68 Pułk Piechoty (II RP)

68 Pułk Piechoty
Historia
Państwo	II Rzeczpospolita
Sformowanie	1919
Rozformowanie	1939
Tradycje
Święto	16 sierpnia
Nadanie sztandaru	1919 i 1928
Rodowód	1 Pułk Rezerwowy Strzelców Wielkopolskich 10 pułk Strzelców Wielkopolskich
Kontynuacja	17 Brygada Zmechanizowana
Dowódcy
Ostatni	płk dypl. Adolf Tytus Nykulak
Działania zbrojne
wojna polsko-bolszewicka kampania wrześniowa
Organizacja
Dyslokacja	Krotoszyn Września, Jarocin
Rodzaj sił zbrojnych	wojsko
Rodzaj wojsk	piechota
Podległość	3 Dywizja Strzelców Wielkopolskich 17 Wielkopolska Dywizja Piechoty

17 DP w 1938

68 Pułk Piechoty (68 pp) – oddział piechoty Armii Wielkopolskiej i Wojska Polskiego II RP.

Formowanie pułku i działania wojenne w latach 1919-1920

21 stycznia 1919 w Poznaniu, w koszarach na Jeżycach rozpoczęto formowanie jednostki 1 pułku rezerwowego Strzelców Wielkopolskich. Pod tą nazwą brał udział w walkach powstańczych w ramach 3 Dywizji Strzelców Wielkopolskich.

9 marca 1919 z Poznania do Sądowej Wiszni wyjechała kompania ochotnicza pod dowództwem ppor. Jana Ciaciucha. Kompania wzięła udział w wojnie z Ukraińcami. 6 sierpnia 1919 powróciła do Wielkopolski i wcielona została do 9 pułku Strzelców Wielkopolskich.

15 marca 1919 jednostka przemianowana została na 10 pułk Strzelców Wielkopolskich. 5 maja 1919 wymaszerował na front wielkopolski. 22 czerwca 1919 pułk wyjechał koleją z Szubina do Bóbrki w Małopolsce Wschodniej. W nocy z 27 na 28 czerwca pułk rozpoczął natarcie na Brzeżany, które zajął 29 czerwca. 17 lipca oddział zajął Husiatyn i przedmoście na wschodnim brzegu Zbrucza. 19 września 1919 jednostka powróciła do Krotoszyna.

1 lutego 1920 jednostka otrzymała nazwę – 68 pułk piechoty. Jednocześnie 3 Dywizja Strzelców Wielkopolskich przemianowana została na 17 Wielkopolską Dywizji Piechoty. W składzie tej dywizji pułk pozostawał do 1939. Następnego dnia pułk wyjechał do Mołodeczna, na front litewsko-białoruski by wziąć udział w wojnie z bolszewikami.

16 sierpnia, na początku Bitwy Warszawskiej, pułk w ciężkich walkach zdobył Nasielsk. 18 grudnia 1920 pułk powrócił do Wielkopolski.

Okres międzywojenny

W Jarocinie stacjonował II batalion

7 września 1922 dowódca OK VII, gen. Kazimierz Raszewski pożegnał pułk, który opuścił Poznań i udał się do garnizonu we Wrześni (II batalion piechoty stacjonował od 1933 w Jarocinie). W październiku tego w jednostce przeprowadzona została częściowa demobilizacja. Kadra batalionu zapasowego stacjonowała w Koninie.

W maju 1926 podczas zamachu stanu pułk opowiedział się po stronie rządowej i wziął udział w walkach.

19 maja 1927 Minister Spraw Wojskowych marszałek Polski Józef Piłsudski ustalił i zatwierdził dzień 16 sierpnia, jako datę święta pułkowego. Pułk obchodził swoje święto w rocznicę zdobycia Nasielska w 1920 .

Na podstawie rozkazu wykonawczego Ministerstwa Spraw Wojskowych do Departamentu Piechoty o wprowadzeniu organizacji piechoty na stopie pokojowej PS 10-50 z 1930, w Wojsku Polskim wprowadzono trzy typy pułków piechoty. 68 pułk piechoty zaliczony został do typu I pułków piechoty (tzw. „normalnych”). W każdym otrzymywał około 610 rekrutów. Stan osobowy pułku wynosił 56 oficerów oraz 1500 podoficerów i szeregowców. W okresie zimowym posiadał batalion starszego rocznika, batalion szkolny i skadrowany, w okresie letnim zaś batalion starszego rocznika i dwa bataliony poborowych. Po wprowadzeniu w 1930 nowej organizacji piechoty na stopie pokojowej, pułk szkolił rekrutów dla potrzeb batalionu Korpusu Ochrony Pogranicza. W pułku zorganizowano też specjalną kompanię dla opóźnionych, która szkoliła rekrutów dla potrzeb całego DOK. Żołnierze ci wcześniej z różnych przyczyn opóźnili swoje stawiennictwo w macierzystej jednostce.

W sierpniu 1939 pułk uczestniczył w manewrach 17 DP w rejonie Iwno-Kostrzyn. W nocy z 22 na 23 sierpnia wszystkie oddziały odwołano do garnizonów, a 24 sierpnia o godz. 4 do dywizji przyszedł rozkaz o rozpoczęciu mobilizacji.

Kampania wrześniowa 1939

Początkowo 68 pułk piechoty (bez II batalionu) wraz z II dywizjonem 17 pułku artylerii lekkiej obsadził linię rzeczki Wrześnicy w rejonie Wrześni. Jednak już 1 września 1939 odszedł do miejscowości Staw – Wólka.

2 i 3 września pułk przemieścił się na linii Strzałkowo-Słupca – Ląd – Zagórów – Trabczyn i ostatecznie staje w lesie na zachód od Szetlewa. 4 i 5 września zatrzymał się w Dąbrowice – Częściowe. Jego batalion marszowy został zbombardowany we wsi Wilczna przez lotnictwo niemieckie. Poległo 26 żołnierzy. Następnie pułk odszedł nocnymi marszami w kierunku operacyjnym na Łęczycę. W nocy z 8 na 9 września oddziały pułku doszły bez większych strat w rejon zgrupowania. Po południu pułk wszedł do walki wraz z innymi jednostkami Armii „Poznań” w rejonie Łęczyca – Piątek. Uderzenie gen. Kutrzeby na lewe skrzydło nacierającej armii niemieckiej kompletnie ją zaskoczyło i odrzuciło nieprzyjaciela. Wieczorem pułk zajął wyznaczoną mu jako kierunek natarcia Górę św. Małgorzaty. 10 września pułk kontynuował pościg za nieprzyjacielem. Z marszu zajął Małachowice. 11 września poniósł znaczne straty w wyniku ponawiających się kontruderzeń niemieckich. W nocy z 12 na 13 września na rozkaz gen. Kutrzeby pułk przerwał natarcie i rozpoczął odejście na północny brzeg Bzury, a stamtąd – w ogólnym kierunku operacyjnym na Warszawę. W dniach 17 i 18 września pułk dostał się w okrążenie w rejonie Puszczy Kampinoskiej i poniósł ciężkie straty, głównie od ognia artyleryjskiego i zmasowanych nalotów. 23 września ocalałe elementy pułku (pod dowództwem mjr. Stanisława Culica) przebiły się do Warszawy i zostały włączone do broniących się tam jednostek. Pułk bronił stolicy aż do jej kapitulacji 28 września 1939.

Za bohaterskie czyny podczas w kampanii wrześniowej orderem Virtuti Militari zostało odznaczonych 15 żołnierzy pułku, a 60 otrzymało Krzyż Walecznych.

Strzelcy wrzesińscy

Tablica w kościele garnizonowym w Londynie

Dowódcy pułku

• kpt. / ppłk Andrzej Kopa (21 I – 17 XII 1919)
• płk Mieczysław Poniatowski (18 XII 1919 – 20 VI 1920)
• kpt. / mjr Wincenty Nowaczyński (21 VI – 22 VII 1920)
• ppłk piech. Juliusz Jan Prymus (p.o. od 23 VII 1920)
• ppłk piech. Rudolf Franciszek Wydra (p.o. 1920)
• por. Edward Banaszak (p.o. 1920)
• mjr / płk Wincenty Nowaczyński (IX 1920 – 29 XI 1927 → dowódca 3 Brygady Ochrony Pogranicza)
• ppłk / płk piech. Tomasz Mazurkiewicz (29 XI 1927 – 1937 → dowódca Pomorskiej Brygady ON)
• płk dypl. piech. Adolf Tytus Nykulak

Zastępcy dowódcy pułku

• ppłk piech. Wincenty Rutkiewicz (10 VII 1922 – IV 1924 → zastępca dowódcy 57 pp)
• ppłk piech. Stefan Wyspiański (IV 1924 – 1925)
• ppłk piech. Władysław Koczorowski (od 11 X 1926)
• ppłk SG Witold Stankiewicz (5 VII 1927 – 5 XI 1928 → zastępca dowódcy 50 pp)
• ppłk dypl. Franciszek I Grabowski (XI 1928 – VI 1930)
• mjr dypl. Władysław Krogulski (VI 1930 – X 1932)
• ppłk dypl. Adam Tadeusz Nadachowski (od 20 XI 1932)
• ppłk piech. Jan Witold Sokołowski (do VIII 1939 → zastępca dowódcy OZ 17 DP)

Obsada personalna w 1939 roku

Obsada personalna i struktura organizacyjna w marcu 1939 roku:

• dowódca pułku – płk dypl. Adolf Tytus Nykulak
• I zastępca dowódcy – ppłk Jan Witold Sokołowski
• adiutant – kpt. Aleksander Salwa
• starszy lekarz – mjr dr Ryszard Henryk Jawiński
• młodszy lekarz – vacat
• II zastępca dowódcy (kwatermistrz) – mjr Alfons Kubosz
• oficer mobilizacyjny – kpt. adm. (piech.) Walenty Stachowicz
• z-ca oficera mobilizacyjnego – por. Stanisław Teodor Strupczewski
• oficer administracyjno-materiałowy – kpt. Jan Józef Świdowski
• oficer gospodarczy – por. int. Feliks Drabczyk
• oficer żywnościowy – vacat
• dowódca kompanii gospodarczej i oficer taborowy – kpt. Julian Rupert Judziński
• kapelmistrz – ppor. adm. (kapelm.) Kazimierz Donaj
• dowódca plutonu łączności – por. Władysław Skrzydło
• dowódca plutonu pionierów – por. Zygmunt Barciszewski
• dowódca plutonu artylerii piechoty – kpt. art. Ludwik Głowacki
• dowódca plutonu ppanc. – por. Czesław Zygmunt Falak
• dowódca oddziału zwiadu – ppor. Rudolf Józef Turber

I batalion

• dowódca batalionu – mjr Stanisław Culic
• dowódca 1 kompanii – por. Leon Zygarek
• dowódca plutonu – ppor. Kazimierz I Nowak
• dowódca plutonu – ppor. Stanisław Czernicki
• dowódca 2 kompanii – kpt. dypl. Edmund Ginalski
• dowódca plutonu – ppor. Karol Edmund Wojtczak
• dowódca plutonu – ppor. Władysław Tadeusz Mossakowski
• dowódca 3 kompanii – por. Walerian Chaja
• dowódca plutonu – por. Franciszek Hybza
• dowódca plutonu – por. Lucjan Adam Gmachowski
• dowódca plutonu – ppor. Władysław Łazuta
• dowódca 1 kompanii km – kpt. Stanisław Marian Dębicki
• dowódca plutonu – por. Marian Feliks Duczmal
• dowódca plutonu – chor. Antoni Ciszak

II batalion

• dowódca batalionu – ppłk Ignacy Pilwiński
• adiutant batalionu – vacat
• pomocnik dowódcy batalionu ds. gospodarczych – kpt. Tadeusz Jan Pściuk
• lekarz batalionu – por. lek. Władysław Pabisiak
• dowódca 4 kompanii – kpt. Bronisław Magdziarski
• dowódca plutonu – ppor. Władysław Stanisław Janowski
• dowódca plutonu – ppor. Andrzej Wilhelm Gawliński
• dowódca 5 kompanii – kpt. Henryk Bronisław Przędziński
• dowódca plutonu – por. Szczepan Langner
• dowódca 6 kompanii – kpt. Walenty Fagasiński
• dowódca plutonu – ppor. Zbigniew Maksymilian Czerniak
• dowódca plutonu – ppor. Witold Karol Antoni Dreier
• dowódca 2 kompanii km – por. Kazimierz Bolesław Zaremba
• dowódca plutonu – ppor. Jerzy Karol Lewandowski

III batalion

• dowódca batalionu – vacat
• dowódca 7 kompanii – kpt. Hospod Feliks
• dowódca plutonu – ppor. Zbigniew Chechłowski
• dowódca 8 kompanii – kpt. Lucjan I Jankowski
• dowódca plutonu – ppor. Jan Kazimierz Szybczyński
• dowódca 9 kompanii – p o. por. Ignacy Rębiasz
• dowódca 3 kompanii km – por. Lech Józef Kantecki
• dowódca plutonu – por. Marian Heliodor Wabiszewski
• dowódca plutonu – ppor. Marian Ginter
• na kursie – por. Zbigniew Zygmunt Hirschfeld
• obwodowy komendant PW nr 68 – kpt. adm. (piech.) Jan Nycz
• powiatowy komendant PW Września – kpt. adm. (piech.) Łukasz Kowalski
• powiatowy komendant PW Konin – kpt. adm. (piech.) Juliusz Fetkowski

Obsada personalna pułku we wrześniu 1939

Dowództwo

• dowódca pułku – płk dypl. piech. Adolf Tytus Nykulak
• I adiutant – kpt. Lucjan Jankowski
• II adiutant – kpt. Aleksander Salwa
• oficer informacyjny – por. Zygmunt Barciszewski
• oficer łączności – por. Władysław Skrzydło
• kwatermistrz – kpt. Julian Ruper Judziński
• oficer płatnik– ppor. rez. Franciszek Jaworowski
• oficer żywnościowy – ppor. rez. Mieczysław Dylong
• naczelny lekarz – por. rez. Lek. Stanisław Jakubowski
• kapelan – ks. Jan Jankowski

I batalion

• dowódca I batalionu – mjr Stanisław Culic
• adiutant batalionu – ppor. rez. Józef Krzywania
• dowódca 1 kompanii strzeleckiej – ppor. rez. Stefan Czarliński
• dowódca 2 kompanii strzeleckiej – por. Franciszek Hybza
• dowódca 3 kompanii strzeleckiej – kpt. Bronisław Magdziarski
• dowódca 1 kompanii ckm – por. Marian Duczmal

II batalion

• dowódca II batalionu – ppłk Ignacy Pilwiński
• adiutant batalionu – ppor. rez. Antoni Dąbrowski
• dowódca 4 kompanii strzeleckiej – por. Ignacy Rębiasz
• dowódca 5 kompanii strzeleckiej – por. Szczepan Langner
• dowódca 6 kompanii strzeleckiej – ppor. Zbigniew Czerniak
• dowódca 2 kompanii ckm – ppor. Jerzy Lewandowski

III batalion

• dowódca III batalionu – mjr Wojciech Krajewski
• adiutant batalionu – ppor. rez. Roman Ignacy Roszak
• dowódca 7 kompanii strzeleckiej – por. Walerian Chaja
• dowódca 8 kompanii strzeleckiej – ppor. Jan K. Szybczyński
• dowódca 9 kompanii strzeleckiej – ppor. rez. Henryk Rzeźnik
• dowódca 3 kompanii ckm – por. Lech Kantecki

pododdziały specjalne

• dowódca kompanii gospodarczej – por. rez. Franciszek Podemski
• dowódca kompanii przeciwpancernej – por. Czesław Falak
• dowódca plutonu artylerii piechoty – kpt. Ludwik Głowacki
• dowódca kompanii zwiadowców – ppor. Rudolf Turber
• dowódca plutonu pionierów – ppor. Zbigniew Chechłowski
• dowódca plutonu przeciwgazowego – ppor. Józef Michalak

Kawalerowie Virtuti Militari

Żołnierze pułku odznaczeni Krzyżem Srebrnym Orderu Virtuti Militari za wojnę 1918–1920:

1. kpt. Edward Banaszak
2. sierż. Franciszek Byczyński
3. st. szer. Wawrzyn Dyczek
4. kpr. Stanisław Gawron
5. st. szer. Ludwik Giszczyński
6. st. szer. Leopold Gołąbek
7. kpt. Andrzej Kopa
8. sierż. Stanisław Kordus
9. sierż. Kazimierz Lis
10. ppor. Aleksander Jan Mroczkowski
11. ś.p. kpr. Włodzimierz Miklaszewski nr 4770
12. mjr Wincenty Nowaczyński
13. sierż. Franciszek Paczkowski
14. szer. Stanisław Świejkowski
15. ś.p. kpt. Wojciech Wężyk
16. ś.p. por. Mieczysław Wieczorek
17. ś.p. chor. Nepomucen Wieczorek

Ponadto 32 oficerom i 67 szeregowych zostało odznaczonych Krzyżem Walecznych.

Symbole pułku

Sztandar

30 grudnia 1918 oddział Wojsk Polskich powiatu poznańskiego zachodniego otrzymał sztandar wykonany przez Zofię Plucińską i Wiktorię Wojciechowską z Lusówka. 1 stycznia 1919 sztandar został poświęcony w kościele św. Marcina w Konarzewie. 9 stycznia 1919 oddział kapitana Kopy złożył przysięgę na sztandar. 23 września 1919 sztandar, jako nieprzepisowy, został przekazany Sekcji Naukowej Dowództwa Głównego Sił Zbrojnych Polskich w byłym zaborze pruskim celem złożenia w muzeum wojskowym. Był to pierwszy sztandar w Armii Wielkopolskiej.

4 lutego 1919 1 Pułkowi Rezerwowemu Strzelców Wielkopolskich uroczyście wręczono chorągiew ufundowaną przez pp. Wadzyńskich z Poznania, a żołnierze złożyli przysięgę.

28 maja 1928 we Wrześni Prezydent Prezydent RP Ignacy Mościcki wręczył pułkowi chorągiew, ufundowaną przez społeczeństwo powiatów wrzesińskiego, konińskiego, kolskiego i słupeckiego oraz miasta Wrześni. Na płatach chorągwi, wykonanej przez Zakład SS. Magdalenek w Warszawie, umieszczone zostały herby wymienionych miast powiatowych. Uroczystość wręczenia chorągwi połączona została z otwarciem „Domu Żołnierza”, ofiarowanego przez hr. Ponińską. Orzeł sztandaru znajduje się obecnie w Muzeum Ziemi Sochaczewskiej

Odznaka pamiątkowa

20 stycznia 1930 Minister Spraw Wojskowych marszałek Polski Józef Piłsudski zatwierdził wzór i regulamin odznaki pamiątkowej 68 Pułku Piechoty. Odznaka ma kształt tarczy, pokrytej białą emalią ze złoconymi promieniami. Na tarczy czarny krzyż wielkopolski z nałożonym mieczem. Na mieczu znajduje się okrągła granatowo emaliowana tarcza z numerem „68” w otoku złotego wieńca laurowego. Większy wieniec, pokryty zieloną emalią, łączy trzy ramiona krzyża. Odznaka oficerska - dwuczęściowa, wykonana w srebrze, emaliowana. Na rewersie próba srebra, imiennik AN i nazwisko grawera NAGALSKI i SKA.

Upamiętnienie

We Wrześni, miejscu stacjonowania pułku w latach 1922–1939, jednostkę upamiętnia:

• pomnik 68 Pułku Piechoty (1974),
• zbiorowa mogiła powstańców wielkopolskich poświęcona również żołnierzom 68 Pułku Piechoty,
• ulica 68 Pułku Piechoty (położona między ul. generała Tadeusza Kutrzeby i ul. Powstańców Wielkopolskich),
• ulica majora Stanisława Culica (położona między ul. generała Tadeusza Kutrzeby i ul. Powstańców Wielkopolskich),
• Samorządowa Szkoła Podstawowa nr 1, której pułk jest patronem od 27 września 1988,
• granitowa tablica pamiątkowa przy głównym wejściu do budynku Samorządowej Szkoły Podstawowej nr 1, upamiętniająca nadanie szkole imienia,
• Grupa Rekonstrukcji Historycznej 68 Pułku Piechoty – sekcja historyczna działająca we Wrzesińskim Ośrodku Kultury.

W innych miejscowościach:

• w Sochaczewie-Trojanowie pomnik na cmentarzu wojennym żołnierzy poległych w Bitwie nad Bzurą.

• 

  Pomnik 68 Pułku Piechoty we Wrześni

• 

  Zbiorowa mogiła powstańców wielkopolskich na Cmentarzu Farnym we Wrześni poświęcona również żołnierzom 68 Pułku Piechoty

• 

  Samorządowa Szkoła Podstawowa nr 1 im. 68 Wrzesińskiego Pułku Piechoty

• 

  Pomnik żołnierzy 68 pułku piechoty z Wrześni na cmentarzu wojennym w Sochaczewie-Trojanowie

Bibliografia

• Karol Firich, Stanisław Krzysik, Tadeusz Kutrzeba, Stanisław Müller, Józef Wiatr: Almanach oficerski na rok 1923/24 zeszyt 2, dział III. Warszawa: Wojskowy Instytut Naukowo-Wydawniczy, 1923.
• Zdzisław Jagiełło: Piechota Wojska Polskiego 1918–1939. Warszawa: Bellona, 2007. ISBN 978-83-11-10206-4.
• Zdzisław Ciesielski: Dzieje 14 Pułku Piechoty w latach 1918–1939. Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek, 2008. ISBN 978-83-7441-937-6.
• Kazimierz Plasota: Zarys historji wojennej 68-go pułku piechoty. Warszawa: Zakłady Graficzne „Polska Zjednoczona”, 1929, seria: Zarys historji wojennej pułków polskich 1918–1920.
• Bronisław Prugar-Ketling (red.): Księga chwały piechoty. Warszawa: Departament Piechoty MSWojsk, Warszawa 1937-1939. Reprint: Wydawnictwo Bellona, 1992.
• Waldemar Rezmer: Armia „Poznań” 1939. Warszawa: Wydawnictwo Bellona, 1992. ISBN 83-11-07753-3.
• Ryszard Rybka, Kamil Stepan: Rocznik oficerski 1939. Stan na dzień 23 marca 1939. T. 29. Kraków: Fundacja Centrum Dokumentacji Czynu Niepodległościowego. Biblioteka Jagiellońska, 2006. ISBN 83-7188-899-6.
• Kazimierz Satora: Opowieści wrześniowych sztandarów. Warszawa: Instytut Wydawniczy „Pax”, 1990. ISBN 83-211-1104-1.
• Zdzisław Sawicki, Adam Wielechowski: Odznaki Wojska Polskiego 1918-1945: Katalog Zbioru Falerystycznego: Wojsko Polskie 1918–1939: Polskie Siły Zbrojne na Zachodzie. Warszawa: Pantera Books, 2007. ISBN 978-83-204-3299-2.
• Paweł Janicki: Wielka księga piechoty polskiej 1918–1939. 17 Dywizja Piechoty Legionów. Warszawa: Edipresse Polska SA, 2017. ISBN 978-83-7945-609-3.

• Ryszard Rybka, Kamil Stepan: Awanse oficerskie w wojsku polskim 1935 - 1939. Warszawa: Fundacja Centrum Dokumentacji Czynu Niepodległościowego, 2003. ISBN 978-83-7188-691-1.
• Ryszard Rybka, Kamil Stepan: Rocznik oficerski 1939: stan na dzień 23 marca 1939. Kraków: Księgarnia Akademicka Fundacja Centrum Dokumentacji Czynu Niepodległościowego, 2006. ISBN 83-7188-899-6.