesław Ostrowski
- zastępca dowódcy brygady – ppłk piech. Przemysław Nakoniecznikoff-Klukowski
- szef sztabu – mjr dypl. piech. Ignacy Włostowski
- I oficer sztabu – kpt. piech. Władysław Fijałkowski[g].
- szef łączności – mjr łączn. Ignacy Stanisław Skarżeński[h].
- komendant rejonu Przysposobienia Wojskowego „Podole” – mjr adm. Stanisław Eugeniusz Rink[i].
- Obsada 304 Rejonu PW „Podole” w Czortkowie
Obsada oficerska rejonu PW przy Brygadzie KOP „Podole” w maju 1939[41][j]:
- komendant rejonu PW „Podole” – mjr adm. (piech.) Rink Stanisław Eugeniusz
- komendant powiatowy PW „Zbaraż” – kpt. adm. (piech.) Michał Ludwik Baran
- komendant powiatowy PW „Skałat” – kpt. piech. Andrzej Franciszek Łasiński
- komendant powiatowy PW „Kopyczyńce” – kpt. adm. (piech.) Jan Wąsik
- komendant powiatowy PW „Czortków” – kpt. piech. Wacław Wyziński
- komendant powiatowy PW „Buczacz” – kpt. Franciszek Romuald Kulikowski
- komendant powiatowy PW „Borszczów” – kpt. adm. (piech.) Mikołaj Kozłowski
- komendant powiatowy PW „Zaleszczyki” –kpt. piech. Stanisław Sołtysiak
Uwagi[edytuj | edytuj kod]
- ↑ Zarządzenie szefa sztabu KOP ppłk. dypl. Franciszka Węgrzyna w sprawie używania w dowództwie KOP kryptonimów zamiast nazw jednostek KOP → Jabłonowski i in. 2001 ↓, s. 425.
- ↑ Cutter w swoich publikacjach podaje, że kompanie saperów zorganizowano w 1934[23]. Zdaniem Prochwicza informacja ta jest błędna, a właściwa data to rok 1931[24].
- ↑ Pełnił obowiązki kierownika kancelarii i referatu personalnego → Obsada oficerska Brygady KOP „Podole” ↓.
- ↑ Oficer zajmował się sprawami operacyjnymi, mobilizacyjnymi i wyszkolenia → Obsada oficerska Brygady KOP „Podole” ↓.
- ↑ Pełnił obowiązki kierownika referatu O.de.B. → Obsada oficerska Brygady KOP „Podole” ↓.
- ↑ Był na etacie oficera wywiadowczego 25 batalionu KOP → Obsada oficerska Brygady KOP „Podole” ↓.
- ↑ Władysław Fijałkowski, mjr piech., w KOP od 1935. Do mobilizacji I oficer sztabu Brygady KOP „Podole”. We wrześniu 1939 pomocnik oficera operacyjnego 36. DP rez. Po zakończeniu kampanii wrześniowej przedostał się na zachód. W PSZ m.in. szef służb zaopatrzenia i transportu 2. Korpusu Polskiego. → Jabłonowski i in. 2001 ↓, s. 717.
- ↑ Ignacy Stanisław Skarżeński (1896-1940), mjr łącz., w latach 1917–1918 żołnierz armii austriackiej. W KOP od 1938. Do mobilizacji szef łączności brygady KOP „Podole”. We wrześniu 1939 dowódca łączności 36 DP rez. Więzień obozu w Starobielsku. Zamordowany przez NKWD → Jabłonowski i in. 2001 ↓, s. 747.
- ↑ Stanisław Eugeniusz Rink (1896), mjr adm., żołnierz armii austriackiej. W WP od 1919. W KOP od 1931. Do mobilizacji komendant rejonu PW „Podole”. We wrześniu 1939 zastępca dowódcy pułku KOP „Czortków” → Jabłonowski i in. 2001 ↓, s. 744.
- ↑ Wykaz zawiera obsadę jednostki według stanu bezpośrednio przed rozpoczęciem mobilizacji pierwszych oddziałów Wojska Polskiego w dniu 23 marca 1939, ale już po przeprowadzeniu ostatnich awansów ogłoszonych z datą 19 marca 1939[42].
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ Dominiczak 1992 ↓, s. 56–58.
- ↑ Dominiczak 1992 ↓, s. 59–63.
- ↑ Polak 1999 ↓, s. 6.
- ↑ Materiały dyslokacyjne 39 bc ↓, s. 1,2.
- ↑ Dominiczak 1992 ↓, s. 76.
- ↑ Prochwicz i Kępa 2003 ↓, s. 20.
- ↑ Dominiczak 1992 ↓, s. 94–101.
- ↑ Grochowski (red.) 1994 ↓, s. 7.
- ↑ Prochwicz 2003 ↓, s. 11–12.
- ↑ Dominiczak 1992 ↓, s. 111.
- ↑ a b c d Prochwicz i 3/1994 ↓, s. 151.
- ↑ Zarządzenie nr L.1600/o.de B./25 ↓.
- ↑ Dominiczak 1983 ↓, s. 144.
- ↑ Komunikaty dyslokacyjne KOP ↓, s. 4/1927.
- ↑ Prochwicz 2003 ↓, s. 23.
- ↑ Rozkaz dzienny dowódcy 4 Brygady OP z 15 lutego 1926.
- ↑ a b Prochwicz i 3/1994 ↓, s. 153.
- ↑ Bereza i Szczepański 2014 ↓, s. 54.
- ↑ Dominiczak 1975 ↓, s. 133.
- ↑ Kozłowski 2012 ↓, s. 32.
- ↑ Muzeum Polskich Formacji Granicznych ↓.
- ↑ a b Bereza i Szczepański 2014 ↓, s. 51.
- ↑ a b Cutter 2005 ↓, s. 50.
- ↑ a b c Prochwicz 2003 ↓, s. 43.
- ↑ Prochwicz i 3/1994 ↓, s. 157.
- ↑ Zarządzenie nr L.500/Tjn.Og.Org/37 ↓, s. 2.
- ↑ Zarządzenie nr L.500/Tjn.Og.Org/37 ↓, s. 6.
- ↑ Jabłonowski i in. 2001 ↓, s. 625.
- ↑ Prochwicz i 4/1994 ↓, s. 8.
- ↑ Prochwicz 2003 ↓, s. 72.
- ↑ Zarządzenie nr L.3300/Tjn.Og.Org/37 ↓, s. 4 i 5/1.
- ↑ Prochwicz, Konstankiewicz i Rutkiewicz 2003 ↓, s. 31.
- ↑ Prochwicz, Konstankiewicz i Rutkiewicz 2003 ↓, s. 46.
- ↑ Dominiczak 1992 ↓, s. 195, 197–199.
- ↑ a b c d Wiśniewska i Promińska 2013 ↓, s. 8.
- ↑ Dz. Pers. MSWojsk. ↓, Nr 14 z 20 września 1930, s. 286.
- ↑ Dz. Pers. MSWojsk. ↓, Nr 2 z 26 stycznia 1934, s. 19.
- ↑ Obsada oficerska Brygady KOP „Podole” ↓.
- ↑ Rocznik oficerski 1939 ↓, s. 925.
- ↑ Jabłonowski i in. 2001 ↓, s. 664.
- ↑ Rocznik oficerski 1939 ↓, s. 943.
- ↑ Rocznik oficerski 1939 ↓, s. VI.
Bibliografia[edytuj | edytuj kod]
- Hubert Bereza, Kajetan Szczepański: Centralna Szkoła Podoficerska KOP. Grajewo: Towarzystwo Przyjaciół 9 PSK, 2014. ISBN 978-83-938921-7-4.
- Zdzisław Józef Cutter: Saperzy II Rzeczypospolitej. Warszawa [etc.]: Pat, 2005. ISBN 83-921881-3-6.
- Henryk Dominiczak: Granica polsko–niemiecka 1919–1939. Z dziejów formacji granicznych. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1975.
- Henryk Dominiczak: Granica wschodnia Rzeczypospolitej Polskiej w latach 1919–1939. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1992. ISBN 83-01-10202-0.
- Henryk Dominiczak: Ochrona granicy wschodniej w latach 1919–1939. Z dziejów formacji granicznych. Warszawa: Akademia Spraw Wewnętrznych. Katedra Historii i Archiwistyki, 1983.
- Lech Grochowski (red.): Korpus Ochrony Pogranicza w 70 rocznicę powstania. Materiały z konferencji popularnonaukowej. Kętrzyn: Centrum Szkolenia Straży Granicznej, 1994.
- Bogusław Polak: Polskie formacje graniczne. Dokumenty organizacyjne. Wybór źródeł. T. 1. Koszalin: Wydawnictwo Uczelniane Politechniki Koszalińskiej, 1999. ISBN 83-87424-84-6.
- Jerzy Prochwicz, Andrzej Konstankiewicz, Jan Rutkiewicz: Korpus Ochrony Pogranicza 1924–1939. Barwa i Broń, 2003. ISBN 83-900217-9-4.
- Jerzy Prochwicz. Korpus Ochrony Pogranicza w przededniu wojny, Część I. Powstanie i przemiany organizacyjne KOP do 1939 r. „Wojskowy Przegląd Historyczny”. 3 (149), s. 148–160, 1994. Warszawa: Wydawnictwo „Czasopisma Wojskowe”. ISSN 0043-7182.
- Jerzy Prochwicz. Korpus Ochrony Pogranicza w przededniu wojny, Część II. Przemiany organizacyjne i przygotowania wojenne KOP w 1939. „Wojskowy Przegląd Historyczny”. 4 (150), s. 148–160, 1994. Warszawa: Wydawnictwo „Czasopisma Wojskowe”. ISSN 0043-7182.
- Jerzy Prochwicz: Formacje Korpusu Ochrony Pogranicza w 1939. Warszawa: Wydawnictwo Neriton, 2003. ISBN 83-88973-58-4.
- Jerzy Prochwicz, Zbigniew Kępa. ABC formacji granicznych II Rzeczypospolitej. „Problemy Ochrony Granic”. 24, 2003. Ketrzyn: Centrum Szkolenia Straży Granicznej. ISSN 1505-1757.
- Barbara Tarkowska, Brygada KOP „Podole”, Warszawa 2007.
- Iwona Wiśniewska, Katarzyna Promińska: Wstęp do inwentarza zespołu archiwalnego „Brygada Korpusu Ochrony Pogranicza «Wilno»”. Szczecin: Archiwum Straży Granicznej, 2013.
- Dzienniki Personalne Ministerstwa Spraw Wojskowych z 1928, 1931 i 1934. [dostęp 2016-02-15].
- Zarządzenie dowódcy Korpusu Ochrony Pogranicza sprawie reorganizacji pododdziałów w batalionach i CSP(„R.3” II Faza) nr L.3300/Tjn.Og.Org/37 z 17 lipca 1937.
- Zarządzenie organizacyjne dowódcy Korpusu Ochrony Pogranicza w sprawie sformowania dowództw 4 i 5 brygady OP, 12-20 baonów i 12-20 szwadronów Ochrony Pogranicza nr L.1600/o.de B./25 z lutego 1925.
- Zarządzenie dowódcy KOP w sprawie reorganizacji Korpusu Ochrony Pogranicza („R.3” I Faza) nr L.500/Tjn.Og.Org/37 z 23 lutego 1937.
- Marek Jabłonowski, Włodzimierz Jankowski, Bogusław Polak, Jerzy Prochwicz: O niepodległą i granice. Korpus Ochrony Pogranicza 1924-1939. Wybór dokumentów. Warszawa-Pułtusk: Wyższa Szkoła Humanistyczna w Pułtusku. Wydział Dziennikarstwa i Nauk Politycznych Uniwersytetu Warszawskiego, 2001. ISBN 83-88067-48-8.
- Wykaz zmian stanu oficerów Brygady KOP „Podole” w latach 1928–1934 → Archiwum Straży Granicznej. Szczecin.
- Komunikaty dyslokacyjne Korpusu Ochrony Pogranicza z lat 1927 (z uzupełnieniami i poprawkami), 1928, 1932, 1934 (z uzupełnieniami i poprawkami) i 1938 → Archiwum Straży Granicznej. Szczecin.
- Materiały dotyczące dyslokacji, wykazy placówek, rozkład pododdziałów, korespondencja 39 batalionu celnego, 1921 – 1922 → Archiwum Straży Granicznej. Szczecin.
- Ryszard Rybka, Kamil Stepan: Rocznik Oficerski 1939. Stan na dzień 23 marca 1939. Kraków: Fundacja CDCN, 2006. ISBN 978-83-7188-899-1.