76 Lidzki Pułk Piechoty

76 Lidzki Pułk Piechoty

Lidzki Pułk Strzelców

Odznaka 76 Lidzkiego Pułku Piechoty
Historia
Państwo	II Rzeczpospolita
Sformowanie	1919
Rozformowanie	1939
Patron	Ludwik Narbutt
Tradycje
Święto	5 stycznia (1920-1925) 2 sierpnia (1926-1939)
Kontynuacja	29 BZ
Dowódcy
Pierwszy	Władysław Dąbrowski
Ostatni	Stanisław Żukowski
Działania zbrojne
wojna polsko-bolszewicka bitwa pod Oranami‎ (16 VII 1920) bitwa pod Szelkowem (9 VIII 1920) bitwa nad Niemnem (20–26 IX 1920) kampania wrześniowa bitwa pod Piotrkowem (4–6 IX 1939)
Organizacja
Dyslokacja	Grodno
Rodzaj sił zbrojnych	Wojska lądowe
Podległość	2 Dywizja L-B 29 Dywizja Piechoty

Ppłk Stanisław Pietrzyk - I zastępca dowódcy 76 pp.

76 Lidzki Pułk Piechoty im. Ludwika Narbutta (76 pp) – oddział piechoty Wojska Polskiego II RP.

Świętem pułkowym był w latach 1920 – 1925 dzień 5 stycznia, na honor decyzji III batalionu o nieoddaniu broni Niemcom, a w latach 1926 – 1939 dzień 2 sierpnia, na honor obrony Łomży.

Przed 1939 pułk stacjonował w Grodnie.

Formowanie i zmiany organizacyjne

Pułk początek bierze w samoobronie Litwy i Białorusi. Trzeci batalion piechoty samoobrony na początku stycznia 1919 wszedł w skład oddziału mjr. Władysława Dąbrowskiego, gdzie przemianowano go na pierwszy batalion zwany „Wileńskim”. Pod koniec stycznia utworzono drugi batalion zwany „Lidzkim”.

6 czerwca 1919 dowódca Frontu Litewsko-Białoruskiego z oddziału mjr. Dąbrowskiego utworzył dwa pułki: z piechoty – Lidzki pułk strzelców, a z jazdy – Wileński pułk ułanów. Batalion piechoty „lidzki” otrzymał nr I a bp „wileński” nr II. Dowództwo pułku objął ppłk Zubrzycki.

W grudniu 1919 batalion zapasowy pułku stacjonował w Lidzie.

Po 21 X 1922 – zmieniono nazwę na 76 Lidzki pułk piechoty i włączono go do 29 Dywizji Piechoty. Pełną nazwę nadano pułkowi w Dzienniku Rozkazów MSWojsk. nr 2 z 1938, poz. 26.

Pułk w walce o granice

Po reorganizacji pułk wyruszył na front biorąc udział w ofensywie na Mińsk. Osiągnąwszy w walkach linię Berezyny, w początkach września 1919 pułk został zluzowany, przerzucony na zachód i pełnił służbę patrolową na polsko-litewskiej linii demarkacyjnej.

Dopiero w lipcu 1920 jego dwa bataliony wzięty udział w obronie Wilna, po czym wycofały się do Klepacz. Tu dołączył do nich I batalion będący do tej pory na linii demarkacyjnej. Pod Klepaczami pułk stoczył zaciętą walkę z Litwinami i wycofał się do Oran. Tu walczył już z wojskami rosyjskimi, wspomaganymi przez oddziały litewskie.

Oderwawszy się od nieprzyjaciela, pułk dotarł do Marcinkaniec i dalej transportem kolejowym do Grodna. Po walkach w okolicach Kuźnicy i Nowego Dworu pułk przeszedł do Ostrowi Mazowieckiej, a stąd został przetransportowany pod Łomżę. 1 sierpnia 1920 pułk odrzucił nieprzyjaciela z przedpola fortu IV z południowego brzegu Łomżyczki. Następnego dnia zaciekłe walki toczyły się już u bram Łomży, przy mostach na Narwi i w samym mieście. W nocy musiano Łomżę opuścić. W dalszych bojach odwrotowych pułk doszedł nad Wkrę. Tu zreorganizowano jego pododdziały i sformowano na ich bazie jedynie jeden batalion piechoty.

W okresie kontrofensywy pułk działał w składzie 5 Armii. Wraz z innymi oddziałami doszedł pod Chorzele. W końcu sierpnia pułk został skierowany do Modlina na odpoczynek i uzupełnienie.

21 października 1920 pułk w sile jednego batalionu złożonego z żołnierzy kresowych wszedł w skład wojsk generała Żeligowskiego.

Pułk brał udział ogółem w 41 bitwach. W latach 1919–1920 zginęło w walkach 116 oficerów i szeregowych. Srebrnym Krzyżem Orderu VM odznaczono - 12 żołnierzy, 114 - Krzyżem Walecznych, Krzyżem Zasługi Wojsk Litwy Środkowej - 26.

Kawalerowie Virtuti Militari

Odznaczeni Krzyżem Srebrnym Orderu Virtuti Militari za wojnę 1918-1920
kpt. Leon Bąkowski nr 4487	kpt. Witold Chmielewski nr 4133
kpt. Piotr Mienicki nr 4924 †22 VII 1919 Kamień	kpt. Jan Ogiński nr 3893
kpt. Wilhelm Zagórski nr 4068	por. Bolesław Dmochowski nr 4486
por. Józef Wolski nr 8066 †21 VIII 1920 Przasnysz	ppor. Władysław Gliński nr 8051 †11 VIII 1920 Zegrze
pchor. Stefan Tomkiewicz nr 4063	szer. Jerzy Laskarys nr 4100

Ponadto 128 żołnierzom nadano Krzyż Walecznych, w tym trzem oficerom czterokrotnie, pięciu oficerom trzykrotnie oraz trzem oficerom i trzem szeregowcon dwukrotnie. Krzyżem Zasługi Wojsk Litwy Środkowej odznaczono 18 oficerów i 8 szeregowców.

Wśród odznaczonych Krzyżem Walecznych po raz pierwszy znajdował się plut. Stefan Nagat (1900–1978), na którego sporządzony został wniosek o odznaczenie Orderem Virtuti Militari i który figuruje „Zarysie historji wojennej ...” jako kawaler tego orderu, lecz faktycznie go nie otrzymał. Stefan Nagat odznaczył się odwagą 6 sierpnia 1920 pod Różanem, a jego czyn opisał Henryk Koppel w artykule „Jak szeregowiec Nagat spalił most”, opublikowanym na łamach „Żołnierza Polskiego”.

Mapy walk pułku

• 
• 

Pułk w okresie pokoju

Uczczenie pamięci Marszałka Polski Józefa Piłsudskiego - 76 pp przed katedrą na Wawelu; sierpień 1939

29 DP w 1938

W okresie międzywojennym 76 pułk piechoty stacjonował na terenie Okręgu Korpusu Nr III w Grodnie, wchodząc w skład 29 Dywizji Piechoty. Pułk stacjonował w Koszarach Legionów Polskich w kwartale ulic Kolejowej, Bema i Kościuszki. W Grodnie jako dużym garnizonie znajdowało się dużo instytucji garnizonowych takich jak, Kościół Garnizonowy tzw. Fara Witoldowa, Kasyno Garnizonowe, Biblioteka DOK z salami balowymi, reprezentacyjną i bilardową i czytelniami dla każdego pułku. Dla szeregowych był Dom Żołnierza z teatrem, Dom Strzelca. Święto pułku obchodzono w dniu 3 stycznia, a od 1926 roku w dniu 2 sierpnia. 6 sierpnia 1933 roku odbyło się uroczyste odsłonięcie pomnika w miejscu śmierci płk. Ludwika Narbutta w Dubiczach. Pomnik został wzniesiony przez pułk i miejscowe społeczeństwo. Na budowę pomnika użyto kamienia z obalonego w Wilnie pomnika gubernatora Murawiewa. W 76 pp istniał Wojskowy Klub Sportowy 76 pp, drużyna piłki nożnej reprezentowała cały garnizon Grodna i grała od 1929 roku w lidze okręgowej klasy A, zdobywając 8 razy tytuł mistrza Okręgu ZPN w Białymstoku. Od 1934 roku, po zmianie nazwy, występowała jako WKS Grodno. Nad drużynami harcerskimi w Grodnie opiekę sprawował również 76pp organizował zawody o odznakę POS, prowadził szkolenie z zakresu opl, ppoż., strzeleckie i sanitarne.

Na podstawie rozkazu wykonawczego Ministerstwa Spraw Wojskowych do Departamentu Piechoty o wprowadzeniu organizacji piechoty na stopie pokojowej PS 10-50 z 1930 roku, w Wojsku Polskim wprowadzono trzy typy pułków piechoty. 76 pułk piechoty zaliczony został do typu II pułków piechoty (tzw. wzmocnionych). W każdym roku otrzymywał około 845 rekrutów. Stan osobowy pułku wynosił 68 oficerów oraz 1900 podoficerów i szeregowców. Na czas wojny przewidywany był do pierwszego rzutu mobilizacyjnego. W okresie zimowym posiadał dwa bataliony starszego rocznika i batalion szkolny, w okresie letnim zaś trzy bataliony strzeleckie. Jego stany były wyższe od pułku „normalnego” (typ I) o ok. 400-700 żołnierzy. Prowadzono szkolenie podoficerów i oficerów rezerwy w pułku na kursach i doraźne np. w strzelaniu. Wydłużono okres szkolenia podoficerów i oficerów rezerwy z 4 tygodni rocznie do 10 tygodni. Prowadzono dwumiesięczne kursy oficerów rezerwy dla dowódców kompanii, jednorazowo na organizowanym przez dowództwo OK III brało 2 oficerów rezerwy z 76 pp. 15 sierpnia na pułkowej strzelnicy zebrano wszystkich oficerów, podoficerów i po trzech strzelców wyborowych z każdej kompanii, po zaprzysiężeniu przystrzelano wszystkie karabiny wz. 35 "Ur". Po 15 sierpnia pułk przebywał na ćwiczebnym obozie letnim "Rumlówka". W dniu 24 sierpnia o godz. 6.00 ogłoszono mobilizację alarmową niejawną dla jednostek garnizonu Grodno.

Obsada personalna i struktura organizacyjna w marcu 1939
Stanowisko	Stopień, imię i nazwisko	Przydział we wrześniu 1939
Dowództwo, kwatermistrzostwo i pododdziały specjalne
dowódca pułku	płk Stanisław Jakub Czuryłło
I z-ca dowódcy	ppłk Stanisław Pietrzyk
adiutant	kpt. adm. (piech.) Stanisław II Bielecki
starszy lekarz	ppłk dr Jerzy Stanisław Krzywiec
młodszy lekarz	por. lek. Mirosław Bogdan Grubiński
II z-ca dowódcy (kwatermistrz)	mjr Jan Toroń
oficer mobilizacyjny	kpt. adm. (piech.) Czesław Gałyński
z-ca oficera mobilizacyjnego	kpt. adm. (piech.) Henryk Biernacki
oficer administracyjno-materiałowy	kpt. Władysław Zygmunt Żołnierczyk
oficer gospodarczy	por. int. Mikołaj Wyskoczyl
oficer żywnościowy	chor. Władysław Berstling
oficer taborowy	por. tab. Witold Jan Lepieszo
kapelmistrz	vacat
dowódca plutonu łączności	kpt. Lucjan Grajewski
dowódca plutonu pionierów	por Bronisław Antoni Zgorzelski
dowódca plutonu artylerii piechoty	kpt. art. Mieczysław Chmielowiec
dowódca plutonu ppanc.	p o. kpt. Wilhelm Leopold Stawarz (*)
dowódca oddziału zwiadu	por. Wacław Bujko
I batalion
dowódca batalionu	mjr Korneliusz Kosiński
dowódca 1 kompanii	kpt. Jan Grażulcwicz
dowódca plutonu	por. Władysław Godlewski
dowódca 2 kompanii	kpt. Wilhelm Leopold Stawarz (*)
dowódca plutonu	ppor. Eryk Griiner
dowódca 3 kompanii	kpt. Szacki Antoni
dowódca plutonu	por. Zbigniew Wiktor Józef Tryba
dowódca plutonu	ppor. Jan Krzywicki
dowódca 1 kompanii km	kpt. Józef Marian Ekiert
dowódca plutonu	por. Władysław Niezgoda
dowódca plutonu	ppor. Roman Kurpiński
dowódca plutonu	chor. Stefan Tomkiewicz
II batalion
dowódca batalionu	mjr Eugeniusz Tomasz Justyniak
dowódca 4 kompanii	kpt. Czarkowski Karol
dowódca plutonu	por. Józef Władysław Gniewkowski
dowódca plutonu	por. Jan Piotr Radzewicz
dowódca plutonu	ppor. Konstanty Buda
dowódca 5 kompanii	kpt. Stefan II Sopoćko
dowódca plutonu	por. Franciszek Ciągło
dowódca plutonu	ppor. Ernest Sikora
dowódca 6 kompanii	por. Wilhelm Bergiel
dowódca plutonu	ppor. Zdzisław Gumkowski
dowódca 2 kompanii km	kpt. Stefan Myśliwski
dowódca plutonu	ppor. Edward Władysław Dzierżek
III batalion
dowódca batalionu	vacat
dowódca 7 kompanii	kpt. Stanisław Olechnowicz
dowódca plutonu	por. Zdzisław Julian Malinowski
dowódca plutonu	ppor. Franciszek Józef Śniechota
dowódca 8 kompanii	kpt. Józef II Malinowski
dowódca plutonu	por. Wiktor Dawidowicz
dowódca 9 kompanii	kpt. Alfred Ernest Wiesław Machnicki
dowódca plutonu	ppor. Michał Józef Pulchny
dowódca 3 kompanii km	kpt. Stanisław Górski
dowódca plutonu	ppor. Lech Kazimierz Grygier
na kursie	por. Władysław Jaczynic
na kursie	por. Wilhelm Jakubianiec
Dywizyjny Kurs Podchorążych Rezerwy 29 DP
dowódca	mjr Balcerzak Józef
dowódca plutonu	por. Oszczakiewicz Franciszek
dowódca plutonu	por. Szczęsny Mieczysław
dowódca plutonu	por. Dowgiało Bronisław
dowódca plutonu	ppor. Mickiewicz Mikołaj
76 obwód przysposobienia wojskowego „Grodno”
komendant obwodowy PW	kpt. adm. (piech.) Tadeusz Józef Erben
komendant powiatowy PW „Grodno”	ppor. kontr. piech. Witold Tomaszewski
komendant powiatowy PW „Wołkowysk”	ppor. kontr. piech. Alfons Wróblewski

76 pp w kampanii wrześniowej

Narew w okolicach Łomży – tu toczyły się walki

Mobilizacja

W ramach grupy brązowej zmobilizowano kompanię karabinów maszynowych przeciwlotniczych typu B nr 36, trzy plutony artylerii pozycyjnej typu II nr 31, 32 i 35. W ramach grupy żółtej zmobilizowano własne pododdziały pułku oraz inne pododdziały: kompanię asystencyjną nr 131, kompanię kolarzy nr 34 i kolumnę taborową nr 317. 26 sierpnia pułk terminowo ukończył mobilizację i przeszedł na kwatery do wsi Kaplica. 28 sierpnia rozpoczął załadunek na transporty kolejowe, został przewieziony przez Białystok i Warszawę do Skierniewic. 30 sierpnia wieczorem został wyładowany i marszem pieszym przemieścił się do rejonu wsi i folwarku Prusy, gdzie 31 sierpnia odpoczywał, prowadził ćwiczenia terenowe i wspierał okoliczną ludność w żniwach.

Działania bojowe

W bitwie pod Piotrkowem Trybunalskim

We wrześniu 1939 walczył w składzie 29 Dywizji Piechoty w odwodowej armii Prusy. Nocnym marszem 1/2 września 1939 roku na rozkaz dowódcy 29 Dywizji Piechoty płk. Ignacego Oziewicza przemaszerował w rejon Lubochnia-Tomaszów Mazowiecki. Następnie rozlokował się w lasach Nadleśnictwa Lubochnia, pod Cekanowem. Kolejnym popołudniowym i nocnym marszem 3 września pułk osiągnął rejon koncentracji w Lasach Sulejowskich nad Pilicą. Obozował w lasach w rejonie gajówki Zarzęcin i wsi Zarzęcin i Prucheńsko. Rano 3 września pułk został przegrupowany do rejonu lasów w pobliżu gajówki Strzelce przy szosie Sulejów-Opoczno. 5 września został zbombardowany Sulejów, w którym zginęło ok. tysiąca osób, z 76 pp zginęło 19 żołnierzy. W dniu 4 września do Przedborza został wysłany Oddział Wydzielony 29 DP. W jego składzie znajdowała się między innymi kompania 5/76 pułku piechoty i pluton ppanc. i ckm z 81 pp. Zadaniem jego była obrona przyczółka mostowego na Pilicy. W dniu 4 września po południu oddział stoczył walkę z kolumną niemiecką. 5 września OW kpt. Sopoćki w Przedborzu stoczył walkę z motocyklistami, samochodami pancernymi i piechotą zmotoryzowaną niemieckiej 1 Dywizji Lekkiej. 5 kompania nie dołączyła już do pułku, maszerując poprzez Opoczno, Przysuchę dołączyła do Zgrupowania Południowego Armii „Prusy”, wzięła udział w walkach pod Iłżą, gdzie część oddziału została rozproszona. Pozostałość po przeprawieniu się przez Wisłę, przez Lubelszczyznę dołączyła do batalionu „Wilk” Dywizji Kawalerii „Zaza” Samodzielnej Grupy Operacyjnej "Polesie", gdzie kpt. Sopoćko objął stanowisko zastępcy dowódcy batalionu.

Nocne natarcie na oddziały 1 DPanc.

W dniu 5 września wieczorem 76 pułk piechoty wraz z III/29 pal i kompanią saperów, zgodnie z rozkazem dowódcy dywizji podjął marsz w kierunku Rozprzy i rzeki Prudki jako straż przednia 29 DP. Ok. godz. 20.00 przy moście nad Pilicą w Sulejowie dowódca Armii „Prusy” gen. dyw. Stefan Dąb-Biernacki zmienił dowódcy pułku ppłk. dypl. Stanisławowi Sienkiewiczowi rozkaz. Zgodnie z nim 76 pp rozpoczął dalszy marsz w dwóch kolumnach; w pierwszej maszerował I batalion z baterią artylerii III/29 pal z kompania kolarzy i plutonem saperów oraz przy niej dowódca pułku ze sztandarem pułkowym w samochodzie. Kolumna maszerować miała po wyjściu z Sulejowa przez Zalesice, Longinówkę do Rozprzy. Druga kolumna z II, III batalionami pułku z większością III/29 pal i z większością kompanii saperów miała przejść z Sulejowa poprzez Milejowice, Milejów do Rozprzy.

5 września o godz. 22.30 pierwsza kolumna po dojściu do wsi Zalesice, została ostrzelana z budynków miejscowości. Obejście od tyłu przez część 2 kompanii i uderzenie wspólnie z saperami na wieś przyniosło zdobycz w postaci 3 czołgów, 1 samochodu terenowego i 4 motocykli, ponadto wzięto 20 jeńców z dwoma oficerami niemieckimi. Dwadzieścia minut po północy 6 września kolumna I batalionu podeszła do szosy Piotrków Trybunalski-Częstochowa i we wsi Moryca rozbito następną placówkę niemiecką zdobyto kolejne 3 czołgi i 6 samochodów terenowych, niemiecka obsada placówki zbiegła do Longinówki. Ok. godz. 2.10 przemieszczająca się jako rozpoznanie kompania kolarzy przed wsią Longinówka zaległa silnie ostrzelana przez niemiecką bron maszynową. W trakcie tego został ostrzelany samochód dowódcy pułku i porzucony. Podczas zajmowania stanowisk do natarcia przez kompanie I batalionu, działka ppanc. i baterię artylerii, niemiecka obsada Longinówki wykonała kontratak siłą dwóch kompanii piechoty z kilkoma czołgami i wsparciem artylerii. Piechota polska prowadząc ogień z broni strzeleckiej odparła niemiecką piechotę, natomiast czołgi były niszczone ostrzałem kb ppanc. armat ppanc., wiązkami granatów i minami ppanc. podkładanymi przez strzelców pod czołgi wroga. Zniszczono kilka czołgów niemieckich jednak utracono w samochodzie dowódcy pułku sztandar. Chwilę później w zaciętej walce wręcz sztandar pułkowy został odbity. O godz. 4.40 na tyły I batalionu uderzyły niemieckie czołgi od strony Piotrkowa Trybunalskiego, ich uderzenie odparła 3 kompania strzelecka i broń ppanc. O godz. 6.00 skoordynowane natarcie niemieckie od strony Longinówki i od Piotrkowa zmusiły batalion do zajęcia obrony okrężnej na odkrytym terenie.

Rozkaz gen. Dęba-Biernackiego o kolejnej zmianie rozkazu odwołującego przemieszczenie się 29 Dywizji Piechoty nie dotarł do dowódcy 76 pułku piechoty. Żołnierze I batalionu i jednostek przydzielonych walczyli do końca do ostatniego naboju, zadając wrogowi krwawe straty i niszcząc sprzęt. Ok. godz. 7.30 I batalion przestał istnieć rozjechany i wybity w walce. Ranni byli dobijani przez żołnierzy niemieckich lub rozjeżdżani przez czołgi. Polegli wcześniej będąc rannymi, a następnie rozjechani przez czołgi jak ich żołnierze dowódca pułku, dowódca I batalionu i liczni oficerowie i podoficerowie. Maszerująca druga kolumna pułku, podczas przekraczania rzeczki Luciąży na skutek załamania się mostku rozdzieliła się. Maszerował dalej II batalion mjr. E. Justyniaka z baterią artylerii z III/29 pal. Po rozpoznaniu obecności wroga we wsi Milejowice. Major Justyniak obszedł wieś i uderzył na zaskoczoną kompanię niemieckich strzelców zmotoryzowanych. Poległo w walce ok. 60 żołnierzy niemieckich. Następnie batalion uderzył na Milejów, wdarł się do środka miejscowości walcząc w ciemnościach granatami i bagnetami. Batalion dotarł do rejonu Kościoła w Milejowie zniszczył niemiecki transport paląc samochody cysterny i amunicyjne. Załogę niemiecką Milejowa gwałtownym uderzeniem wyrzucił z miasta. Następnie prowadzono natarcie w kierunku dworu. Kwaterujący we dworze sztab niemieckiej 1 Dywizji Pancernej ratował się ucieczką, opór stawiali pisarze, gońcy, łącznościowcy jednak natarcie II batalionu rozwijało się. O godz. 4.00 dotarł do batalionu oficer łącznikowy z dowództwa Armii "Prusy", przekazując rozkaz o przerwaniu natarcia i odwrocie w kierunku Piotrkowa. W międzyczasie poległ dowódca batalionu i zaraz ciężko ranny został jego następca kpt. S. Myśliwski. O godz. 5.00 silny ogień artylerii oraz pospiesznie ściągnięte posiłki zatrzymały polskie natarcie. Realizując wydany rozkaz odwrotu przez kpt. Myśliwskiego, por. Karol Gniewkowski wyprowadził z placu boju w kierunku Pilicy ok. 180 żołnierzy II batalionu. Brawurowy atak obu batalionów 76 pułku piechoty spowodował duże straty wśród Niemców (ok. 200 zabitych i rannych, zniszczonych 40 czołgów).

Walka z niemieckimi czołgami i piechotą zmotoryzowaną oraz artylerią 1 DPanc. spowodowało całkowite zniszczenie sił głównych pułku. Zginął dowódca pułku ppłk Sienkiewicz, 20 oficerów (w tym mjr Korneliusz Kosiński, dowódca batalionu i autor hymnu jednostki pt. Narbuttczycy) i 426 żołnierzy I batalionu oraz 12 oficerów i 218 szeregowych II batalionu – łącznie 32 oficerów i 652 szeregowych. Na cmentarzu wojennym w Milejowie spoczywa 631 żołnierzy. Większość żołnierzy została rozjechana przez czołgi, bądź dobita na polu walki. Jednak 6 września żołnierze niemieckiej 1 Dywizji Pancernej dokonali licznych morderstw na jeńcach. Na polach obok zabudowań wsi Moryca rozstrzelali 19 wziętych do niewoli oficerów 76 pp i 29 pal, pozostałych żołnierzy jeńców żołnierze niemieckiej 1 Dywizji Pancernej zapędzili do chaty dróżnika kolejowego w Morycy i do jednych z chat w Longinówce spalili l zastrzelili próbujących uciekać z ognia ok. 160 osób. Zbrodni wojennej dokonali również na mieszkańcach miejscowości Milejów oraz Longinówka 86 mieszkańców niemieccy żołnierze rozstrzelali, 16 zabito w piwnicach granatami, 117 osób zginęło od ostrzału niemieckiej artylerii.

Walki III batalionu 76 pp

III batalion na rozkaz dowódcy 29 DP nie dołączył do walki pułku. Zajął on linię rzeki Pilicy niedaleko Sulejowa. Został podporządkowany dowódcy 41 pułku piechoty ppłk. Wyderce. 7 września III batalion w składzie 41 pp dołączył do pozostałej części 29 DP w Lasach Brudziewickich. Po rozbiciu sztabu 29 DP i ranieniu płk I. Oziewicza w dniu 8 września 1939 roku, poszczególne oddziały dywizji rozpoczęły samodzielny odwrót ku Wiśle. III/76 pp maszerował w kierunku przeprawy w Maciejowicach nocami wzdłuż Pilicy koło Nowego Miasta i w rejon Białobrzegów. 11 września batalion dotarł do lasów w rejonie wsi Cecylówka na południe od Warki. W tym rejonie w zgrupowaniu oddziałów 29 DP pod dowództwem dowódcy 29 pal ppłk. Graffa. Rejonu tego od godz. 12.00 11 września broniły dwa bataliony III/76 pp i III/81 pp oraz dwa niepełne dywizjony artylerii II/29 pal i I/3 pac. Zgrupowanie odparło wszystkie natarcia niemieckie, poległ ppłk Graff. Nocą 11/12 września po zniszczeniu ciężkiego sprzętu, żołnierzy podzielono na mniejsze grupy i część z nich przedarła się przez Wisłę 12 i 13 września na wschód od Mniszewa. 12 września pozostała część 76 pułku piechoty przestały istnieć.

Oddziały formowane na bazie OZN 76 pp

Na bazie rezerwistów i nadwyżek osobowych pozostałych w garnizonie Grodno sformowano części 2 i 3 pułku piechoty Obszaru Warownego "Grodno" nazywanego też Grupą "Grodno". Pułki te brały udział w obronie Lwowa. Pozostałości między innymi z rezerwistów 76 pp w OZ 29 DP brały udział w obronie Grodna.

Struktura organizacyjna i obsada personalna we wrześniu 1939
Stanowisko	Stopień, imię i nazwisko	Dalsze losy
Dowództwo
dowódca pułku	ppłk dypl. Stanisław Sienkiewicz
I adiutant pułku	kpt. Józef Malinowski
II adiutant pułku
oficer łączności	kpt. Lucjan Grajewski
kwatermistrz	kpt. Tadeusz Erben
pododdziały specjalne
dowódca kompanii zwiadowców	por. Wilhelm Jakubianiec
dowódca kompanii przeciwpancernej	kpt. Wilhelm Leopold Stawarz
dowódca plutonu pionierów	por. Antoni Bronisław Zgorzelski
dowódca plutonu pgaz.	por. Zbigniew Tryba
dowódca plutonu artylerii piechoty	kpt. Mieczysław Chmielowiec
dowódca plutonu łączności
I batalion
dowódca batalionu	mjr Bronisław Korneliusz Kosiński
adiutant batalionu
dowódca plutonu łączności
dowódca 1 kompanii strzeleckiej
dowódca 2 kompanii strzeleckiej	por. Franciszek Oszczakiewicz
dowódca 3 kompanii strzeleckiej	por. Mieczysław Szczęsny
dowódca 1 kompanii ckm	kpt. Józef Marian Ekiert
II batalion
dowódca batalionu	mjr Eugeniusz Justyniak
adiutant batalionu
dowódca plutonu łączności
dowódca 4 kompanii strzeleckiej	por. Władysław Gniewkowski
dowódca 5 kompanii strzeleckiej	kpt. Stefan Sopoćko
dowódca 6 kompanii strzeleckiej	por. Wilhelm Bergiel
dowódca 2 kompanii ckm	kpt. Stefan Myśliwski
III batalion
dowódca batalionu	mjr Jan Toroń
adiutant batalionu
dowódca plutonu łączności
dowódca 7 kompanii strzeleckiej	por. Franciszek Ciągło
dowódca 8 kompanii strzeleckiej	por. Wiktor Dawidowicz
dowódca 9 kompanii strzeleckiej	por. rez. Grzegorz Ostrowski
dowódca 3 kompanii ckm	por. Bronisław Dowgiałło

Odtworzenie pułku w ramach Armii Krajowej

W ramach Akcji Burza 76 pułk piechoty AK był odtwarzany na bazie obwodu AK Wysokie Mazowieckie. Wobec szybkich postępów Armii Czerwonej pułk nie zdążył się skoncentrować. Do walki weszło kilka pojedynczych plutonów i kompanii. Pododdziały pułku rozbrajały mniejsze grupy wycofujących się Niemców. Kilka potyczek stoczyła m.in. kompania ppor. „Topora”, a oddział por. Romana Ostrowskiego – „Wichra” walczył pod Bogutami, Nurem i Czyżewem. Żołnierze pułku wspomagali też 33 pułk piechoty AK w akcji na niemiecką kolumnę ewakuacyjną pod wsią Czarnowo – Undy. Uwolniono 150 jeńców sowieckich. 3 VIII 1944 pododdział ppor. „Dziadka” przy współudziale Armii Czerwonej zajął Łapy. W połowie sierpnia cały teren działania pułku był już wolny od Niemców.

Część oddziałów po pierwszym kontakcie z Armią Czerwoną była rozbrajana, niektóre zdołano rozformować, a żołnierze rozeszli się do domów, lub od razu zaczęli się ukrywać, innych, ujawnionych w czasie akcji zatrzymano i aresztowano lub skierowano do jednostek armii Berlinga.

Symbole pułku

Sztandar

Nowy, przepisowy sztandar, ufundowany przez Koło Polek w Lidzie, wręczył pułkowi marszałek Józef Piłsudski w Grodnie 11 lutego 1923. Pierwsze gwoździe wbili: marsz. Piłsudski, dowódca III DOK gen. Malczewski, dowódca 29 DO gen. Osikowski, dowódca pułku ppłk Dzierżykraj-Stokalski

W czasie walk pułku pod Sulejowem sztandar na krótko dostał się w rękach Niemców. Adiutant pułku, kpt. Józef Malinowski, tak opisuje ten epizod:

„O 2:40, 6 września, 200 m przed Longinówką samochód nasz został ostrzelany silnym ogniem karabinów maszynowych. Natychmiast stanęliśmy i wszyscy wyskoczyliśmy do rowu przy szosie [...] Rowem cofnęliśmy się do szpicy [ ... ] Wysłane patrole do Longinówki zostały zatrzymane około 60 m w kartofliskach przed Longinówką przez silny ogień karabinów maszynowych z czołgów [ ... ] O świcie, gdy nasze patrole cofnęły się, wyskoczyło kilkudziesięciu Niemców z pobliskich zabudowań Longinówki, skoczyło do opuszczonego samochodu. Widzieliśmy, jak z niego wyciągali nasze walizki i w pewnej chwili zobaczyliśmy z przerażeniem, że wyciągają nasz sztandar pułkowy. Widząc to, dowódca pułku [...] wraz z mjr. Kosińskim, poderwali około 60 szeregowych z oddziału przedniego straży przedniej i rzuciliśmy się na Niemców celem wyrwania sztandaru. Walka wręcz toczyła się nie tylko bagnetem na karabinie, ale łopatkami [...] duszono się rękami […] Walka toczyła się około 15 minut. Sztandar przechodził z rąk do rąk, w końcu ja rzuciłem go do tyłu. Pochwycił go sierżant Stanisław Biela i odskoczył. W tym momencie nadeszła straż przednia batalionu, tj. pozostałe dwie kompanie. Niemcy [...] wyginęli wszyscy. Naszych żołnierzy poległo 16, a rannych zostało około 20. Ja byłem dwukrotnie ranny. Po skończonej walce cofnęliśmy się do miejsca, skąd wykonaliśmy skok do samochodu. Tu sztandar wręczyłem kapelanowi pułku ks. Worobiejowi, przydzielając do osłony 6 zwiadowców konnych z zadaniem odwiezienia go do sztabu dywizji w Sulejowie”

Dalsze dzieje sztandaru opisuje relacja ze zbioru w Banknock. Po rozbiciu pułku pod Sulejowem, sztandar został przywieziony przez ppor. Batkę do Ośrodka Zapasowego 76 pp do Grodna. 14 września sztandar przewieziony został do Wilna. Tu trafił do rodziny kpt. Leśniewskiego, która to zakopała sztandar w ziemi. W 1940 r. sztandar został odkopany i dostarczony do polskiej placówki dyplomatycznej przy poselstwie brytyjskim w Kownie i dalej do ambasady RP przy Watykanie. W sierpniu 1944 sztandar został przywieziony do Wielkiej Brytanii i przekazany Muzeum PSZ. Sztandar znajduje się w zbiorach Muzeum im. gen. Sikorskiego w Londynie. W zbiorach Muzeum WP w Warszawie przechowywany jest pierwszy sztandar 76 pp, z 1919 r. .

Odznaka

Pierwszy wzór odznaki zatwierdzony Dz. Rozk. MSWojsk. nr 16, poz. 159 z 18 maja 1929 roku. Wykonana w kształcie krzyża o wydłużonym dolnym ramieniu pokrytego białą emalią z czarną obwódką wokół krzyża. Na górnym ramieniu krzyża napis WILNO, na dolnym data powstania pułku 5 ST. 1919. Na krzyż nałożony jest srebrny stylizowany orzeł typu jagiellońskiego, trzymający w szponach zerwany łańcuch. Oficerska - czteroczęściowa, wykonana w tombaku złoconym i srebrzonym, emaliowana, orzeł łączony czterema drutami. Wymiary: 65x44 mm. Wykonanie: Teodor Filipski - Wilno

Drugi wzór zatwierdzony Dz. Rozk. MSWojsk. nr. 5, poz. 51 z 14 maja 1938 roku. Odznaka ma kształt krzyża o wydłużonym dolnym ramieniu. Na krzyż nałożony jest herb dwupolowy z Orłem i Pogonią, zwieńczony zamkniętą koroną i rokiem 1863. Herb ujęty został w cierniową koronę. Na górnym ramieniu krzyża wpisano DUBICZE, na dolnym inicjały LN i 1919 WILNO. Jednoczęściowa - wykonana w srebrze, bez emalii. Wymiary: 43x31 mm. Wykonanie: Józef Michrowski - Warszawa

Strzelcy lidzcy

Dowódcy i zastępcy dowódcy pułku

Stopień, imię i nazwisko	Okres pełnienia służby	Kolejne stanowisko
dowódcy pułku
rtm. mjr kaw. Władysław Dąbrowski	do 6 VI 1919	dowódca Wileńskiego pułku ułanów
kpt. piech. Wilhelm Zagórski	6 - 21 VI 1919
ppłk piech. Władysław Żubrycki	22 VI - 4 IX 1919
kpt. piech. Wilhelm Zagórski	5 IX - 11 XI 1919
płk Bronisław Wędziagolski	12 XI 1919 - 23 V 1920
ppłk piech. Witold Hupert	24 V - 26 VII 1920
ppłk piech. Edward Nowak	29 VII - 17 X 1920
kpt. piech. Wilhelm Zagórski	18 X 1920 - 12 I 1922
płk szt. gen. Radosław Dzierżykraj-Stokalski	XII 1922 - IV 1924	szef sztabu DOK III
płk szt. gen. Kordian Józef Zamorski	15 V 1924 - X 1925
płk piech. Ignacy Oziewicz	X 1925 - X 1935
ppłk piech. Antoni Wandtke	13 XI 1935 - 31 I 1937	dowódca pułku KOP „Wilno”
ppłk / płk piech. Stanisław Poręba-Czuryłło	1937 - 1939	dowódca Podhalańskiej Brygady ON
ppłk dypl. Stanisław Sienkiewicz	VII - † 6 IX 1939
zastępcy dowódcy pułku (od 1938 roku - I zastępca dowódcy)
mjr / ppłk piech. Wilhelm Zagórski	10 VII 1922 - † 3 XII 1925
ppłk piech. inż. Eugeniusz Jeleniewski	od I 1926
ppłk dypl. Stanisław Maczek	X 1927 – 12 III 1929	dowódca 81 pp
ppłk piech. Edward Korwin-Kossakowski	12 III 1929 - 28 I 1931	zastępca dowódcy 3 pp Leg.
ppłk dypl. Jan Naspiński	od 1 IX 1932
ppłk piech. Stanisław Pietrzyk	30 III - VIII 1939	dowódca OZ 29 DP

Żołnierze 76 pułku piechoty - ofiary zbrodni katyńskiej

Biogramy ofiar zbrodni katyńskiej znajdują się między innymi w bazach udostępnionych przez Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego oraz Muzeum Katyńskie.

Nazwisko i imię	stopień	zawód	miejsce pracy przed mobilizacją	zamordowany
Baranowski Kazimierz	ppor. rez.	nauczyciel	Szkoła Powszechna w Siwicy	Katyń
Batko Jan Józef	ppor.	nauczyciel	szkoła w Tomaszowie	Katyń
Bielecki Mieczysław	kpt. w st. sp.			Katyń
Cichocki Hieronim	ppor. rez.	student		Katyń
Feitner Władysław	por. rez.	nauczyciel	Seminarium Nauczycielskie w Augustowie	Katyń
Krahelski Piotr	ppor. rez.		majątek Ułasowszczyzna	Katyń
Nowak Antoni (20.03.1910)	ppor. rez.	urzędnik		Katyń
Pachnikiewicz Wacław	ppor. rez.	prawnik		Katyń
Staroszczuk Roman	kpr. pchor.			Katyń
Szonert Jerzy Michał	ppor. rez.	technik rolnictwa	instruktor rolny w woj. białostockim	Katyń
Trojanowski Władysław	ppor. rez.	nauczyciel	szkoła w Jasionowicach pow. wołkowyski	Katyń
Wieloński Tadeusz Ignacy	ppor. rez.	inżynier rolnik	Zakład Dośw. Upraw Łąkowych w Sarnach	Katyń
Wieluński Zygmunt Ignacy	ppor. rez.	inżynier		Katyń
Wyskoczyl Mikołaj	por.	żołnierz zawodowy		Katyń
Zakrzewski Józef	ppor. rez.	nauczyciel	kier. szkoły powszechnej w Ławnie	Katyń
Bonik Józef Arkadiusz	podporucznik rezerwy	technik kolejnictwa	PKP w Ostrów Mazowiecka	Charków
Czerwiński Napoleon	podporucznik rezerwy	artysta plastyk		Charków
Czubak Feliks	podporucznik rezerwy	inżynier elektryk	Urząd Telekomunikacyjny w Warszawie	Charków
Dębiński Bolesław	podporucznik rezerwy			Charków
Feder Isaja	podporucznik rezerwy	architekt		Charków
Godlewski Marian	porucznik rezerwy	nauczyciel		Charków
Jaczyniec Władysław	porucznik	żołnierz zawodowy		Charków
Jednorowski Jan	podporucznik rezerwy	inżynier		Charków
Kamiński Kazimierz	porucznik rezerwy	technik		Charków
Kołaczyński Tadeusz	podporucznik rezerwy	lekarz	praktyka w Wilnie	Charków
Kreczko Antoni	podporucznik rezerwy		(e)	Charków
Krementowski Włodzimier	podporucznik rezerwy		osadnik wojskowy (e)	Charków
Pawłowski Roman	podporucznik rezerwy	nauczyciel	kier. Szkoły Powszechnej w Sokółce	Charków
Prystrom Leonard	podporucznik rezerwy	nauczyciel	szkoła w Białymstoku	Charków
Siwecki Stanisław	porucznik rezerwy	prawnik, mgr	praktyka we Włocławku	Charków
Szczęsny Jan	porucznik	żołnierz zawodowy		Charków
Toroń Jan	major	żołnierz zawodowy		Charków
Tumielewicz Zygmunt	kapitan rezerwy		(e)	Charków
Wroniak Stanisław	podporucznik rezerwy	nauczyciel	Szkoła Powszechna w Niemczynie	Charków

Upamiętnienie

W okresie III Rzeczypospolitej tradycje pułku kultywował 2 batalion zmechanizowany 29 Brygady Zmechanizowanej ze Szczecina.

• 

  Plakat z 29 BZ

Bibliografia

• Dzienniki Personalne Ministerstwa Spraw Wojskowych. [dostęp 2016-10-10].
• Lista strat Wojska Polskiego. Polegli i zmarli w wojnach 1918-1920. Warszawa: Wojskowe Biuro Historyczne, 1934.
• Karol Firich, Stanisław Krzysik, Tadeusz Kutrzeba, Stanisław Müller, Józef Wiatr: Almanach oficerski na rok 1923/24 zeszyt 2, dział III. Warszawa: Wojskowy Instytut Naukowo-Wydawniczy, 1923.
• Zarys historji wojennej 76-go lidzkiego pułku piechoty. Warszawa: Wojskowe Biuro Historyczne, 1930, seria: Zarys historii wojennej pułków polskich 1918–1920.
• Wspomnienia mjr Władysława Dąbrowskiego pt. „Śladami Kmicica” Dziennik Wileński, 1919.
• Zdzisław Jagiełło: Piechota Wojska Polskiego 1918-1939. Warszawa: Bellona, 2007. ISBN 978-83-11-10206-4.
• „Armia „Prusy"”, Jan Wróblewski, Warszawa, 1986.
• Janusz Odziemkowski: Piechota polska w wojnie z Rosją bolszewicką 1919-1920. Warszawa: Oficyna Wydawnicza „Adam”, 2010. ISBN 978-83-7072-650-8.
• Bronisław Prugar-Ketling (red.): Księga chwały piechoty. Warszawa: Departament Piechoty MSWojsk., Warszawa 1937–1939. Reprint: Wydawnictwo Bellona, 1992.
• Ryszard Rybka, Kamil Stepan: Rocznik oficerski 1939. Stan na dzień 23 marca 1939. T. 29. Kraków: Fundacja Centrum Dokumentacji Czynu Niepodległościowego. Biblioteka Jagiellońska, 2006. ISBN 83-7188-899-6.
• Kazimierz Satora: Opowieści wrześniowych sztandarów. Warszawa: Instytut Wydawniczy „Pax”, 1990. ISBN 83-211-1104-1.
• Zdzisław Sawicki, Adam Wielechowski: Odznaki Wojska Polskiego 1918-1945: Katalog Zbioru Falerystycznego: Wojsko Polskie 1918-1939: Polskie Siły Zbrojne na Zachodzie. Warszawa: Pantera Books, 2007. ISBN 978-83-204-3299-2.
• Jacek Emil Szczepański: Peowiacy i ich losy (Jabłonna, Chotomów, Krubin, Wieliszew). Warszawa: Wydawnictwo Muzeum Niepodległości, 2020. ISBN 978-83-66640-00-9.
• Piotr Bieliński: 29 Dywizja Piechoty. Wielka księga piechoty polskiej 1918-1939 tom nr 29. Warszawa: Edipresse Polska S.A., 2018. ISBN 978-83-7945-621-5.
• Ryszard Rybka, Kamil Stepan: Najlepsza broń. Plan mobilizacyjny "W" i jego ewolucja. Warszawa: Oficyna Wydawnicza Adiutor, 2010. ISBN 978-83-86100-83-5.
• Tadeusz Kryska-Karski, Henryk Barański: Piechota polska 1939-1945. Materiały uzupełniające do Księgi Chwały Piechoty Polskiej. Zeszyt nr 11. Londyn: 1973.