Stanisław August Poniatowski

Stanisław August Poniatowski w stroju koronacyjnym, obraz Marcello Bacciarellego z 1768

Wielka Księżna Katarzyna Aleksiejewna, późniejsza cesarzowa Katarzyna II, wielka miłość Poniatowskiego

Poseł rosyjski Herman Karl von Keyserling, preceptor młodego Poniatowskiego

Marie Thérèse Rodet Geoffrin zwana przez Poniatowskiego mamusią, wykupiła go z paryskiego więzienia, gdzie dostał się za długi

Charles Hanbury Williams, przyjaciel młodego Poniatowskiego

Elekcja Stanisława Augusta

Apoteoza Stanisława Augusta na Zamku Królewskim w Warszawie

Cyfra królewska Stanisława Augusta

Szkoła Rycerska, akwarela pędzla Zygmunta Vogla, 1785

Tron Stanisława Augusta na zamku w Warszawie

Akt ustanowienia przez króla Orderu Świętego Stanisława w 1765 roku

Brat króla podkomorzy nadworny koronny Kazimierz Poniatowski, w 1765 kupił dla Henrietty Lullier, faworyty swojego królewskiego brata za 39 000 złp posesję przy Krakowskim Przedmieściu w Warszawie, na której wzniósł dwupiętrową kamienicę. Szybko miejsce to stało się najmodniejszym domem publicznym w stolicy.

Biskup krakowski Kajetan Sołtyk, jeden z liderów opozycji na Sejmie Repninowskim, porwany i wywieziony do Rosji. W 1782 Stanisław August i Rada Nieustająca ubezwłasnowolnili biskupa

Poseł rosyjski Nikołaj Repnin, przeprowadził zawarcie traktatu gwarancyjnego z 1768, mocą którego Rzeczpospolita stała się rosyjskim protektoratem, później opiekun króla w Grodnie, autor tekstu jego abdykacji z 1795 roku

Traktat wieczystej przyjaźni pomiędzy Rosją a Rzecząpospolitą

Kazimierz Pułaski miał porwać króla i osadzić go w klasztorze na Jasnej Górze

Stanisław August Poniatowski, portret autorstwa Marcello Bacciarellego

Rzeczpospolita w 1772 roku

Protest Tadeusza Reytana na Sejmie Rozbiorowym 1773–1775, na obrazie Jana Matejki

Rzeczpospolita w latach 1773–1789 jako protektorat Imperium Rosyjskiego

Herb Rzeczypospolitej z czasów stanisławowskich na poznańskim odwachu, na środkowym polu Ciołek, herb Poniatowskich

Prymas Michał Jerzy Poniatowski, brat króla jeden z przywódców stronnictwa rosyjskiego w Rzeczypospolitej

Konstelacja Ciołek Poniatowskiego

Stanisław August po abdykacji, w 1797, na piersiach widoczny emblemat masoński, obraz Élisabeth Vigée-Lebrun

Jan Bogumił Plersch Odjazd Katarzyny II z Kaniowa w 1787 roku

Stanisław August Poniatowski ok. 1780 roku, obraz Marcello Bacciarellego

Herb Stanisława Augusta z kollaną Orderu Orła Białego

Pomnik Jana III Sobieskiego w Warszawie, klęska propagandy antytureckiej Stanisława Augusta

Scipione Piattoli, sekretarz prywatny króla, redagował tekst konstytucji 3 maja

Jan Matejko Uchwalenie Konstytucji 3 maja król wchodzi do kolegiaty św. Jana

Medale ustanowionego przez króla Orderu Virtuti Militari z 1792 roku z widoczną cyfrą monarchy

Akces króla do konfederacji targowickiej 24 lipca 1792

Dowódca armii koronnej bratanek króla książę Józef Antoni Poniatowski, na wieść o przystąpieniu stryja do konfederacji targowickiej odesłał mu nadane ordery

Marcello Bacciarelli Portret Stanisława Augusta z klepsydrą 1793

Bratanek i ulubieniec króla podskarbi wielki litewski Stanisław Poniatowski, Stanisław August bezskutecznie próbował załatwić mu następstwo tronu

Pałac Marmurowy, miejsce zamieszkania zdetronizowanego Stanisława Augusta w Sankt Petersburgu

Grobowiec Stanisława Augusta Poniatowskiego w podziemiach katedry warszawskiej

Stanisław August Poniatowski (właściwie Stanisław Antoni Poniatowski) herbu Ciołek (ur. 17 stycznia 1732 w Wołczynie, zm. 12 lutego 1798 w Petersburgu) – ostatni władca Rzeczypospolitej Obojga Narodów, król Polski i wielki książę litewski w latach 1764–1795, jako Stanisław II August; przedtem stolnik wielki litewski od 1755, starosta przemyski od 1753. Od 1777 należał do masonerii.

Był synem Stanisława Poniatowskiego, kasztelana krakowskiego, i Konstancji z Czartoryskich, bratem podkomorzego nadwornego koronnego Kazimierza, feldmarszałka austriackiego Andrzeja, prymasa Michała Jerzego, Aleksandra, Franciszka, Ludwiki Marii i Izabelli. Był prawnukiem polskiego poety podskarbiego Jana Andrzeja Morsztyna. Jego prababka Katarzyna Gordon spokrewniona była ze Stuartami i spowinowacona z największymi rodami Szkocji, Hiszpanii i Francji.

Młodość

Od jesieni 1733 roku wraz z rodzicami przebywał w Gdańsku, skąd w końcu 1734 roku został z rozkazu wojewody kijowskiego regimentarza Józefa Potockiego porwany i wywieziony do Kamieńca Podolskiego, gdzie przebywał kilka miesięcy pod strażą Wacława Rzewuskiego. W Gdańsku był do 1739 roku. Tam też pobierał nauki u wybitnego historyka Gotfryda Lengnicha, który był osobistym preceptorem młodych Poniatowskich. Po powrocie z Gdańska do Warszawy, kształcił się w kolegium teatynów. Od 1744 roku lekcji logiki i matematyki udzielał mu poseł rosyjski w Rzeczypospolitej Herman Karl von Keyserling, były profesor Uniwersytetu w Królewcu. W czasie wojny o sukcesję austriacką w 1748 wziął udział w wyprawie rosyjskiego korpusu interwencyjnego nad Ren. Wyjazd w końcu maja 1748 roku nastąpił już jednak po ustaniu działań wojennych.

Starannie wykształcony, w młodości wiele podróżował po krajach Europy Zachodniej. Podczas pobytu w Wielkiej Brytanii zapoznał się z systemem rządów parlamentarnych. W 1750 posłował z ziemi zakroczymskiej na zerwany sejm nadzwyczajny. W 1751 został wybrany komisarzem z ziemi łomżyńskiej na przyszłoroczny Trybunał Skarbowy Radomski. W 1752 został wybrany posłem na sejm z ziemi łomżyńskiej. W czasie sejmu ojciec kupił dla niego cesję bogatego starostwa grodowego przemyskiego (ponad 17 tysięcy kwarty).

Wiosną 1750 wyjechał na kurację do Berlina, gdzie poznał tamtejszego posła brytyjskiego Charlesa Hanbury Williamsa. Na jego zaproszenie w 1751 roku przebywał przez 6 tygodni w Dreźnie, gdzie Williams objął nową placówkę. Na polecenie rodziców Poniatowski na początku 1752 roku udał się do Wiednia. W marcu 1753 wyjechał za granicę, po drodze obejmując starostwo przemyskie. Przebywał w Wiedniu, Saksonii, z Williamsem wyjechał do Holandii. Tam zetknął się z wieloma wybitnymi przedstawicielami holenderskiego życia politycznego i gospodarczego. Nawiązał kontakty z przedstawicielami miejscowego środowiska żydowskiego. W końcu sierpnia przyjechał do Paryża, gdzie zyskał przyjaźń znajomej ojca, właścicielki salonu literackiego Marie Thérèse Rodet Geoffrin (nazywał ją maman). W paryskim więzieniu siedział za długi, skąd wyratowali go znajomi ojca. W końcu lutego 1754 przybył do Anglii. Tam podróżował i korespondował z Charlesem Yorke, synem Lorda Kanclerza Philipa Yorke, 1. hrabiego Hardwicke. Z pobytu tam wyniósł znajomość angielskiej kultury politycznej i literackiej. Pozostał anglofilem, ceniąc wyżej teatr szekspirowski od francuskiego.

Związany coraz mocniej politycznie z Augustem Czartoryskim popierał Familię Czartoryskich w jej sporze z dworem o przeprowadzony przez nią niezgodnie z prawem podział majątków Ordynacji Ostrogskiej. W kwietniu 1755 uczestniczył z ramienia Czartoryskich w przegranej reasumpcji Trybunału Litewskiego w Wilnie.

W 1755, dzięki staraniom Familii, przybył do Petersburga jako prywatny sekretarz brytyjskiego ambasadora, Charlesa Hanbury Williamsa, którego poznał wcześniej w Berlinie. W czerwcu 1755 został przedstawiony przez ambasadora Sophie Friederike Auguste księżnej von Anhalt-Zerbst, przyszłej cesarzowej Rosji Katarzynie II, zaś w grudniu tego samego roku nawiązał z nią niebezpieczny romans. Już wtedy Katarzyna obiecała mu swoje poparcie w osiągnięciu polskiej korony. Williams, chcąc ochronić swego sekretarza, odesłał go w sierpniu 1756 do Polski, skąd miał wrócić do Petersburga chroniony immunitetem dyplomatycznym jako reprezentant Saksonii. Katarzyna wymusiła na kanclerzu Aleksym Bestużewie, by ten zażądał od dworu saskiego ponownego przysłania Poniatowskiego w misji dyplomatycznej. W końcu 1756 rzeczywiście został posłem saskim w Petersburgu, gdzie kontynuował romans z przyszłą carycą, którego owocem była ich córka Anna Piotrowna. 6 lipca 1758 został przyłapany przez zazdrosnego męża Katarzyny wielkiego księcia Piotra, Poniatowskiego wraz z kochanką zasłonił wówczas przed jego gniewem Franciszek Ksawery Branicki.

W 1756 wybrany został posłem inflanckim na sejm, który się jednak nie odbył. Jako poseł inflancki posłował także na zerwany sejm w 1758 roku. W 1760 posłował z województwa ruskiego na zerwany sejm. Był posłem z ziemi bielskiej na sejm nadzwyczajny w 1761 roku, zerwany przez Czartoryskich. Sejm ten mający się zająć reformą monetarną, został zerwany m.in. przy wsparciu Poniatowskiego, który jako jeden z 43 posłów podpisał manifest przeciwko jego legalności. Po śmierci ojca w sierpniu 1762 odziedziczył spadek obliczany na blisko 4 mln złotych.

Przewrót wojskowy w Petersburgu 9 lipca 1762 roku wyniósł do władzy Katarzynę II. Już 2 sierpnia 1762 cesarzowa zapewniała Poniatowskiego, że wysyła do Polski hrabiego Keyserlinga, by uczynił Cię królem natychmiast po śmierci obecnego (Augusta III). Katarzyna zapewniała Poniatowskiego o swojej protekcji ale zabraniała mu przyjazdu do stolicy Rosji. Ten zaślepiony uczuciem, wbrew zakazom pisał do niej listy i zapewniał, że woli się wyrzec korony niż ukochanej. Groźby małżeństwa Stanisława i Katarzyny i zjednoczenia dwu państw całkiem poważnie obawiało się wówczas Imperium Osmańskie. Voltaire wierszem składał mu takie życzenie.

5 października 1762 jako poseł na sejm zaatakował w imieniu Familii Czartoryskich mandat poselski hrabiego Alojzego Fryderyka von Brühla, który nie będąc szlachcicem polskim bezprawnie zasiadał w izbie poselskiej. Wywołało to ostrą reakcję jego ojca Henryka von Brühla, zaufanego ministra Augusta III, który wobec takiego obrotu rzeczy zmuszony został zerwać obrady sejmu.

W listopadzie 1762 w rozmowie z sekretarzem poselstwa pruskiego Gédéonem Benoît zachęcał króla Prus Fryderyka II do ogólnej pacyfikacji, zapewniając go, że dwory pruski i rosyjski mogą zyskać nieograniczony wpływ w Polsce, a Polacy chętniej przyjmą rozjemstwo Prus niż Rosji, do której nabrali głębokiego wstrętu.

Zamach stanu Czartoryskich i elekcja

W kraju dużą rolę odgrywały wówczas wielkie stronnictwa magnackie, a coraz więcej do powiedzenia miały mocarstwa ościenne: Prusy, Austria, a szczególnie Rosja, zainteresowane narzuceniem Rzeczypospolitej ograniczonych reform ustrojowych, podważających demokrację szlachecką.

Jeszcze za życia Augusta III, w 1763, stronnictwo Czartoryskich (Familia) przygotowywało zamach stanu i wprowadzenie na tron polski przedstawiciela swojego obozu z pomocą wojsk rosyjskich. Czartoryscy pragnęli zawiązać konfederację, która przy rosyjskiej pomocy ograniczyłaby rolę Augusta III i pozwoliła im przeprowadzić reformę państwa. W piśmie Anectode historique przeznaczonym dla Katarzyny, Poniatowski nakreślił plan przekształcenia Rzeczypospolitej w monarchię konstytucyjną. Postulował wprowadzenie wzorem brytyjskiego parlamentu, sejmu trwałego, gdzie głosowano by większością. Władza wykonawcza miała spoczywać w rękach króla i dwudziestoosobowej Rady Prywatnej. Plan zakładał m.in. sprzedaż królewszczyzn i przejście wszystkich urzędników na pensję wypłacaną ze skarbu. 6 sierpnia 1763 dotarło polecenie Katarzyny II, by porzucić zamiary konfederacji za życia Augusta III.

11 kwietnia 1764 nastąpiło podpisanie porozumienie pomiędzy Rosją i Prusami odnośnie przeprowadzenia w Rzeczypospolitej elekcji wspólnego kandydata. Wybór padł na stolnika litewskiego Stanisława Antoniego Poniatowskiego, który jako były kochanek Katarzyny II i niepierwszoplanowa postać Familii, gwarantował uległość wobec Rosji. Jak pisała wówczas caryca: Jest rzeczą nieodzowną, abyśmy wprowadzili na tron Polski Piasta dla nas dogodnego, użytecznego dla naszych rzeczywistych interesów, jednym słowem człowieka, który by wyłącznie nam zawdzięczał swoje wyniesienie. W osobie hrabiego Poniatowskiego, stolnika litewskiego, znajdujemy wszystkie warunki niezbędne dla dogodzenia nam i skutkiem tego postanowiliśmy wynieść go na tron Polski.

Na prośbę przywódców Familii Andrzeja Zamoyskiego i Augusta Aleksandra Czartoryskiego w granice Rzeczypospolitej wkroczyły wojska rosyjskie. Katarzyna II wydała specjalną deklarację, w której zaznaczyła, że działanie to ma na celu dbałość o wszystkie swobody Rzeczypospolitej. 7 maja w Warszawie obrady rozpoczął sejm konwokacyjny, który działając pod węzłem konfederacji i wykorzystując absencję konserwatywnych posłów opozycji, przeprowadził ograniczone reformy ustrojowe. Poniatowski został wybrany posłem ziemi warszawskiej na ten sejm.

Na kilka dni przed elekcją kancelaria poselstwa rosyjskiego wydała odezwę, zachwalającą kandydaturę Piasta: sztuki rządzenie Polską można się nauczyć tylko w Polsce, a któż jest zdolniejszy od jej osiągnięcia, niż ten, kto od dzieciństwa wpajał sobie jej wolność, prawa i ustawy i uczył się ich słuchać. Deklaracja poselstwa pruskiego głosiła: zarówno korzyść jak i honor waszego narodu zdają się wymagać, aby wreszcie starym zwyczajem na króla został wybrany kandydat, co jedynie Polskę ma za ojczyznę, co nie będzie mieszał jej interesów z obcymi i wskrzesi sławę Jagiellonów i Sobieskich.

7 września 1764, przy nielicznym udziale szlachty i zdecydowanym poparciu wojsk rosyjskich (7 tysięcy żołnierzy w granicach Rzeczypospolitej), w wyniku de facto zamachu stanu został wybrany królem Polski. Jego elekcję podpisało jedynie 5320 osób, co było w tym wypadku liczbą niezwykle niską. 13 września król zaprzysiągł pacta conventa, zobowiązując się m.in. do poślubienia katoliczki.

25 listopada 1764, w dniu imienin carycy, arcybiskup gnieźnieński i prymas Polski Władysław Łubieński koronował go na króla Polski w kolegiacie św. Jana w Warszawie. Ku zgorszeniu tradycjonalistów wystąpił nie w stroju polskim ale w XVI wiecznym ubiorze hiszpańskim.

Pod koniec listopada na sejmie koronacyjnym poseł rosyjski Nikołaj Repnin zażądał od Rzeczypospolitej wprowadzenia równouprawnienia dla wyznawców prawosławia i protestantyzmu, jednak Stanisław August nie poparł otwarcie tych roszczeń. Starał się zachować neutralność, nie chcąc zrazić do siebie większości szlachty katolickiej.

Król zamierzał wysłać posłów do wszystkich dworów europejskich by powiadomić je o swoim wyborze. Z uznaniem nowego władcy Rzeczypospolitej zwlekały jednak Francja, Austria, dwory burbońskie i Imperium Osmańskie, które uznawały Poniatowskiego za narzucone przez Rosję Rzeczypospolitej narzędzie Katarzyny II. Przyczynił się do tego m.in. hetman wielki koronny Jan Klemens Branicki, który dążył do przyjęcia mediacji dworów burbońskich i austriackiego w celu zagwarantowania praw Rzeczypospolitej. Wspólne wystąpienie dyplomacji rosyjskiej i pruskiej skłoniło ostatecznie te państwa do uznania Stanisława Augusta.

We wrześniu i październiku 1765 roku zamierzano powierzyć księciu Augustowi Sułkowskiemu misję notyfikacji w Wersalu elekcji i koronacji Stanisława Augusta, jednak Rosja sprzeciwiła się wysłaniu dygnitarza tej rangi i znanego nazwiska.

Król Polski

Próba reform

Król zmienił obyczaj odbywania Rad Senatu, zwołując je dwa razy w tygodniu na obrady przy drzwiach zamkniętych.W pierwszych latach swojego panowania powołał namiastkę rządu tzw. konferencję króla z ministrami. W jej skład wchodzili czterej kanclerze, August Czartoryski, Stanisław Lubomirski, Jacek Ogrodzki i bracia królewscy. We wrześniu 1764 rozpoczął tworzyć kancelarię królewską tzw. Gabinet, na czele z Jackiem Ogrodzkim. Podjął próbę utworzenia stałej polskiej służby dyplomatycznej. Jednakże Rosjanie na każdym kroku dawali mu odczuć, że jest jedynie wykonawcą instrukcji nadsyłanych z Petersburga i że nie powinien nadmiernie korzystać z praw majestatu królewskiego, nie będąć samodzielnym władcą w swoim państwie.

W 1765 roku Królestwo Prus uznało wprowadzenie cła generalnego w Rzeczypospolitej za godzące w jego interesy handlowe oraz sprzeczne z traktatami polsko-pruskimi i w ramach represaliów w kwietniu tego roku ustanowiło obsadzoną działami pozycyjnymi komorę celną w Kwidzynie, gdzie Prusacy pobierali cło w wysokości od 10 do 15% od wszystkich towarów spławianych do i z Gdańska. Spowodowało to protest władz Rzeczypospolitej a Stanisław August poprosił o pomoc stronę rosyjską. Po nieudanej próbie skorumpowania króla przez Prusaków (oferowano mu 200 000 talarów stałej pensji z dochodów komory kwidzyńskiej), dyplomacja Katarzyny II doprowadziła do zawieszenia i likwidacji cła generalnego i zamknięcia w czerwcu 1765 roku komory kwidzyńskiej. Król wysłał podziękowania cesarzowej Rosji, jednak Rzeczpospolita straciła źródło finansowe.

Wkrótce po wstąpieniu na tron król nosił się z zamiarem utworzenia synodu katolickiego w Rzeczypospolitej, niezależnego od Stolicy Apostolskiej.

Pragnąc wzmocnić system obronny państwa, król założył 15 marca 1765 Szkołę Rycerską, która w swym założeniu miała być elitarną uczelnią wojskową, kształcącą przyszłe kadry dla armii Rzeczypospolitej. Sam został szefem Korpusu Kadetów tej placówki.

Stanisław August przeznaczył na ten cel 1,5 miliona zł z własnej kiesy, później na utrzymanie jej złożył 600 000 zł rocznie (200 000 złotych polskich ze szkatuły królewskiej i 400 000 ze skarbu Rzeczypospolitej). Pozwoliło to na wychowanie w ciągu roku 200 kadetów. Oddał też na użytek Szkoły Rycerskiej swój Pałac Kazimierzowski w Warszawie.

W 1765 władca podjął próbę wzmocnienia miast, powołując we wszystkich województwach Komisje Dobrego Porządku. Zajęły się one uporządkowaniem praw własności na terenach miejskich, rewindykując bezprawnie zagarniętą własność magistratów. Zlikwidowały też wiele jurydyk magnackich, a poprzez usprawnienie zbierania podatków miejskich miasta zyskały nowe fundusze, przeznaczane teraz m.in. na wybrukowanie ulic.

Wypełniając artykuł 45 swoich zobowiązań podpisanych w pacta conventa, Stanisław August rozpoczął przeprowadzanie reformy monetarnej. Powołana przez króla komisja mennicza zajęła się projektem wprowadzenia nowych stóp monetarnych. Jeszcze w 1765 otwarto zamknięte w Rzeczypospolitej od trzech pokoleń mennice. 10 lutego 1766 podskarbi wielki koronny Teodor Wessel wydał uniwersał o monecie, mocą którego wprowadzał nową stopę złotego. Z grzywny kolońskiej miano odtąd wybijać 80 złotych, a złoty dzielił się na 4 grosze srebrne lub 30 miedzianych. Talar równy był 6 złotym, a dukat 16,75 złotego. Z obiegu wycofano wszystkie monety obce, a także tzw. efraimiki – bite stemplami Augusta III w Saksonii przez okupacyjne wojska pruskie.

W marcu 1765 król wraz z Ignacym Krasickim i Franciszkiem Bohomolcem założył tygodnik Monitor. Artykuły w nim zamieszczone traktowały m.in. o potrzebie poprawy doli chłopskiej i tolerancji religijnej.

Protektorat rosyjski

Kwestia równouprawnienia różnowierców i przegrana walka o głosowanie większością

Sprawa równouprawnienia dysydentów nabrała znaczenia, gdy w lipcu 1765 roku prawosławny biskup mohylewski Georgij Konisski przedstawił królowi memoriał w sprawie prześladowania ludności prawosławnej Rzeczypospolitej. Kierownik rosyjskiej polityki zagranicznej w reskrypcie dla Repnina zwracał mu uwagę, że w sprawie dysydentów Rosja może liczyć tylko na Stanisława Augusta, gdyż Familia Czartoryskich, wywierająca wpływ na króla będzie stanowczo przeciwna podnoszeniu tej kwestii. We wrześniu 1765 Repnin opisał w swojej korespondencji dyplomatycznej rozmowę z królem, który zobowiązał się popierać plany rosyjskie rozwiązania kwestii dysydentów i zawarcie przymierza, przewidując nawet możliwość wybuchu wojny domowej, na którą władca jest przygotowany byleby tylko dowieść nieograniczonej uległości woli Imperatorowej. W swojej korespondencji dyplomatycznej Nikita Panin zalecał, by sprawa równouprawnienia innowierców stała się pretekstem do mieszania się na przyszłość w wewnętrzne sprawy Rzeczypospolitej, a rozwiązanie tej kwestii powinno być osią polityki rosyjskiej w tym kraju. Z listu króla do Rzewuskiego, z którego treścią zapoznał się poseł pruski w Petersburgu Victor Friedrich Solms wynika, że Stanisław August radził stronie rosyjskiej by sprawę równouprawnienia innowierców podnieść nagle przy otwarciu sejmu, by władca mógł wystąpić jako rozjemca pomiędzy Polakami a dworem rosyjskim i działać jako pełnomocnik Rosji. Gdy król próbował oponować przeciwko żądaniom Repnina, ten zagroził mu, że wycofa wojska rosyjskie do Grodna, co wobec niechęci większości narodu do swojego monarchy oznaczać mogło jego detronizację.

Latem 1766 roku Poniatowski wysłał do Petersburga posła Franciszka Rzewuskiego, który miał przekazać Katarzynie II poufną radę króla, by ta wysłała na Litwę i do Korony oficerów rosyjskich, którzy mieli poruszyć wskazanych przez władcę magnatów i działaczy na rzecz praw dysydentów. Rzewuski przekazał im wystawione przez siebie w imieniu króla pisma rekomendacyjne. Sekretarz Rzewuskiego Piotr Maurycy Glayre przedstawił Rosjanom poufną prośbę Stanisława Augusta o gotówkę. Nikita Panin polecił wypłacić królowi Polski 50 tysięcy rubli srebrem.

Plany wysłania przez króla posła do Francji wzbudziły zaniepokojenie strony rosyjskiej. Na spotkaniu z Repninem Poniatowski zasłaniał się swoją wiernością dla Katarzyny II, powiedział: tracę więcej niż życie i koronę, z utratą przyjaźni i zaufania Imperatorowej. Okazuje się, że Imperatorowa nie dosyć mnie zna, jeżeli może wątpić o mojej szczerości. Król bezskutecznie próbował uzyskać pomoc austriacką, wysyłając 4 memoriały, w których ostrzegał, że prawdziwą intencją Katarzyny II jest uczynienie z Polski prowincji rosyjskiej, a przywrócenie liberum veto ma na celu osłabienie Rzeczypospolitej.

Projekt równouprawnienia innowierców był na tyle rewolucyjnym zerwaniem z tradycją ustrojową Rzeczypospolitej, że na sejmie Czaplica przestał go popierać nawet obóz Familii Czartoryskich. Odtąd osamotniony Stanisław August mógł liczyć jedynie na wsparcie rosyjskie. Sejm 1766 roku przywrócił zasadę liberum veto i wbrew interwencji dyplomatycznej Rosji, Prus, Wielkiej Brytanii i Danii, na wniosek biskupów katolickich potwierdził uprzywilejowaną pozycję Kościoła katolickiego. W czasie obrad sejmu Stanisław August wysłuchując głosów opozycji zemdlał na tronie i rozpłakał się, gdy próbowano go odwieść od opierania się na Rosji. Według pruskiego dyplomaty przegrana sprawa głosowania większością przyprawiła monarchę o chorobę, tak że nie był w stanie przyjmować gratulacji w rocznicę swojej koronacji. Król uspokajał Repnina, że przyjęta przez sejm w nocy z 29 na 30 listopada 1766 roku ustawa wprowadzająca głosowanie większością głosów na sejmikach godzi najbardziej w samego monarchę, bo nie będzie on odtąd mógł ich zrywać, tak by nie wybierały nieprzychylnych dworowi posłów.

3 grudnia 1766 król w liście do Katarzyny II podkreślał podporządkowanie się jej zaleceniom w kwestii liberum veto, tłumaczył się z niemożliwości przeprowadzenia równouprawnienia dysydentów i prosił o ewakuację wojsk rosyjskich z Polski.

Dla poparcia równouprawnienia innowierców, zwanych również dysydentami (co zresztą było tylko pretekstem dla nietolerancyjnej prawosławnej Katarzyny II), wkroczył czterdziestotysięczny korpus wojsk rosyjskich. Pod jego ochroną Nikołaj Repnin zawiązał 20 marca 1767 dwie konfederacje innowiercze: konfederację słucką dla Litwy i konfederację toruńską dla Korony. Król łamiąc ustalone prawa państwowe, wbrew prawu kanonicznemu zatwierdził mianowanie przez posła rosyjskiego Nikołaja Repnina prymasem Polski referendarza Gabriela Podoskiego.

Konfederacja radomska

Poseł rosyjski powołał też do życia w czerwcu w Radomiu ogólnokrajową konfederację radomską w obronie zagrożonego katolicyzmu oraz szlacheckich wolności, przeciwko "Ciołkowi", jak zwali króla jego przeciwnicy. Wsparły ją wydatnie Prusy, pragnące umniejszenia wpływów i siły Rosji. Repnin wykorzystał niezadowolenie konserwatywnej szlachty katolickiej, umiejętnie kierując jego ostrze przeciwko osobie króla, dodatkowo tym samym szachując Poniatowskiego i zmuszając do wypełnienia woli Katarzyny II. Król uległ naciskom Repnina i do swojego uniwersału na sejmiki przedsejmowe włączył postulaty zawarcia traktatu gwarancyjnego z Rosją, równouprawnienia innowierców i przywrócenia swobód szlacheckich. Monarcha zagrożony widmem utraty korony, zdał się całkowicie na posła rosyjskiego, którego przyzwolenia oczekiwał nawet w mniej ważnych sprawach natury finansowej jak ustanowienie monopolu tabacznego w Rzeczypospolitej.

Sejm Repninowski

Zawiązany pod węzłem konfederacji radomskiej tzw. Sejm Repninowski w Warszawie zajął się rewizją reform przeprowadzonych przez sejm konwokacyjny w 1764. Kością niezgody pozostała nadal sprawa równouprawnienia innowierców, popierana przez Poniatowskiego. W rozmowie z biskupem krakowskim Kajetanem Sołtykiem Repnin dał mu do zrozumienia, że sam król nastawał na wywiezienie biskupa, by tym samym pozbyć się przywódcy stronnictwa, przeciwnego równouprawnieniu innowierców.

Repnin postanowił sterroryzować posłów, porywając 14 października przywódców konfederacji radomskiej: biskupa krakowskiego Kajetana Sołtyka, biskupa kijowskiego Józefa Andrzeja Załuskiego, hetmana polnego koronnego Wacława Rzewuskiego i jego syna Seweryna. Rola Stanisława Augusta w tych wydarzeniach do dzisiaj pozostaje niejasna. Współcześni oskarżali go, że sam doniósł Repninowi o przygotowaniach czynionych przez spiskowców. 22 października 1767 roku król dokonał przeglądu wojsk rosyjskich, odbywających manewry pod Wolą.

Poza delegacją traktatową król wraz z prymasem Gabrielem Podoskim prowadził negocjacje z Repninem, zmierzające do podziału kwestii polityki wewnętrznej na trzy kategorie: prawa kardynalne, niezmienne zasady ustrojowe Rzeczypospolitej, sprawy wewnętrzne, rozstrzygane zgodnie z liberum veto oraz sprawy ekonomiczne głosowane większością. Nikita Panin w liście do posła rosyjskiego, zapewniał go, że przy swoim głosie wolnym, i z takiemi prawami kardynalnemi, pozostanie Polska na zawsze, przy wewnętrznym swym bezwładzie, politycznem dla nas zerem. W szyfrowanym dodatku zalecał wniesienie praw kardynalnych i praw dla dysydentów do traktatu gwarancyjnego, utrzymanie w całej rozciągłości liberum veto, tak, by sejmy zwyczajne mogły być zrywane w całości. Porwanie to wywarło spodziewany skutek na posłach. 24 lutego 1768 Rzeczpospolita podpisała z Rosją Traktat wieczystej przyjaźni, mocą którego stawała się protektoratem rosyjskim. Katarzyna II gwarantowała ze swojej strony nienaruszalność granic i ustroju wewnętrznego tego państwa.

26 lutego uchwalono prawa kardynalne (m.in. liberum veto, wolną elekcję, prawo wypowiadania posłuszeństwa królowi, wyłączne prawo szlachty do sprawowania urzędów, całkowitą władzę szlachty nad chłopami) wraz z nienaruszalnym prawem równouprawnienia dysydentów. Uchwała przyczyniła się do utrwalenia starego porządku ustrojowego (z wyjątkiem stosunku do innowierców), którego gwarantem stała się Rosja. Skomplikowało to znacznie szansę szerszych reform ustroju.

Porwanie Stanisława Augusta

W czasie ratyfikacji traktatu Rosjanie opuścili słowo Najjaśniejszy przy królu co stało się powodem interpelacji władcy u Repnina 23 kwietnia 1768 roku wskazującej, że było ono zapisane w Traktacie Grzymułtowskiego.

Konfederacja barska

Część szlachty, przeciwna faktycznemu uzależnieniu od Rosji, zorganizowała 29 lutego 1768 konfederację barską, która wszczęła wojnę przeciwko Rosji w obronie niepodległości Rzeczypospolitej i wiary katolickiej.

24 marca 1768 na Radzie Senatu, nawet wbrew większości senatorów gotów był podpisać uchwałę o wezwaniu wojsk rosyjskich w celu stłumienia konfederacji barskiej, aby tym okazać swą gorliwość i niewzruszoną wierność ku Rosji.

W październiku 1768 roku Turcja wypowiedziała wojnę Rosji i zarzuciła Rzeczypospolitej złamanie traktatu karłowickiego. Repnin zaproponował królowi wspólne wystąpienie przeciwko Turcji. Stanisław August jednak odmówił, zasłaniając się tym, że nie może tego uczynić bez zgody sejmu, i że mogłoby to tylko pogłębić nienawiść narodu do jego osoby. 13 października 1770 w Preszowie Generalność konfederacji barskiej wydała akt detronizacji Stanisława Augusta Poniatowskiego i ogłosiła bezkrólewie. 16 maja 1771 roku król zawarł układ, mocą którego dowódca wojsk rosyjskich w Polsce gen. Iwan Iwanowicz Weymarn i Franciszek Ksawery Branicki, na czele królewskich pułków nadwornych i części gwardii mieli wspólnie toczyć walki z konfederatami. Król dostał na ten cel od ambasadora rosyjskiego Kaspra von Salderna subsydia pieniężne.

W październiku 1771 roku kierownik Generalności Michał Jan Pac wydał upoważnienie płk Kazimierzowi Pułaskiemu do porwania władcy i przewiezienia go do twierdzy na Jasnej Górze. 3 listopada 1771 na ulicy Miodowej w Warszawie król, wracający karetą został napadnięty przez oddział konfederatów. Ranny w głowę został uprowadzony poza obwałowania miasta. Tam królowi udało się wzbudzić skruchę u jednego z porywaczy, który odprowadził go do młyna na Marymoncie. Zamach potępili biskupi w listach pasterskich, a okolicznościowe utwory napisali z tej okazji m.in. Stanisław Konarski i Adam Naruszewicz.

I rozbiór Polski

Decyzja o rozbiorze Polski zapadła w Petersburgu już połowie 1771 roku, jednak ambasador rosyjski Saldern miał polecone trzymanie Polaków w nieświadomości. Gdy ambasador rosyjski zagroził królowi, że wycofa wojska rosyjskie do Grodna, Stanisław August 16 maja 1771 roku wystawił tajny rewers, zobowiązując się szukać we wszystkim rady Jej Imperatorskiej Mości, działać zgodnie z nią, nie wynagradzać bez jej przyzwolenia spółnych przyjaciół, nie nadawać wakansów i starostw etc.18 września 1772 roku Rosja, Austria i Prusy notyfikowały Rzeczypospolitej fakt rozbioru, żądając zwołania sejmu dla przeprowadzenia cesji. Opór łamały groźby i dokuczliwa okupacja kraju przez wojska trzech mocarstw. Przywódcy nowej partii rosyjskiej w Polsce zawiązali w kwietniu 1773 roku konfederację pod laską Adama Ponińskiego. Król wstrzymywał się z przystąpieniem do niej do czasu ustania protestu posła nowogródzkiego Tadeusza Reytana. Trwanie króla w opozycji, co według współczesnych było jedynie grą mającą na celu zachowanie i zwiększenie jego władzy, stało się powodem drwin, gdy jeden z Sułkowskich odezwał się do władcy: Łatwo to Waszej Króelwskiej Mości udawać zucha, będąc bezpiecznym na tronie. Wasza Królewska Mość nie narażasz ani dóbr, ani bogactw, ani honoru ani dzieci bo ich nie masz.... Po ultimatum ambasadora rosyjskiego Ottona Magnusa von Stackelberga, grożącym zrujnowaniem do szczętu kraju, władca przystąpił do konfederacji oświadczając senatorom, że nie chce być winny nieszczęścia publicznego.

Król i Senat na początku 1773 roku rozesłali wszystkim rządom Europy noty wyrażające sprzeciw wobec pogwałcenia praw Rzeczypospolitej, z prośbą o interwencję. Cesję terytorium zatwierdził Sejm Rozbiorowy 1773-1775, zwołany w kwietniu 1773 w Warszawie. Powołano na nim Radę Nieustającą przy królu – pierwowzór gabinetu ministrów. Król początkowo opierał się żądaniom aneksyjnym dyplomatów trzech mocarstw, posiadając większość wśród członków izby poselskiej, jednak wobec nieustannych ataków stronnictwa rosyjskiego przeważającego w Senacie ostatecznie uległ.

W wyniku zatwierdzenia traktatu rozbiorowego, król uzyskał spłatę swoich długów, których wysokość w znacznej mierze podał fikcyjną. Pieniądze te zostały wypłacone podstawionym przez niego fikcyjnym wierzycielom, którzy w dużej mierze byli jego zausznikami. Uzyskał także wysoką indemnizację za wyrzeczenie się prawa dystrybucji starostw. W czasie przeprowadzania rozbioru Stanisław August wziął z kasy wspólnej dworów Rosji, Austrii i Prus, utworzonej na przekupienie posłów sejmu delegacyjnego sumę 6000 dukatów.Delegacja sejmowa w ramach rekompensaty za dobra królewskie zagarnięte przez państwa zaborcze przyznała mu i jego dziedzicom starostwa białocerkiewskie, bohusławskie, kaniowskie, chmielnickie, które Stanisław August natychmiast rozdał. Książę Józef Poniatowski dostał starostwo chmielnickie, Franciszek Ksawery Branicki białocerkiewskie, jego synowiec Stanisław Poniatowski dostał starostwa kaniowskie i bohusławskie.

Król nie oponował, gdy Sejm Rozbiorowy w milczeniu przyjął breve kasacyjne Klemensa XIV Dominus ac Redemptor, likwidujące zakon jezuitów w Rzeczypospolitej. Stanisław August Poniatowski dążył do przejęcia zarządu majątkiem pojezuickim przez podsunięte osoby, by tym samym uzyskać nowe źródło rozdawnictwa dóbr dla kaptowania swoich zwolenników. Dużą część majątku pojezuickiego otrzymali dworzanie i faworyci króla. Władca często podpisywał przywileje na emfiteuzę na polecenie swoich faworytek. W celu uporządkowania spraw finansowych likwidowanego zakonu utworzono Komisje Rozdawnicze Koronną i Litewska z referencją do króla.

System rządów królewsko-ambasadorskich 1775–1788

Po narzuceniu Rzeczypospolitej gwarancji ustrojowych w 1775 roku, ambasador rosyjski Otto Magnus von Stackelberg stał się faktycznym współrządcą państwa. Wszystkie decyzje monarchy były uprzednio z nim konsultowane i przez niego zatwierdzane. Dyplomata rosyjski miał przemożny wpływ na rozdawanie urzędów, od jego decyzji zależało m.in. nadanie orderów Orła Białego i Świętego Stanisława.

Przeciwko systemowi rządów króla i rosyjskiego ambasadora oraz narzuconej Radzie Nieustającej powstała opozycja magnacka, grupująca Czartoryskich, Potockich, hetmanów Branickiego, Seweryna Rzewuskiego i Michała Ogińskiego. Na niektórych sejmikach opór stronników magnackich złamała interwencja wojsk rosyjskich. Na Litwie stronnictwo królewskie zyskało przewagę.

Dzięki wsparciu ambasadora rosyjskiegozawiązał w 1776 roku konfederację z Radą Nieustającą, dzięki czemu, korzystając z osłony wojsk rosyjskich, które otoczyły Warszawę, na skonfederowanym sejmie udało mu się wzmocnić własną pozycję kosztem ministrów magnackich. Odzyskał wtedy m.in. prawo nadawania wszystkich szarż wojskowych. Sejm ten wzmocnił władzę Rady Nieustającej nad ministrami, zniósł Komisje Wojskowe, ograniczył kompetencje hetmanów, oddał zwierzchność nad wojskiem Departamentowi Wojskowemu Rady Nieustającej, dał zupełną kontrolę Komisji Edukacji Narodowej nad majątkiem pojezuickim. Na sejmie tym król zadeklarował, że jest przyjacielem Katarzyny II bo jest polskim patriotą.

W drugiej połowie 1777 roku Rosjanie zażądali od króla odwołania posła do Turcji Karola Boscampa-Lasopolskiego i wysłannika w Paryżu Piotra Maurycego Glayre'a. Katarzyna II nie pozwoliła skonfederować sejmu w 1778 roku, jednak większość jego posłów stanowili stronnicy króla. W 1780 roku rosyjski korpus okupacyjny opuścił terytorium Rzeczypospolitej. Pomimo tego, że na kolejnych sejmach król dysponował za każdym razem większością posłów, nie potrafił przeprowadzić nawet tak drobnych zmian jak np. ustanowienie funduszy na poszukiwanie złóż soli, ustanowienie emerytur oficerskich itp. W 1784 król padł ofiarą intrygi tzw. sprawy Marii Dogrumowej, która to kwestia na sejmie 1786 poróżniła go z wpływowymi rodami magnackimi.

Finanse i gospodarka

Dochody roczne skarbu Stanisława Augusta w wysokości 7 mln złotych polskich były dalece niewystarczające na pokrycie zakrojonych na szeroką skalę projektów artystycznych władcy. Król nigdy nie liczył się z wydatkami, obejmującymi m.in. tzw. pensje gratiskowe lub posagi dla baletnic, dlatego od początku swojego panowania zmuszony był szukać pożyczek. Udzielali je mu jego bogaci krewni, zagraniczni, warszawscy i krakowscy bankierzy, lichwiarze. Król nie wstydził się zaciągać długów u swoich własnych dworzan i służby.

W 1766 otwarto w Warszawie mennicę państwową. Reformy monetarne przeprowadzono jeszcze dwukrotnie w 1788 i 1794. Wprowadzono wówczas urzędowe miary i wagi. W 1766 zlikwidowano cła wewnętrzne, w 1775 wprowadzono jednolite cło generalne. Wybudowano wiele manufaktur włókienniczych, sukienniczych, skórzanych, hut szkła, garbarni, młynów, browarów, cegielni, fabryk powozów, mebli, fajansów, broni. W 1783 Prot Potocki założył Kompanię Handlu Czarnomorskiego, która wobec blokady pruskiej zajęła się eksportem polskich towarów przez Morze Czarne. Powstała wówczas także rządowa kompania manufaktur wełnianych. W 1787 brat króla, prymas Michał Poniatowski, założył Fabrykę Krajową Płócienną. Największymi inwestycjami były budowy Kanału Ogińskiego, łączącego rzeki Dniepr i Niemen oraz Kanału Królewskiego, łączącego Prypeć z Bugiem. Nastąpiło też szybkie uprzemysłowienie okolic Grodna przez podskarbiego litewskiego Tyzenhauza. Warszawa wzbogaciła się o zbudowany w stylu klasycystycznym Pałac Łazienkowski, Oś Stanisławowską, Królikarnię, przebudowany został Zamek Królewski. Powstały pałace w Szczekocinach, Natolinie. Niektórzy magnaci dobrowolnie likwidowali pańszczyznę, zamieniając ją na oczynszowanie (Andrzej Zamoyski).

Nauka i oświata

Stanisław August radził Polakom, wysyłającym swoich synów w celu dalszego kształcenia za granicę by wyprawiali ich do Petersburga, gdzie na oświeconym dworze Katarzyny II mogą nabrać ogłady i dopełnić swojego wykształcenia.

W 1765 król założył pierwszą polską uczelnię świecką, Szkołę Rycerską, kształcącą przyszłe kadry dla armii Rzeczypospolitej. W 1766 z jego inicjatywy powstała Szkoła Języków Orientalnych w Stambule, kształcąca kadry polskiej dyplomacji. W 1773 dzięki zgodzie ambasadora rosyjskiego Ottona Magnusa von Stackelberga powstała zależna tylko od króla i sejmu Komisja Edukacji Narodowej – pierwsza na świecie centralna instytucja zajmująca się edukacją, która przejęła kadrę i budynki skasowanych szkół jezuickich. W 1775 roku powstało zaś Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych, zajmujące się opracowywaniem podręczników. W 1777 polski astronom Marcin Poczobutt-Odlanicki dla uczczenia króla nazwał nowoodkryty gwiazdozbiór Ciołkiem Poniatowskiego.

Kultura i sztuka

W nauce i kulturze rozkwitała epoka Oświecenia. Król był wielkim mecenasem nauki, sztuki i literatury, organizował obiady czwartkowe, na które zapraszał uczonych, pisarzy, poetów. Nad królewskimi zbiorami sztuki pieczę sprawował malarz Marcello Bacciarelli. Król był inicjatorem powstania ukazującego się od 1765 roku czasopisma "Monitor". Częstymi gośćmi króla byli: poeta i historyk Adam Naruszewicz, poeta Stanisław Trembecki, satyryk i komediopisarz Franciszek Zabłocki, twórca teatru narodowego Wojciech Bogusławski i inni. Do najwybitniejszych przedstawicieli epoki oświecenia należeli: biskup Ignacy Krasicki, ksiądz Stanisław Staszic, Hugo Kołłątaj, Stanisław Konarski.

Zbiory kartograficzne

Król pozostawił po sobie, jeden z największych, trzeci co do wartości zbiór kartograficzny w Europie. Nad dokładnym wyrysowaniem szczegółowych map Rzeczypospolitej, pracował przez 20 lat kartograf Karol de Perthées.

Kolekcja malarstwa

Król w czasach swojego panowania stworzył znakomitą kolekcję malarstwa liczącą 2289 obrazy, w skład której wchodziły między innymi dzieła Rembrandta van Rijn (13 pozycji w tym "Uczony przy pulpicie" i "Dziewczyna w ramie obrazu"), Leonarda da Vinci, Rubensa (3 pozycje), van Dycka (3), Bruegela (14), Cranacha, Holbeina (3), Teniers (5), Tycjan, Guido Reniego, Veronese, Per Kraffta, de Largillière, Kauffmann, Bacciarellego, Antona Rafaela Mengsa, Jacoba Jordaensa („Satyr grający na flecie"), Fragonarda, Davida, Gabriela Metsu. W skład kolekcji wchodziło także 700 rzeźb (w tym 176 marmurowych), 1800 rysunków, 70 tys. rycin oraz porcelana, meble i miniatury. Kolekcja ta została rozprzedana lub rozgrabiona po jego abdykacji i III rozbiorze. Część obrazów związanych z historią Polski car Mikołaj I kazał spalić w 1834 r. Z pośród kolekcji króla, 39 najcenniejszych dzieł stało się zaczątkiem jednej z najlepszych kolekcji malarstwa na Wyspach Brytyjskich - Dulwich Picture Gallery w Londynie. Do dzisiaj zlokalizowano z kolekcji króla ok. 600 obrazów, z czego w zbiorach polskich znajduje się jedynie ok. 260 (Łazienki - 116, Zamek w Warszawie - 106, Muzeum Narodowe w Warszawie - 54).

Biblioteka Królewska

Z polecenia króla w latach 1779-1783 Dominik Merlini zbudował przy zamku w Warszawie nowy gmach biblioteki królewskiej, w której mieściły się zbiory króla szacowane w 1798 roku na 15-20 tys. woluminów. Po śmierci króla zbiory przeszły na własność księcia Józefa Poniatowskiego, który sprzedał książki wraz z instrumentami astronomicznymi, matematycznymi, medalami (54 tys. sztuk), minerałami oraz zabytkami starożytnymi Tadeuszowi Czackiemu. Tenże przekazał je do biblioteki Liceum Krzemienieckiemu. Zbiory te po Powstaniu listopadowym na rozkaz cara Mikołaja I zostały zagrabione przez Rosjan i wywiezione do Kijowa, gdzie stały się zalążkiem Biblioteki Uniwersytetu Kijowskiego[1].

Stanisław August został przyjęty w czerwcu 1778 roku w poczet członków Petersburskiej Akademii Nauk, w 1791 został przyjęty do Akademii Nauk w Berlinie.

Działalność masońska

Już od września 1768 brał udział w posiedzeniach loży Cnotliwy Sarmata. 24 czerwca 1770 złożył 2000 złp na uroczystość oficjalnego otwarcia siedziby tej loży (instalacji) w jurydyce Bielino. Dopiero jednak w 1777 został formalnie przyjęty do masonerii rytu Ścisłej Obserwy w loży Karola pod Trzema Hełmami. Uzyskał od razu wszystkie stopnie wtajemniczenia z najwyższym, ósmym włącznie, za co zapłacił 66 i pół talara w złocie. Przyjął imię zakonne Salsinatus (anagram od Stanislaus) Eques a Corona vindicata. Jego akces do masonerii był zachowywany w ścisłej tajemnicy, wiedziało o nim w Rzeczypospolitej jedynie kilku wolnomularzy siódmego i ósmego stopnia. Król podpisał m.in. zobowiązanie do posłuszeństwa zwierzchnikowi Ścisłej Obserwy, księciu Ferdynandowi Brunszwickiemu. Władca brał także aktywny udział w pracach warszawskiego kółka Różokrzyżowców. 8 maja 1788 loża Katarzyny pod Gwiazdą Północną na jego cześć zmieniła nazwę na Stanisława Augusta pod Gwiazdą Północną.

Zjazd kaniowski

W 1780 wojska rosyjskie opuściły terytorium Rzeczypospolitej, został jedynie ambasador Otto Magnus von Stackelberg. Magnateria pozostawała nadal w ostrej opozycji do króla. Król wysłał do Katarzyny II opracowany przez siebie projekt przymierza polsko-rosyjskiego, ujęty w formę tzw. Souhaits du Roi (Życzeń króla). Zakładał on wspólne wystąpienie Rzeczypospolitej i Rosji przeciwko Turcji. Rekompensatą dla RP za udział w wojnie miały być nabytki terytorialne w postaci Besarabii i jakiegoś portu nad Morzem Czarnym. W celu podjęcia bezpośrednich negocjacji król rozpoczął starania o spotkanie z Katarzyną. Niebawem nadarzyła się okazja, gdy cesarzowa udała się na spotkanie z cesarzem Józefem II w Chersoniu. Po drodze zatrzymała się na Ukrainie. Upokorzony władca musiał jednak czekać na krótkie spotkanie z cesarzową Rosji aż 7 tygodni, gdy ta w międzyczasie konferowała w Kijowie z przywódcami malkontentów magnackich, którym przewodził Stanisław Szczęsny Potocki. W czasie spotkania z carycą Katarzyną II 6 maja 1787 w Kaniowie na galerze zacumowanej na Dnieprze król zaproponował ścisły sojusz obu państw w wojnie z Turcją. Miało w niej wziąć udział 45 tys. wojska Rzeczypospolitej, dozbrojonego przez Rosję. Katarzyna zgodziła się częściowo. Po pewnym czasie powstał dwunastotysięczny korpus polsko-litewski pod wodzą hetmana wielkiego koronnego Franciszka Ksawerego Branickiego.

Sejm Czteroletni i Konstytucja 3 maja

Król widząc wzmagające się sympatie Polaków do Szwecji i Turcji, dążył do podsycania nastrojów antytureckich, czemu miało służyć ufundowanie we wrześniu 1788 roku Pomnika Jana III Sobieskiego w Warszawie. Jednak jego propaganda nie przyniosła rezultatów.

6 października 1788 roku zwołany został za zgodą Rosji w Warszawie sejm, zwany później Sejmem Wielkim. Rozpoczął on gruntowne dzieło reformy ustroju. Król opracował wstępny projekt sojuszu polsko-rosyjskiego na życzenie Stackelberga, licząc, że dzięki wspólnemu z Rosją wystąpieniu przeciwko Turcji uzyska od Katarzyny II margines swobody w decydowaniu o sprawach wewnętrznych Rzeczypospolitej. Rosji nie zależało jednak na drażnieniu Prus w chwili, gdy prowadziła wojny z Turcją i Szwecją, niewątpliwie sprzeczne z interesami imperium rosyjskiego było też uaktywnienie Rzeczypospolitej na arenie międzynarodowej. Już 28 września 1788 ambasador rosyjski zawiadomił Stanisława Augusta, że projekt przymierza polsko-rosyjskiego jest w obecnej sytuacji nierealny.

13 października odczytano na posiedzeniu sejmu deklarację posła pruskiego Ludwiga Heinricha Buchholtza, w której przestrzegał on zgromadzonych przed wiązaniem się sojuszem wojskowym z Rosją przeciwko Turcji, ofiarując w zamian przymierze polsko-pruskie, gwarantujące całość i niepodległość Rzeczypospolitej, wyrażając formalną zgodę na reformy wewnętrzne kraju.

Wobec ostrego sprzeciwu posłów, król zmuszony był wycofać swój projekt sojuszu z laski marszałkowskiej. Gdy ambasador rosyjski Stackelberg zagroził sejmowi, że obalenie systemu gwarantowanego przez Katarzynę II będzie równoznaczne ze złamaniem traktatu z 1775 roku, król wystąpił w sejmie, gdzie przestrzegał przed zerwaniem z Rosją... nie masz potencji żadnej, której by interesa mniej spierały się z naszymi jak Rosji.

Posłowie Stronnictwa Patriotycznego, wspierani przez dyplomację pruską, rozpoczęli likwidację instrumentów panowania rosyjskiego nad Rzecząpospolitą. 19 stycznia 1789 sejm zniósł Radę Nieustającą. Stanisław August Poniatowski stracił tym samym realny wpływ na władzę wykonawczą w Rzeczypospolitej, jaką sprawował w porozumieniu z ambasadorem rosyjskim za pośrednictwem tego organu. Opozycja popierana przez Prusy odebrała królowi prawo mianowania oficerów oraz kierownictwo dyplomacji, powierzając je wyłonionej przez sejm i przed nim odpowiedzialnej Deputacji Interesów Zagranicznych.Król próbował jeszcze ratować resztki wpływów rosyjskich, proponując Rosji i Austrii zawarcie przymierza wojskowego. Katarzyna II nie była jeszcze zainteresowana wojną z Prusami, a Austria chciała przez zawarcie takiego sojuszu zabezpieczyć jedynie posiadanie Galicji. Król bezskutecznie próbował sabotować zawarcie sojuszu polsko-pruskiego, próbując skłonić sejm do podpisania najpierw traktatu handlowego z Prusami, na zasadach korzystniejszych niż ten z 1775 roku. Ostatecznie przychylił się do zdania większości i poparł zawarcie tego sojuszu. W marcu 1790 podpisano przymierze polsko-pruskie wymierzone w Rosję. Rezultatem tego było zbliżenie króla z obozem Stronnictwa Patriotycznego i podjęcie wspólnych prac nad ustawą zasadniczą.

Od 1789 król był konsultowany w sprawach zmiany ustroju państwa. Przywódcy Stronnictwa Patriotycznego przedstawiali mu projekty opracowane w Deputacji do Formy Rządu tzw. Zasady do Formy Rządu, jednak były one wyrazem ideologii republikańskiej Ignacego Potockiego, dlatego Stanisław August będąc zwolennikiem monarchii konstytucyjnej przyjmował je z niechęcią. Od maja do lipca 1790 pozostający na służbie króla Włoch Scipione Piattoli przedkładał mu przygotowane przez Ignacego Potockiego projekty ustawodawcze, do których król wprowadzał poprawki w nikłym jednak stopniu uwzględniane. W listopadzie 1790 wybrano drugi komplet posłów, co zwiększyło liczbę stronników królewskich w sejmie. Od grudnia 1790 Stanisław August zobowiązał się opracować projekt zmian ustrojowych Rzeczypospolitej. Do marca 1791 roku król za pośrednictwem Piattolego przedstawiał kolejne wersje nowej Ustawy rządowej Ignacemu Potockiemu, Stanisławowi Małachowskiemu i Hugonowi Kołłątajowi. W końcu marca Kołłątaj opracował kompromisową redakcję tekstu, która stała się podstawą Ustawy rządowej 3 maja 1791 roku.

W dniu 3 maja 1791 sejm uchwalił nową konstytucję państwową. Zgodnie z postanowieniami konstytucji król stanął na czele Straży Praw, zyskując tym samym kierownictwo dyplomacji polskiej i polityki zagranicznej państwa oraz kontrolę nad działalnością władz wykonawczych.

Przeciwko zamierzonej w konstytucji zmianie ustroju państwa 14 maja 1792 zawiązana została przez nieliczną grupę magnatów koronnych i litewskich konfederacja targowicka, która wezwała do obalenia monarchicznego ustroju Rzeczypospolitej, wprowadzonego postanowieniami konstytucji 3 maja. Konfederaci zwrócili się o pomoc wojskową do Katarzyny II, która traktując nadal państwo polskie jako protektorat rosyjski, zdecydowała 18 maja o wkroczeniu wojsk rosyjskich w granice Rzeczypospolitej bez wypowiedzenia wojny. Stanisław August był głównym autorem tekstu Konstytucji 3 maja.

Wojna polsko-rosyjska 1792

Pomimo ostrzeżeń polskiego posła w Petersburgu Antoniego Augustyna Deboli o wrogich zamiarach cesarzowej Katarzyny II wobec Rzeczypospolitej, król nie dopuszczał do siebie myśli o możliwości rosyjskiej interwencji. Próby króla nawiązania negocjacji ze stroną rosyjską zakończyły się niepowodzeniem. 18 maja 1792 roku wojska rosyjskie wkroczyły do Rzeczypospolitej. Sejm Czteroletni powierzył Stanisławowi Augustowi naczelne dowództwo nad armią i 29 maja zalimitował swoje obrady. Sejm przyznał królowi 2 mln złotych polskich na wyprawę wojenną. Z przekazanych mu 600 tysięcy złp, których władca nie zdążył użyć w celach militarnych, po wojnie zwrócono jedynie 327 czerwonych złotych.

Rozpoczęła się wojna polsko-rosyjska 1792, która trwała od maja do prawie końca lipca. Król Stanisław August Poniatowski został Wielkim Mistrzem ustanowionego przez siebie Orderu Virtuti Militari i z mocy prawa kawalerem Krzyża Wielkiego tego orderu. Wojska koronne i litewskie, zmagając się z ogromną przewagą przeciwnika, odniosły kilka sukcesów, zwłaszcza na froncie ukraińskim, gdzie dowodził bratanek królewski ks. Józef Poniatowski, ale wszystkie szanse kampanii obronnej zostały zaprzepaszczone przedwczesną kapitulacją króla (który był jednocześnie wodzem naczelnym) i jego przystąpieniem do konfederacji 23 lipca 1792.

Decyzję swoją Stanisław August przedstawił na posiedzeniu Straży Praw, co spotkało się z akceptacją siedmiu i sprzeciwem pięciu ministrów. W korespondencji prywatnej z Katarzyną II władca miał na uwadze, że dalsze kontynuowanie oporu zbrojnego może spowodować zażądanie przez carycę spłaty długów prywatnych króla w wysokości ok. 30 mln złp, wpłacone przez imperatorową do prywatnej szkatuły monarchy. Pozbawiony pomocy zbrojnej swojego pruskiego alianta, król zwrócił się listownie do Katarzyny II, proponując jej wieczyste przymierze i ewentualną swą abdykację na rzecz wnuka carycy, Konstantego. W odpowiedzi cesarzowa podtrzymała swe poparcie dla konfederatów targowickich i zażądała przystąpienia króla do konfederacji. 24 lipca władca złożył na ręce posła rosyjskiego Jakowa Bułhakowa żądany akces do konfederacji targowickiej.

Na wieść o tym książę Józef Poniatowski odesłał mu swoje ordery Orła Białego i Świętego Stanisława. Decyzja monarchy spotkała się ze sprzeciwem i wzburzyła mieszkańców Warszawy. 24 i 25 lipca w Ogrodzie Saskim miały miejsce manifestacje patriotycznego mieszczaństwa i szlachty, na których wznoszono okrzyki Konstytucja nawet bez króla! 25 lipca marszałkowie sejmu Stanisław Małachowski i Kazimierz Nestor Sapieha złożyli do akt ziemskich na Zamku Królewskim w Warszawie uroczyste protesty przeciwko uznaniu przez króla konfederacji targowickiej za legalną władzę Rzeczypospolitej.

W tym samym czasie król nawiązał korespondencję z generałami rosyjskimi Michaiłem Kachowskim i Michaiłem Kreczetnikowem, prosząc ich usilnie o jak najszybsze zajęcie Warszawy. Obawiając się oporu garnizonu warszawskiego przeciwko wkraczającym wojskom rosyjskim i oddziałom targowiczan, 1 sierpnia król rozkazał Eustachemu Sanguszce zamknięcie broni ciężkiej w Arsenale Warszawskim.

Konfederaci targowiccy zajęli wówczas wszystkie województwa Rzeczypospolitej. Prusacy łamiąc przymierze wkroczyli do Wielkopolski w styczniu 1793.

II rozbiór Polski

Jeszcze przed II rozbiorem cała Rzeczpospolita była okupowana: Wielkopolska została zajęta przez Prusy, Warszawa przez Rosję. Okupacja wojskowa obcych mocarstw i rządy targowiczan (głównie przedstawiciele stronnictwa hetmańskiego na Sejmie Wielkim) były bardzo uciążliwe, toteż wśród ludności szybko narastało niezadowolenie i bunt. Zawiązywały się spiski przeciwko okupantom.

23 stycznia 1793 roku podpisany został w Petersburgu przez Prusy i Rosję II rozbiór Rzeczypospolitej. Austria nie brała udziału w II rozbiorze Polski, gdyż była zajęta wojną ze swymi sąsiadami (szczególnie ogarniętą rewolucją Francją). Prusy chciały wynagrodzić sobie straty poniesione w walkach z Francją, natomiast Rosja w walkach z Turcją. 12 maja 1793 roku król wysłał list do Katarzyny II, w którym ponownie wyraził chęć abdykacji, gdyż nie widzi możliwości służenia swojemu krajowi z honorem. Cesarzowa w liście do posła rosyjskiego Jakoba Sieversa uzależniła załatwienie abdykacji zgodnie z życzeniem króla od zakończenia obecnego kryzysu. Król bezskutecznie próbował się porozumieć z Sieversem za plecami przywódców konfederacji targowickiej. Celem Stanisława Augusta był powrót do przymierza polsko-rosyjskiego i dlatego w rozmowach z dyplomatą rosyjskim władca usprawiedliwiał się, że w czasie Sejmu Czteroletniego, był zmuszany do podjęcia kroków przeciwnych tej linii politycznej. W czerwcu 1793 roku został zwołany ostatni sejm w Grodnie. W celu sprawnego przeprowadzenia traktatów podziałowych, 15 września 1793 z inicjatywy posła rosyjskiego Jakoba Sieversa zawiązano konfederację grodzieńską przy majestacie Stanisława Augusta. Sejm po wyłoneniu deputacji traktatowych dla przeprowadzenia II rozbioru, 22 lipca przeprowadził cesję terytorium Rzeczypospolitej na rzecz Rosji, a w nocy z 23 na 24 września 1793 roku na rzecz Prus.. Sejm grodzieński zajął się też sprawą długów królewskich, które oceniono na 33 mln złotych polskich. Sievers narzucił sejmowi uchwałę, w której skarby Korony i Litwy zobowiązywały się zaspokoić ratami wierzycieli monarchy. Na sejmie król optował za tym, żeby wyznaczyć jedynie dolny limit liczebności wojska Rzeczypospolitej. Jak argumentował: z myśli to wyrzucić, abyśmy mogli takie wojsko utrzymywać, jakim byśmy się sile sąsiadów naszych oprzeć zdołali.

W wyniku upadku banków warszawskich w 1793 roku zadłużony król pozbawiony został kredytu i zmuszony został przyjąć darowiznę z kasy ambasady rosyjskiej w wysokości 400 tysięcy złp gotówką. Po podpisaniu traktatu cesyjnego z Rosją król uściskał Sieversa dwa razy, tulił go do piersi i wylewał łzy radości.

7 stycznia 1794 pod presją Katarzyny II król wydał uniwersał, w którym wprowadził zakaz noszenia odznak Orderu Virtuti Militari, nakazując posiadaczom ich zwrot wraz z dyplomami do Rady Nieustającej. Jednocześnie zapowiedział wysłanie do carycy poselstwa z wyrazami najgłębszego żalu, iż mogło przystąpić choć na moment najnieszczęśliwsze Polski posądzenie o sentymentach żadnej odmianie niepodległych, którym towarzyszy najdokładniejsza ufność w spaniałości i opiece Wielkiej Katarzyny.

Insurekcja kościuszkowska 1794

W marcu 1794 wybuchło powstanie narodowe przeciwko Rosji i Prusom, kierowane przez gen. Tadeusza Kościuszkę, który w latach 1775–1783 był uczestnikiem wojny o niepodległość Stanów Zjednoczonych, a w 1792 dowodził w bitwie pod Dubienką.

Stanisław August w liście do ks. Józefa Poniatowskiego z 19 marca uznał za swój obowiązek trzymać z Rosjanami. Dowiedziawszy się o działaniach Kościuszki, uznał go za rebelianta, którego musi zwalczać jako aliant Rosji. 2 kwietnia król podpisał uniwersał przeciwko powstaniu, przygotowany przez Departament Sprawiedliwości Rady Nieustającej. W akcie tym król potępiał rewolucję francuską, wzywał naród do opamiętania i przestrzegał przed wiarą w pomoc francuską.

Po insurekcji warszawskiej, gdy zdobyto ambasadę rosyjską w Warszawie i przejęto dokumenty świadczące o pobieraniu przez otoczenie Stanisława Augusta stałej pensji rosyjskiej – król stał się faktycznie zakładnikiem powstańców i zamknął się w zamku.

Kościuszko polecił odebrać królowi mennicę i usuwać wizerunek władcy z wybijanych monet, uznał też, że nie może on wchodzić do władz powstania.

8 maja 1794 król udał się na Pragę, by obejrzeć roboty fortyfikacyjne. W tym samym czasie rozpuszczono w Warszawie pogłoskę, że król ucieka ze stolicy oraz o nadciąganiu wojsk rosyjskich i pruskich pod miasto. Tłum opanował Arsenał i zdobył broń. Obawiano się, że Stanisław August wzorem Ludwika XVI przygotowuje ucieczkę do wroga. Ostrzeżony władca powrócił do zamku, jednak przed wejściem spotkał się ze wzburzeniem tłumu. Wśród okrzyków Niech żyje król, ale niech nie ucieka! i Niech ginie zdrajca! ktoś wystrzelił niecelnie do monarchy. W ostatniej chwili Onufry Kicki podbił strzelbę. Od tej pory przydzielono władcy asystę składającą się z mieszczan. Pod presją ulicy zdarzenie to przyspieszyło osądzenie targowiczan i ich egzekucję 9 maja.

Po rzezi Pragi nawiązał pertraktacje kapitulacyjne z Aleksandrem Suworowem, który pozwolił zachować królowi 1-tysięczną gwardię. 1 grudnia 1794 zlikwidował Szkołę Rycerską. Katarzyna II zażądała jego wyjazdu do Grodna. 7 stycznia 1795 roku władca opuścił Warszawę pod rosyjską eskortą wojskową. 12 stycznia przyjechał do Grodna, gdzie bezpośredni nadzór nad nim pełnił gen. Bezborodko.

III rozbiór Polski

Po upadku powstania, 24 października 1795 nastąpiło podpisanie III rozbioru Rzeczypospolitej przez Rosję, Austrię i Prusy. I Rzeczpospolita przestała istnieć jako państwo. Cesarzowa Katarzyna II zażądała od Poniatowskiego abdykacji, której akt, po pewnych zmianach podpisał, abdykując na rzecz Rosji 25 listopada 1795 (w dniu imienin Katarzyny II) i w 31 rocznicę swojej koronacji. Otrzymywał od carycy stałą pensję. 15 stycznia 1797 mocarstwa rozbiorowe zawarły konwencję, w myśl której Rosja i Austria przejęły po 2/5 a Prusy 1/5 długu króla w wysokości 40 milionów złotych polskich. Trzy dwory podjęły zobowiązanie wypłaty dożywotnio 200 tysięcy dukatów rocznie.

Ostatni okres życia i losy zwłok

Po śmierci cesarzowej Katarzyny II (17 listopada 1796 roku) tron rosyjski objął życzliwy Poniatowskiemu cesarz Paweł I Romanow, który zaprosił go do Petersburga. Przybył tam 10 marca i zamieszkał w Pałacu Marmurowym. Uczestniczył w uroczystościach koronacyjnych Pawła I w Moskwie. Zmarł w Petersburgu 12 lutego 1798 nagłą śmiercią po wypiciu zawartości filiżanki. Przyczyną śmierci był atak apoplektyczny. W chwili śmierci był bardzo zadłużony. Został pochowany w Kościele św. Katarzyny Petersburgu, gdzie jego sarkofag znajdował się do czasu zamknięcia świątyni w 1938. Wówczas przekazany został przez władze sowieckie Polsce i pochowany w tajemnicy w lipcu tego samego roku w krypcie kaplicy Św.Trójcy w rodzinnym Wołczynie. Miejsce to, znajdujące się obecnie na terytorium Białorusi, wybrano ze względu na fakt, że tam właśnie przyszły monarcha został ochrzczony. Fakt złożenia sarkofagu w wołczyńskiej kaplicy został wkrótce upubliczniony, gdyż o przekazaniu ciała stronie polskiej oficjalnie poinformowały władze sowieckie. Wkrótce, we wrześniu 1939 po wkroczeniu do miasteczka Armii Czerwonej grobowiec został splądrowany, a sarkofag zniszczony. W takim pogarszającym się ciągle stanie pozostawał do 1987, kiedy to miejscowi konserwatorzy dokonali uporządkowania ruin. W 1988 domniemane fragmenty szczątków Stanisława Augusta zebrane w kaplicy władze sowieckie po raz kolejny przekazały do Polski, gdzie umieszczono je na Zamku Królewskim w Warszawie.

Ostatni jego symboliczny pogrzeb nastąpił 14 lutego 1995 w archikatedrze św. Jana w Warszawie.

Próba oceny

Stanisław August Poniatowski jest postacią bardzo kontrowersyjną. Niektórzy historycy twierdzą, że mógł zatrzymać upadek państwa polskiego, co wymagało jednak silnego charakteru i dużej determinacji, których to cech niewątpliwe mu brakowało. W tym zakresie był władcą bardzo nieudolnym, całkowicie uzależnionym od woli carycy Katarzyny II. Jego przeciwnicy zwracają także uwagę, że sam doprowadził do interwencji wojsk rosyjskich przeciwko konfederacji barskiej, przedwcześnie skapitulował w czasie wojny polsko-rosyjskiej 1792, przystąpił do Targowicy i dobrowolnie abdykował na rzecz głównego rozbiorcy (w zamian za obietnicę spłacenia swoich czterdziestomilionowych długów). Na niekorzyść władcy przemawia też brak realizmu politycznego – Stanisław August do końca swojego panowania łudził się, że ma realny wpływ na bieg spraw państwowych.

Niepodważalne są jego zasługi w zakresie edukacji oraz mecenat nad sztuką (zdaniem niektórych historyków jego wkład w polską kulturę i naukę stał się podstawą obrony wartości narodowych w czasie zaborów), jednak nie da się ukryć, że przez swoją słabość doprowadził w 1768 do utraty przez Rzeczpospolitą suwerenności, gdy stała się ona de iure protektoratem rosyjskim, a król stał się tylko marionetką w rękach wszechwładnych ambasadorów cesarzowej Katarzyny II. Miał światły umysł, trudno zarzucić mu brak chęci do reform państwa, nie miał jednak siły charakteru na miarę tego zadania. Współcześni mówili o królu Stanisławie – król Staś, co było w równej mierze określeniem pieszczotliwym, jak i lekceważącym. Jak podaje Marian Brandys w Strażniku królewskiego grobu, w latach międzywojennych na określenie kogoś, kto się skompromitował politycznie, mówiło się, że się „zestanisławoauguścił”.

Król Szwecji Gustaw III, który sam w 1772 przeprowadził zakończony powodzeniem zamach stanu, komentując wydzarzenia w Rzeczypospolitej w 1768, napisał w swoim dzienniku: W Warszawie odbyły się dwie rady; rezultat był taki, że król i senat oddali się pod opiekę do Imperatorowej. To hańba. Ach, Stanisławie Auguście, tyś nie król, a nawet nie obywatel! Umrzyj w obronie niezależności ojczyzny, lecz nie przyjmuj niegodnego jarzma w czczej nadziei-zachować cień potęgi, którą zniesie jeden ukaz Moskwy.

Stanisław August do końca życia nosił pierścień z wizerunkiem Katarzyny II. Niektórzy historycy zarzucają mu, że jego dwór przyczynił się do szerzenia demoralizacji obyczajowej w kraju. W wyższych sferach towarzyskich zdarzało się wówczas, że biesiadnicy z powodu choroby wenerycznej zwanej warszawską pili zamiast wina wywary z ziół.

Według niektórych ocen królowi brakowało męskiej energii i stanowczości, a w swej bezsilności niejednokrotnie płakał, by przekonać swoich rozmówców do swoich najlepszych intencji. W czasie gościny u Michała Kleofasa Ogińskiego w 1793 roku, król się przed nim rozpłakał, mówiąc: Taki już jest smutny mój los! Zawsze pragnąłęm dobra mego kraju a wyrządzałem jemu samo złe. Sama cesarzowa Katarzyna II traktowała Stanisława Augusta z pogardą, nazywając go woskową lalką.

Według świadectwa naocznego świadka, dyplomaty brytyjskiego Jamesa Harrisa, 1. hrabiego Malmesbury poseł rosyjski Repnin publicznie upokarzał króla. Gdy władca chciał wstrzymać rozpoczęcie tańców, Repnin odparł, że tak być nie może, a jeśli król nie przyjdzie na salę, to rozpocząć każę tańce bez niego. Gdy pewnego razu w rozmowie rzecz zeszła na losy królów Polski, którzy wypędzeni z kraju zmuszeni byli trudnić się rzemiosłem, Stanisław August podniósł, że w takim wypadku los jego byłby beznadziejny, bo żadnego rzemiosła nie umie. Repnin odparł przytomnie: wszakże Wasza Królewska Mość jesteś wyśmienitym tancerzem.

Wymowna była pomyłka posła austriackiego Franza Marii von Thuguta, który w czasie audiencji na zamku za króla wziął siedzącego na krześle audiencjonalnym ambasadora rosyjskiego Ottona Magnusa von Stackelberga i chciał mu wręczyć swoje listy uwierzytelniające.

Sam władca miał krytyczny stosunek do siebie, swoich dzieł i swojego beznadziejnego położenia. Hrabia Malmesbury przytacza rozmowę z władcą, gdy ten starał się go przekonać o bezowocności swoich wysiłków słowami: ze wszystkich tych urządzeń, jakie zaprowadzić chciałem, nic dobrego dla kraju nie wyniknie. ...Gdyby mi pozwolono usunąć się, byłbym uszczęśliwił swój naród.

Ambasador rosyjski Kasper von Saldern tak charekteryzował króla: serdecznie poczciwy, ale niepojęcie słaby... Rozum ani obejmujący wiele, ani pewny siebie, niezdolny do sądzenia i tamowania swej wyobraźni. Ktoś go zawsze prowadzić musi, narzucać mu postanowienie i do wykonania przynaglić.

W czasie insurekcji kościuszkowskiej król odmówił Kościuszce wydania ze swojej kolekcji kartograficznej dokładnych map Rzeczypospolitej, jednak już niedługo później zmuszony został wydać je politykom państw zaborczych, którzy prawdopodobnie wykorzystali je do dokładnego wytyczenia granic zaborów.W czasie abdykacji suma długów królewskich osiągnęła 40 mln złotych polskich. Była to kwota wystarczająca na utrzymanie 120-tysięcznej armii.

Sami Rosjanie uznawali króla za niezłomnego polskiego patriotę: Szablon:Cytat box

Potomstwo

Już w 1766 roku, gdy Czartoryscy próbowali związać Rzeczpospolitą z Austrią poprzez małżeństwo króla z arcyksiężniczką austriacką, Repnin wymógł na władcy przyrzeczenie, że nie zawrze on żadnego związku małżeńskiego bez rady i zgody Rosji.

Do końca życia pozostawał w stanie bezżennym. Synami naturalnymi Stanisława Augusta ze związku z Elżbietą z Szydłowskich Grabowską byli: Stanisław Grabowski, urodzony 29 października 1780 roku, który otrzymał tytuł hrabiowski w 1836 roku, Michał Grabowski, urodzony w 1773, późniejszy generał wojsk polskich Księstwa Warszawskiego oraz Kazimierz, marszałek wołkowyski. Ze związku z nią miał także dwie córki: Aleksandrę i Izabelę.

Genealogia

Franciszek Poniatowski ur. 1640/50 zm. 1691/95

Helena Niewiarowska ur. 1656 zm. 1732

Kazimierz Czartoryski ur. 1674 zm. 31 VIII 1741

Izabela Elżbieta Morsztyn ur. 26 VIII 1671 zm. 24 II 1758

Stanisław Poniatowski ur. 15 IX 1676 zm. 30 VIII 1762

Konstancja Czartoryska ur. 1700 zm. 27 X 1757

1 Elżbieta z Szydłowskich Grabowska ur. 1748 zm. 1810 OO   1784

2 Katarzyna II ur. 21 IV 1729 zm. 6 XI 1796 OO   1755

Stanisław August Poniatowski ur. 17 I 1732 zm. 12 II 1798

3 Magdalena Agnieszka Lubomirska ur. 1739 zm. 1780 OO   XVIII w. (konkubinat)

1

1

2

3

3

Stanisław Grabowski  ur. 28 X 1780  zm. 3 XI 1845

Michał Grabowski  ur. 1773  zm. 17 VIII 1812

Anna Piotrowna  ur. 20 XII 1757  zm. 19 III 1759

Konstancja Zwanowa  ur. 1768  zm. ?

Michał Cichocki  ur. 1770  zm. 1828

Zobacz też

• oświecenie w Polsce
• Polska w XVIII wieku
• Styl Stanisława Augusta
• ambasadorowie i posłowie rosyjscy w Rzeczypospolitej 1763-1794
• przymierze polsko-pruskie 1790
• Paul Tremo
• Henrietta Lullier
• Akt detronizacji Stanisława Augusta Poniatowskiego
• Zamek Królewski w Warszawie
• berło Stanisława Augusta Poniatowskiego
• miecz Orderu Świętego Stanisława
• Władcy Polski
• Konstytucja 3 maja

Bibliografia

• Joachim Lelewel: Panowanie króla polskiego Stanisława Augusta Poniatowskiego. Warszawa: 1831.brak strony w książce
• Stanisław Mackiewicz: Stanisław August. Kraków: Towarzystwo Autorów i Wydawców Prac Naukowych Universitas, 2009. ISBN 978-83-242-0983-5.brak strony w książce
• Oswald Pietruski: Elektorów poczet, którzy niegdyś głosowali na elektorów Jana Kazimierza roku 1648, Jana III. roku 1674, Augusta II. roku 1697, i Stanisława Augusta roku 1764, najjaśniejszych Królów Polskich, Wielkich Książąt Litewskich, i.t.d.. Lwów: 1845.brak strony w książce
• Zofia Zielińska: Ostatnie lata Pierwszej Rzeczypospolitej. Warszawa: Krajowa Agencja Wydawnicza, 1986, seria: Dzieje narodu i państwa polskiego. ISBN 83-03-01151-0.brak strony w książce
• Maria Żywirska: Ostatnie lata życia króla Stanisława Augusta. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1978.brak strony w książce

Literatura dodatkowa

• Marek Żukow-Karczewski, Stanisław August w Petersburgu, "Życie Literackie", 25 X 1987 r., nr 43 (1857).

Linki zewnętrzne

• Artykuł poświęcony sprawie zaginięcia zwłok Stanisława Augusta Poniatowskiego z kościoła w Wołczynie
• Król Stanisław August i Royal Society w Londynie (ang.)
• Król Stanisław August w Gdańsku
• Genealogia Stanisława Augusta Poniatowskiego
• Galeria malarstwa Stanisława Augusta Poniatowskiego
• Archiwalia z czasów panowania Stanisława Augusta Poniatowskiego