76 Lidzki Pułk Piechoty

76 Lidzki Pułk Piechoty im. Ludwika Narbutta
Odznaka 76 Lidzkiego Pułku Piechoty
Historia
Państwo	II Rzeczpospolita
Sformowanie	1919
Rozformowanie	1939
Patron	Ludwik Narbutt
Tradycje
Święto	5 stycznia (1920-1925) 2 sierpnia (1926-1939)
Kontynuacja	29 BZ
Działania zbrojne
wojna polsko-bolszewicka kampania wrześniowa
Organizacja
Dyslokacja	Grodno
Rodzaj sił zbrojnych	Wojska lądowe
Podległość	29 Dywizja Piechoty

76 Lidzki Pułk Piechoty im. Ludwika Narbutta (76 pp) – oddział piechoty Samoobrony Litwy i Białorusi i Wojska Polskiego II RP.

Świętem pułkowym był w latach 1920—1925 dzień 5 stycznia, na honor decyzji III batalionu o nieoddaniu broni Niemcom, w latach 1926—1939 dzień 2 sierpnia, na honor obrony Łomży.

Przed 1939 pułk stacjonował w Grodnie.

Formowanie i zmiany organizacyjne

Pułk początek bierze w samoobronie Litwy i Białorusi. Trzeci batalion piechoty samoobrony na początku stycznia 1919 wszedł w skład oddziału mjr. Władysława Dąbrowskiego, gdzie przemianowano go na pierwszy batalion zwany „Wileńskim”. Pod koniec stycznia utworzono drugi batalion zwany „Lidzkim”.

6 czerwca 1919 dowódca Frontu Litewsko-Białoruskiego z oddziału mjr. Dąbrowskiego utworzył dwa pułki: z piechoty – Lidzki Pułk Strzelców, a z jazdy – Wileński Pułk Ułanów. Batalion piechoty „lidzki” otrzymał nr I a bp „wileński” nr II. Dowództwo pułku objął ppłk Zubrzycki.

Po 21.10.1922 - zmieniono nazwę na 76 Lidzki pułk piechoty i włączono go do 29 Dywizji Piechoty. Pełną nazwę nadano pułkowi w Dzienniku Rozkazów MSWojsk. nr 2 z 1938, poz. 26.

Pułk w walce o granice

Po reorganizacji pułk wyruszył na front biorąc udział w ofensywie na Mińsk. Osiągnąwszy w walkach linię Berezyny, w początkach września 1919 pułk został zluzowany, przerzucony na zachód i pełnił służbę patrolową na polsko-litewskiej linii demarkacyjnej.

Tereny działań bojowych pułku w latach 1919-1920

Dopiero w lipcu 1920 jego dwa bataliony wzięty udział w obronie Wilna, po czym wycofały się do Klepacz. Tu dołączył do nich I batalion będący do tej pory na linii demarkacyjnej. Pod Klepaczami pułk stoczył zaciętą walkę z Litwinami i wycofał się do Oran. Tu walczył już z wojskami rosyjskimi, wspomaganymi przez oddziały litewskie.

Narew w okolicach Łomży – tu toczyły się walki

Oderwawszy się od nieprzyjaciela, pułk dotarł do Marcinkaniec i dalej transportem kolejowym do Grodna. Po walkach w okolicach Kuźnicy i Nowego Dworu pułk przeszedł do Ostrowi Mazowieckiej, a stąd został przetransportowany pod Łomżę. 1 sierpnia 1920 pułk odrzucił nieprzyjaciela z przedpola fortu IV z południowego brzegu Łomżyczki. Następnego dnia zaciekłe walki toczyły się już u bram Łomży, przy mostach na Narwi i w samym mieście. W nocy musiano Łomżę opuścić. W dalszych bojach odwrotowych pułk doszedł nad Wkrę. Tu zreorganizowano jego pododdziały i sformowano na ich bazie jedynie jeden batalion piechoty.

W okresie kontrofensywy pułk działał w składzie 5 Armii. Wraz z innymi oddziałami doszedł pod Chorzele. W końcu sierpnia pułk został skierowany do Modlina na odpoczynek i uzupełnienie.

21 października 1920 pułk w sile jednego batalionu złożonego z żołnierzy kresowych wszedł w skład wojsk generała Żeligowskiego.

Pułk brał udział ogółem w 41 bitwach. W latach 1919-1920 zginęło w walkach 116 oficerów i szeregowych.

Za bohaterstwo w walce 11 żołnierzy odznaczono Srebrnym Krzyżem Orderu Wojennego „Virtuti Militari”, a 128 Krzyżem Walecznych. Krzyżem Zasługi Wojsk Litwy Środkowej odznaczono 26 żołnierzy.

Pułk w okresie pokoju

W okresie międzywojennym 76 pułk piechoty stacjonował na terenie Okręgu Korpusu Nr III w Grodnie, wchodząc w skład 29 Dywizji Piechoty.

Na podstawie rozkazu wykonawczego Ministerstwa Spraw Wojskowych do Departamentu Piechoty o wprowadzeniu organizacji piechoty na stopie pokojowej PS 10-50 z 1930 roku, w Wojsku Polskim wprowadzono trzy typy pułków piechoty. 76 pułk piechoty zaliczony został do typu II pułków piechoty (tzw. wzmocnionych). W każdym roku otrzymywał około 845 rekrutów. Stan osobowy pułku wynosił 68 oficerów oraz 1900 podoficerów i szeregowców. Na czas wojny przewidywany był do pierwszego rzutu mobilizacyjnego. W okresie zimowym posiadał dwa bataliony starszego rocznika i batalion szkolny, w okresie letnim zaś trzy bataliony strzeleckie. Jego stany były wyższe od pułku „normalnego” (typ I) o ok. 400-700 żołnierzy.

Wojna obronna 1939

Tablica z koszar 29 BZ

We wrześniu 1939 walczył w składzie 29 Dywizji Piechoty w odwodowej armii Prusy.

3 września pułk osiągnął rejon koncentracji w Lasach Sulejowskich nad Pilicą. W kolejnych dniach poszczególne bataliony pułku maszerowały celem poprawy położenia.

O świcie 6 września 2 batalion mjr. Eugeniusza Justyniaka działając jako straż przednia natknął się w Milejowie na niemiecką kompanię i gwałtownym uderzeniem odrzucił ją od miasta. Kwaterujący we dworze sztab niemieckiej 1 Dywizji Pancernej został zaskoczony i ratował się ucieczką, jednak silny ogień artylerii oraz pospiesznie ściągnięte posiłki zatrzymały polskie natarcie.

Na północy od 2 batalionu maszerowała kolumna 1 batalionu, przy której znajdował się dowódca pułku, ppłk dypl. Stanisław Sienkiewicz. Ta kolumna również natknęła się na oddziały niemieckie. Brawurowy atak piechoty spowodował duże straty wśród Niemców (ok. 200 zabitych i rannych, zniszczonych 40 czołgów)

Po początkowych sukcesach i walkach wręcz (m.in. w obronie sztandaru pułku), pododdziały polskie znalazły się w okrążeniu. Koncentryczne uderzenie niemieckich czołgów i piechoty zmotoryzowanej 1 DPanc. spowodowało całkowite zniszczenie sił głównych pułku. Zginął dowódca pułku ppłk Sienkiewicz, 20 oficerów (w tym mjr Korneliusz Kosiński, dowódca batalionu i autor hymnu jednostki pt. Narbuttczycy) i 426 żołnierzy III batalionu oraz 12 oficerów i 218 szeregowych II batalionu - łącznie 32 oficerów i 652 szeregowych. Na cmentarzu wojennym w Milejowie spoczywa 631 żołnierzy.

Wielu jeńców oraz 89 mieszkańców wsi Milejów oraz Longinówka żołnierze niemieckiej 1 Dywizji Pancernej spalili lub zastrzelili w jednym z zabudowań w odwet za duże straty jakie ponieśli w walce.

Odtworzenie pułku w ramach Armii Krajowej

W ramach Akcji Burza 76 pułk piechoty AK był odtwarzany na bazie obwodu AK Wysokie Mazowieckie. Wobec szybkich postępów Armii Czerwonej pułk nie zdążył się skoncentrować. Do walki weszło kilka pojedynczych plutonów i kompanii. Pododdziały pułku rozbrajały mniejsze grupy wycofujących się Niemców. Kilka potyczek stoczyła m.in. kompania ppor. „Topora”, a oddział por. Romana Ostrowskiego – „Wichra” walczył pod Bogutami, Nurem i Czyżewem. Żołnierze pułku wspomagali też 33 pułk piechoty AK w akcji na niemiecką kolumnę ewakuacyjną pod wsią Czarnowo-Undy. Uwolniono 150 jeńców sowieckich. 3 VIII 1944 pododdział ppor. „Dziadka” przy współudziale Armii Czerwonej zajął Łapy. W połowie sierpnia cały teren działania pułku był już wolny od Niemców.

Część oddziałów po pierwszym kontakcie z Armią Czerwoną była rozbrajana, niektóre zdołano rozformować, a żołnierze rozeszli się do domów, lub od razu zaczęli się ukrywać, innych, ujawnionych w czasie akcji zatrzymano i aresztowano lub skierowano do jednostek armii Berlinga.

Symbole pułku

Sztandar
Nowy, przepisowy sztandar, ufundowany przez Koło Polek w Lidzie, wręczył pułkowi marszałek Józef Piłsudski w Grodnie 11 lutego 1923. Pierwsze gwoździe wbili: marsz. Piłsudski, dowódca III DOK gen. Malczewski, dowódca 29 DO gen. Osikowski, dowódca pułku ppłk Dzierżykraj-Stokalski

W czasie walk pułku pod Sulejowem sztandar na krótko dostał się w rękach Niemców. Adiutant pułku, kpt. Józef Malinowski, tak opisuje ten epizod:

„O 2:40, 6 września, 200 m przed Longinówką samochód nasz został ostrzelany silnym ogniem karabinów maszynowych. Natychmiast stanęliśmy i wszyscy wyskoczyliśmy do rowu przy szosie [...] Rowem cofnęliśmy się do szpicy [ ... ] Wysłane patrole do Longinówki zostały zatrzymane około 60 m w kartofliskach przed Longinówką przez silny ogień karabinów maszynowych z czołgów [ ... ] O świcie, gdy nasze patrole cofnęły się, wyskoczyło kilkudziesięciu Niemców z pobliskich zabudowań Longinówki, skoczyło do opuszczonego samochodu. Widzieliśmy, jak z niego wyciągali nasze walizki i w pewnej chwili zobaczyliśmy z przerażeniem, że wyciągają nasz sztandar pułkowy. Widząc to, dowódca pułku [...] wraz z mjr. Kosińskim, poderwali około 60 szeregowych z oddziału przedniego straży przedniej i rzuciliśmy się na Niemców celem wyrwania sztandaru. Walka wręcz toczyła się nie tylko bagnetem na karabinie, ale łopatkami [...] duszono się rękami […] Walka toczyła się około 15 minut. Sztandar przechodził z rąk do rąk, w końcu ja rzuciłem go do tyłu. Pochwycił go sierżant Stanisław Biela i odskoczył. W tym momencie nadeszła straż przednia batalionu, tj. pozostałe dwie kompanie. Niemcy [...] wyginęli wszyscy. Naszych żołnierzy poległo 16, a rannych zostało około 20. Ja byłem dwukrotnie ranny. Po skończonej walce cofnęliśmy się do miejsca, skąd wykonaliśmy skok do samochodu. Tu sztandar wręczyłem kapelanowi pułku ks. Worobiejowi, przydzielając do osłony 6 zwiadowców konnych z zadaniem odwiezienia go do sztabu dywizji w Sulejowie”

Dalsze dzieje sztandaru opisuje relacja ze zbioru w Banknock. Po rozbiciu pułku pod Sulejowem, sztandar został przywieziony przez ppor. Batkę do Ośrodka Zapasowego 76 pp do Grodna. 14 września sztandar przewieziony został do Wilna. Tu trafił do rodziny kpt. Leśniewskiego, która to zakopała sztandar w ziemi. W 1940 r. sztandar został odkopany i dostarczony do polskiej placówki dyplomatycznej przy poselstwie brytyjskim w Kownie i dalej do ambasady RP przy Watykanie. W sierpniu 1944 sztandar został przywieziony do Wielkiej Brytanii i przekazany Muzeum PSZ. Sztandar znajduje się w zbiorach Muzeum im. gen. Sikorskiego w Londynie. W zbiorach Muzeum WP w Warszawie przechowywany jest pierwszy sztandar 76 pp, z 1919 r. .

Odznaka
Pierwszy wzór odznaki zatwierdzony Dz. Rozk. MSWojsk. nr 16, poz. 159 z 18 maja 1929 roku. Wykonana w kształcie krzyża o wydłużonym dolnym ramieniu pokrytego białą emalią z czarną obwódką wokół krzyża. Na górnym ramieniu krzyża napis WILNO, na dolnym data powstania pułku 5 ST. 1919. Na krzyż nałożony jest srebrny stylizowany orzeł typu jagiellońskiego, trzymający w szponach zerwany łańcuch. Oficerska - czteroczęściowa, wykonana w tombaku złoconym i srebrzonym, emaliowana, orzeł łączony czterema drutami. Wymiary: 65x44 mm. Wykonanie: Teodor Filipski - Wilno

Drugi wzór zatwierdzony Dz. Rozk. MSWojsk. nr. 5, poz. 51 z 14 maja 1938 roku. Odznaka ma kształt krzyża o wydłużonym dolnym ramieniu. Na krzyż nałożony jest herb dwupolowy z Orłem i Pogonią, zwieńczony zamkniętą koroną i rokiem 1863. Herb ujęty został w cierniową koronę. Na górnym ramieniu krzyża wpisano DUBICZE, na dolnym inicjały LN i 1919 WILNO. Jednoczęściowa - wykonana w srebrze, bez emalii. Wymiary: 43x31 mm. Wykonanie: Józef Michrowski - Warszawa

Strzelcy lidzcy

Dowódcy pułku

• rtm. mjr kaw. Władysław Dąbrowski (do 6 VI 1919 → dowódca Wileńskiego Pułku Ułanów)
• kpt. piech. Wilhelm Zagórski (6 - 21 VI 1919)
• ppłk piech. Władysław Żubrycki (22 VI - 4 IX 1919)
• kpt. piech. Wilhelm Zagórski (5 IX - 11 XI 1919)
• płk Bronisław Wędziagolski (12 XI 1919 - 23 V 1920)
• ppłk piech. Witold Hupert (24 V - 26 VII 1920)
• ppłk piech. Edward Nowak (29 VII - 17 X 1920)
• kpt. piech. Wilhelm Zagórski (18 X 1920 - 12 I 1922)
• ppłk SG Radosław Dzierżykraj-Stokalski (XII 1922 - 1924)
• płk SG Kordian Józef Zamorski (1924 - X 1925)
• płk piech. Ignacy Oziewicz (X 1925 - X 1935)
• ppłk piech. Antoni Wandtke (13 XI 1935 - 31 I 1937 → dowódca pułku KOP „Wilno”)
• ppłk / płk piech. Stanisław Poręba-Czuryłło (1937 - 1939 → dowódca Podhalańskiej Brygady ON)
• ppłk dypl. Stanisław Sienkiewicz (VII - † 6 IX 1939)
• mjr Stanisław Żukowski (1944)

Zastępcy dowódcy pułku (od 1938 roku - I zastępca dowódcy)

• mjr / ppłk piech. Wilhelm Zagórski (10 VII 1922 - † 3 XII 1925)
• ppłk piech. inż. Eugeniusz Jeleniewski (od 20 I 1926)
• ppłk dypl. Stanisław Maczek (do 12 III 1929 → dowódca 81 pp)
• ppłk piech. Edward Korwin-Kossakowski (12 III 1929 - 28 I 1931 → zastępca dowódcy 3 pp Leg.)
• ppłk dypl. Jan Naspiński (od 1 IX 1932)
• ppłk piech. Stanisław Pietrzyk (30 III - VIII 1939 → dowódca OZ 29 DP)

Oficerowie pułku

• kpt. Mieczysław Bielecki
• Zygmunt Brodowski
• mjr Korneliusz Kosiński (dowódca batalionu, autor hymnu pułku)
• Walerian Młyniec
• Władysław Raginis
• Zygmunt Reliszko
• Antoni Szacki
• Paweł Świetlikowski

Podoficerowie i szeregowcy

• chor. Stanisław Belof (1929-1933 płatnik pułku)
• Janusz Brochwicz-Lewiński
• Kazimierz Cetnarowicz
• Jan Radożycki

Odznaczeni Krzyżem Srebrnym Orderu Virtuti Militari za wojnę 1918-1920

Spis utworzony na podstawie Zarys historji wojennej 76-go Lidzkiego pułku piechoty 1930 ↓, s. 46

• kpt. Leon Bąkowski
• kpt. Witold Chmielewski
• kpt. Piotr Mienicki
• kpt. Jan Ogiński
• kpt. Wilhelm Zagórski
• por. Jan Dmochowski
• por. Wacław Wolski
• ppor. Władysław Gliński
• plut. Stefan Nagat
• plut. Stefan Tomkiewicz
• szer. Jerzy Laskarys

Obsada personalna w 1939 roku

Obsada personalna i struktura organizacyjna w marcu 1939 roku:

• dowódca – płk Stanisław Jakub Czuryłło
• I z-ca dowódcy – ppłk Stanisław Pietrzyk
• adiutant – kpt. adm. (piech.) Stanisław II Bielecki
• starszy lekarz – ppłk dr Jerzy Stanisław Krzywiec
• młodszy lekarz – por. lek. Mirosław Bogdan Grubiński
• II z-ca dowódcy (kwatermistrz) – mjr Jan Toroń
• oficer mobilizacyjny – kpt. adm. (piech.) Czesław Gałyński
• z-ca oficera mobilizacyjnego – kpt. adm. (piech.) Henryk Biernacki
• oficer administracyjno-materiałowy – kpt. Władysław Zygmunt Żołnierczyk
• oficer gospodarczy – por. int. Mikołaj Wyskoczył
• oficer żywnościowy – chor. Władysław Berstling
• dowódca kompanii gospodarczej i oficer taborowy – por. tab. Witold Jan Lepieszo
• kapelmistrz – vacat
• dowódca plutonu łączności – kpt. Lucjan Grajewski
• dowódca plutonu pionierów – por Bronisław Antoni Zgorzelski
• dowódca plutonu artylerii piechoty – kpt. art. Mieczysław Chmielowiec
• dowódca plutonu ppanc. – p o. kpt. Wilhelm Leopold Stawarz (*)
• dowódca oddziału zwiadu – por. Wacław Bujko

I batalion

• dowódca batalionu – mjr Korneliusz Bronisław Kosiński
• dowódca 1 kompanii – kpt. Jan Grażulcwicz
• dowódca plutonu – por. Władysław Godlewski
• dowódca 2 kompanii – kpt. Wilhelm Leopold Stawarz (*)
• dowódca plutonu – ppor. Eryk Griiner
• dowódca 3 kompanii – kpt. Szacki Antoni
• dowódca plutonu – por. Zbigniew Wiktor Józef Tryba
• dowódca plutonu – ppor. Jan Krzywicki
• dowódca 1 kompanii km – kpt. Józef Marian Ekiert
• dowódca plutonu – por. Władysław Niezgoda
• dowódca plutonu – ppor. Roman Kurpiński
• dowódca plutonu – chor. Stefan Tomkiewicz

II batalion

• dowódca batalionu – mjr Eugeniusz Tomasz Justyniak
• dowódca 4 kompanii – kpt. Czarkowski Karol
• dowódca plutonu – por. Józef Władysław Gniewkowski
• dowódca plutonu – por. Jan Piotr Radzewicz
• dowódca plutonu – ppor. Konstanty Buda
• dowódca 5 kompanii – kpt. Stefan II Sopoćko
• dowódca plutonu – por. Franciszek Ciągło
• dowódca plutonu – ppor. Ernest Sikora
• dowódca 6 kompanii – por. Wilhelm Bergiel
• dowódca plutonu – ppor. Zdzisław Gumkowski
• dowódca 2 kompanii km – kpt. Stefan Myśliwski
• dowódca plutonu – ppor. Edward Władysław Dzierżek

III batalion

• dowódca batalionu – vacat
• dowódca 7 kompanii – kpt. Stanisław Olechnowicz
• dowódca plutonu – por. Zdzisław Julian Malinowski
• dowódca plutonu – ppor. Franciszek Józef Śniechota
• dowódca 8 kompanii – kpt. Józef II Malinowski
• dowódca plutonu – por. Wiktor Dawidowicz
• dowódca 9 kompanii – kpt. Alfred Ernest Wiesław Machnicki
• dowódca plutonu – ppor. Michał Józef Pulchny
• dowódca 3 kompanii km – kpt. Stanisław Górski
• dowódca plutonu – ppor. Lech Kazimierz Grygier
• na kursie – por. Władysław Jaczynic
• na kursie – por. Wilhelm Jakubianiec

Dywizyjny Kurs Podchorążych Rezerwy 29 DP

• dowódca – mjr Balcerzak Józef
• dowódca plutonu – por. Oszczakiewicz Franciszek
• dowódca plutonu – por. Szczęsny Mieczysław
• dowódca plutonu – por. Dowgiało Bronisław
• dowódca plutonu – ppor. Mickiewicz Mikołaj

76 obwód przysposobienia wojskowego „Grodno”

• komendant obwodowy PW – kpt. adm. (piech.) Tadeusz Józef Erben
• komendant powiatowy PW „Grodno” – ppor. kontr. piech. Witold Tomaszewski
• komendant powiatowy PW „Wołkowysk” – ppor. kontr. piech. Alfons Wróblewski

Bibliografia

• Dzienniki Personalne Ministerstwa Spraw Wojskowych. [dostęp 2016-10-10].
• Karol Firich, Stanisław Krzysik, Tadeusz Kutrzeba, Stanisław Müller, Józef Wiatr: Almanach oficerski na rok 1923/24 zeszyt 2, dział III. Warszawa: Wojskowy Instytut Naukowo-Wydawniczy, 1923.
• Komisja Pułkowa: Zarys historji wojennej pułków polskich 1918–1920. 76 Lidzki pułk piechoty. Warszawa: Wojskowe Biuro Historyczne, 1930.
• Wspomnienia mjr Władysława Dąbrowskiego pt. „Śladami Kmicica” Dziennik Wileński, 1919.
• Zdzisław Jagiełło: Piechota Wojska Polskiego 1918-1939. Warszawa: Bellona, 2007. ISBN 978-83-11-10206-4.
• „Armia „Prusy"”, Jan Wróblewski, Warszawa, 1986.
• [red.]Bronisław Prugar-Ketling: Księga chwały piechoty. Warszawa: Departament Piechoty MSWojsk, Warszawa 1937-1939. Reprint: Wydawnictwo Bellona, 1992.
• Ryszard Rybka, Kamil Stepan: Rocznik oficerski 1939. Stan na dzień 23 marca 1939. T. 29. Kraków: Fundacja Centrum Dokumentacji Czynu Niepodległościowego. Biblioteka Jagiellońska, 2006. ISBN 83-7188-899-6.
• Kazimierz Satora: Opowieści wrześniowych sztandarów. Warszawa: Instytut Wydawniczy „Pax”, 1990. ISBN 83-211-1104-1.
• Zdzisław Sawicki, Adam Wielechowski: Odznaki Wojska Polskiego 1918-1945: Katalog Zbioru Falerystycznego: Wojsko Polskie 1918-1939: Polskie Siły Zbrojne Na Zachodzie. Warszawa: Pantera Books, 2007. ISBN 978-83-204-3299-2.